ფეხმძიმობა
წინასიტყვაობის მაგიერ
ამ წერილში მოცემულია მითითებანი - რა თემებზე შეიძლება იქნას წაკითხული ლექცია (ან ჩატარებული გაკვეთილი) რუსთაველის და მისი პოემის „ვეფხისტყაოსნის“ გარშემო. თეზისების სახით ნაჩვენებია, თუ როგორ უნდა დალაგდეს ლექციაში საკითხები, რომლებიც ლექციის დროს გაიშლება, შესაფერისად დასაბუთდება და პოემის ტექსტიდან მოყვანილი ილუსტრაციებით დამშვენდება.
საშუალო საუკუნეების სახელოვანი პოეტის და დიდი მოაზროვნის შოთა რუსთაველის „ვეფხისტყაოსანი“ არასოდეს ყოფილა ისე ღრმად დაფასებული და გაგებული, როგორც დღეს, ჩვენს ეპოქაში.
„ვეფხისტყაოსანი“ დღეს მარტო ქართველი მკითხველისთვის კი არ არის საინტერესო, ან პოემის საკითხები მარტო ქართული კულტურის ისტორიისათვის კი არ არის საყურადღებო; ამ დიდებულმა პოემამ გადალახა ეროვნული ინტერესების სახღვარი და მსოფლიო კულტურის საგანძურად იქცა.
დღეს ყველასათვის საყურადღებოა საკითხები: რუსთაველის ეპოქა, გმირები, მსოფლმხედველობა, ესთეტიკური შეხედულებანი, პოეტიკა, ხალხურ პოეტურ შემოქმედებასთან დამოკიდებულება, „ვეფხისტყაოსნის" კვლევის ისტორია, პოემის გავლენა შემდეგდროინდელ ლიტერატურაზე და სხვ.
ლექციები რუსთაველის გარშემო ყოველთვის ყურადღებით ტარდება და ამ წერილში მოცემულია შესაძლებელი ლექციების მხოლოდ სქემა, თეზისების სახით. ლექციები რუსთაველისა და მისი პოემის გარშემო მხოლოდ აქ დასახელებული პრობლემებით არ ამოიწურება. კიდევ მრავალი საკითხი შეიძლება გახდეს ლექციის თემა, მაგალითად: რუსთაველის ბიოგრაფია, „ვეფხისტყაოსნის ხალხურობა, „ვეფხისტყაოსნის“ საკაცობრიო მნიშვნელობა, „ვეფხისტყაოსნის“ თარგმანები„ გამოცემები და მრავალი სხვა.
ამ წერილში გამოყენებულია „ვეფხისტყაოსნის" შესახებ არსებული მთავარი ლიტერატურა. ლექტორს (ან პედაგოგს) შეუძლია თავის შეხედულებით გამოიყენოს რუსთაველზე ქართულ თუ სხვა ენაზე არსებული უამრავი მასალა და თავისებურად დაალაგოს იგი.
I ლექცია (გაკვეთილი)
ვეფსისტყაოსნის მხატვრულ-ლიტერატურული მნიშვნელობა
თეზისები
1. „ვეფხისტყაოსანი“ ქართველი ხალხის დიდი სულიერი კულტურის გვირგვინია. ამ ნაწარმოების მსგავსი მხატვრული ძეგლი ცოტა მოიპოვება მსოფლიო ლიტერატურაში, გენიალური შოთა რუსთაველის შემოქმედებამ ღირსეული ადგილი დაიმკვიდრა მსოფლიო ლიტერატურის კლასიკოსთა შორის. „ვეფხისტყაოსანი“ შევიდა მსოფლიო კულტურათა საგანძურში, როგორც „ხელისხელ საგოგმანები მარგალიტი". შოთა რუსთაველის უჭკნობი შემოქმედება მთელი პროგრესული კაცობრიობის საკუთრებაა.
2. შოთა რუსთაველის როლი და გავლენა ქართულ კულტურის ისტორიაში განუზომლად დიდია. ჟამთა დენამ და მწარე ისტორიულმა წარსულმა ვერ შეანელა „ვეფხისტყაოსნის" სიყვარული და გავლენა. ეს „წყობილი მარგალიტი", მიუხედავად დევნისა, ზოგჯერ გადაკეთება-დამახინჯებისა (ინტერპოლაციისა), თაობიდან თაობაზე გადადიოდა, როგორც უძვირფასესი განძი და მოქმედების სახელმძღვანელო. შოთა რუსთაველის ოპტიმისტური შეხედულებანი და საბრძოლო მოწოდებანი, მტრის წინააღმდეგ მოქმედებისკენ მოუწოდებდა ომში წასულთ.
3. შოთა რუსთაველის პოეზია მზიური ცხოვრების, ბედნიერი სიცოცხლის პოეზიაა. შოთა უმღერის და ხოტბას ასხამს ადამიანის სიცოცხლეს, მაგრამ ეს სიცოცხლე და ცხოვრება, პოეტის აზრით, სახელოვანი უნდა იყოს: „სჯობს სიცოცხლესა ნაზრახსა სიკვდილი სახელოვანი“ (სტროფი 800). სახელოვანი და ბედნიერი სიცოცხლის მოპოვება კი ბრძოლით არის შესაძლებელი. ამიტომაცაა, რომ რუსთაველის მუდამ მგზნებარე გმირები ტარიელი და ავთანდილი ყოველთვის იბრძვიან, ბედნიერი მომავლისაკენ გზას მხოლოდ სიმამაცითა და გმირობით იკაფავენ.
4. რუსთაველის ეს ღირსშესანიშნავი მოტივი, რომელიც წარმოადგენს პოემის ლეიტმოტივს, ყველაზე უფრო გულისხმიერი და ახლომყოფია ქართველებისთვის და ზოგადად, ჩვენი დროის და ეპოქის ადამიანებისათვის.
5. შოთა რუსთაველის „ვეფხისტყაოსანს“ ჩვენი დროისთვის დიდი მნიშვნელობა აქვს. მკითხველებისთვის „ვეფხისტყაოსანი" წარმოადგენს ისეთ წიგნს, რომლისგანაც ის ისწავლის და გაეცნობა უჭკნობი მეგობრობისა და სიყვარულის საკაცობრიო ტიპებს.
6. შოთა რუსთაველს არ ესმის მეგობრობა ვიწრო გაგებით. მისთვის მეგობრობას ღრმა ჰუმანური და საკაცობრიო მნიშვნელობა აქვს. დიდ პოეტს მეგობართა წრეში შეჰყავს არა მარტო ერთი ერის წარმომადგენლები. რუსთაველისათვის არ არსებობს ნაციონალური შეზღუდვები. პოეტის ოცნებაა, რომ მისი ჰანგები, მისი სიმღერა - მისწვდეს ყველას, რომ მას უსმენდნენ: „ინდო-არაბ-საბერძნეთით, მაშრიყით და მაღრიბელნი“, რომ მისი ამაღლებული სიმღერით დასტკბნენ: „რუსნი, სპარსნი, მოფრანგენი” და მისრეთით მეგვიპტელნი“ (სტრ. 968).
7. შოთა რუსთაველის შემოქმედება მრავალმხრივ არის დაკავშირებული თავისი ხალხის წარსულთან და მის შემოქმედებასთან. ღრმა ფილოსოფიური განათლების მქონე პოეტმა, რომელიც კარგად იცნობდა როგორც აღმოსავლეთის, ისე დასავლეთის ხელოვნებას, მწერლობას, ფილოსოფიას და რელიგიას, გენიალურად განსჭვრიტა თავისი ეპოქის ისტორიული მოვლენები და მათი პოეტური გაანალიზების, განსახიერების საფუძველზე მოგვცა უკედავი პოემა-რომანი, პოეტისავე სიტყვით „აქამდის ამბად ნათქვამი, აწ მარგალიტი წყობილი“. (სტრ. 7).
8. შოთა რუსთაველი თავისი ეპოქის უდიდესი წარმომადგენელია. კლასიკური პერიოდის ქართული სინამდვილის ნიადაგზე მან შექმნა პოემა, რომელშიაც რამდენიმე საუკუნით ადრე აისახა დასავლეთ-ევროპული რენესანსის პუმანური იდეები და კეთილშობილური მისწრაფებანი. ამ მხრივ „ვეფხისტყაოსანს“ საკაცობრიო მნიშვნელობა აქვს. ქართველმა პოეტმა XII საუკუნის პირობებში, რელიგიურ-მისტიკური აზროვნებისა და ბნელეთის მოციქულთა საყოველთაო ბატონობის პირობებში ბუმბერაზული პოეტური ხმით უმღერა გრძნობის თავისუფლებას, ადამიანის ამქვეყნიურ მატერიალურ ცხოვრებას, უმღერა ამაღლებულ ადამიანურ სიყვარულს, ადამიანთა მაღალეთიკურ საამქვეყნიო იდეალებს, ხალხთა ძმობასა და თანამეგობრობას, ხალხთა ურთიერთ სიყვარულსა და კეთილმეზობლურ თანამშრომლობას (ხალხთა და ქვეყანათა ურთიერთმტრობისა და გაუთავებელ შუღლის პირობებში).
9. რუსთაველის შეუდარებელი, პირდაპირ ვირტუოზული ლექსი, ლექსის თქმის (მელექსეობის) ტექნიკა, სალიტერატურო ენის სასაუბროსთან დაახლოვების უნარი ყოველთვის და ყველასათვის შეინარჩუნებს, ნორმისა და ნიმუშის მნიშვნელობას.
შენიშვნა: „ვეფხისტყაოსნის“ და მისი ავტორის შესახებ საჯარო ლექციები შეიძლება რამდენიმე თემად იქნას წაკითხული. „ვეფხისტყაოსნის“ თითეული პრობლემა შეიძლება გამოყენებულ იქნას ცალკე ლექციის თემად და ლექტორიც (ან პედაგოგი) მას ვრცლად განიხილავს. შეიძლება რამდენიმე პრობლემა გახდეს ერთი ლექციის საგნად. შეიძლება ყველა პრობლემა გაერთიან დეს ერთ ლექციად. თვითეულ შემთხვევაში ლექტორი ყოველ პრობლემას ვცრლად ან მოკლედ შეეხება, რასაკვირველია, ყო ველთვის დაიცავს მთავარ იდეას.
II ლექცია (გაკვეთილი)
ვეფხისტყაოსნის ავტორი
ლექციის (გაკვეთილის) გეგმა:
1. სახელი და სახელწოდება: რუსთველი, შოთა რუსთაველი, ვინმე მესხი.
2. წარმოშობა: ჰერეთელობა, მესხობა.
3. ცხოვრების დრო და პოემის დაწერის თარილი: ავტორის ეპოქა XII საუკუნის ბოლო და XIII საუკუნის დასაწყისი.
თეზისები:
1. „ვეფხისტყაოსნის“ ავტორის თაობაზე, ისე როგორც პოემის სხვა ძირითად ისტორიულ-ლიტერატურულ საკითხებზე, დაწვრილებითი ცნობები მხატვრულ ან საისტორიო მწერლობაში არ მოგვეპოვება. ადრინდელსა და სანდო ცნობებს გვაწვდის თავად პოემის პროლოგი და ეპილოგი. აქ რუსთაველის სახელი ოთხჯერ არის მოხსენებული:
პ რ ო ლ ო გ შ ი:
„დავჯე, რუსთველმან გავლექსე, მისთვის გულ-ლახვარ-სობილი“ (სტრ. 7).
„მე, რუსთველი, ხელობითა ვიქმ საქმესა ამა დარი“ (სტრ. 8).
ე პ ი ლ ო გ შ ი:
„ვწერ ვინმე მესხი მელექსე მე რუსთველისად ამისა“(სტრ. 1665).
„ტარიელ მისსა რუსთველსა, მისთვის ცრემლ-შეუმრომელსა“ (სტრ. 1669).
მაშასადამე პროლოგ-ეპილოგის მიხედვით „ეეფხისტყაოსანი“ შეუთხზავს რუსთაველს.
2. მთელი ძველი ქართული მწერლობა XVI-XVIII საუკუნეე ბის მანძილზე „ვეფხისტყაოსნის“ ავტორად მიიჩნევს შოთა რუსთაველს.
პირველ ლიტერატურულ ცნობას რუსთაველის შესახებ გვაწვდის XV საუკ. ბოლოსა და XVI საუკ. პირველ ნახევარში მოღვაწე პოეტი სერაპიონ სოგრატის ძე საბაშვილი, რომელიც თავის გალექსილი „როსტომიანის“ ერთ თავში ამბობს:
„ნაძლევი ვარ რუსთველთანა, მეტი ექნა ჩემოდნობა“...
XVI - XVII საუკ. უცნობი მთარგმნელი „იოსებ ზილიხანიანისა“ ამბობს:
„მელექსენო, ნუ გგონიათ თავი „რუსთვლის” დასადარი"...
XVII საუკ. პოეტი, „ომაინიანის" ავტორი ქაიხოსრო ომანიშვილი-ჩოლოყაშვილი თავისი თხზულების პროლოგში აღნიშნავს:
“„ტარიელისთვის რუსთველი მიწყივ ცრემლისა მღვრელია,
მისთა ნათქვამთა მზგავსებით სმენას ნუღარვინ ელია”...
XVII საუკ. პოეტი თეიმურაზ პირველი „ვეფხისტყაოსნის“ შინაარსისა ღა პერსონაჟების გამო შენიშნავს:
„ესენი შოთა რუსთველმან შეამკო არსთა მკობითა“...
ხოლო თავისი ნიჭის გადაქარბებულად დაფასებით და რუსთაველთან გატოლებით თეიმურაზი ამბობს:
„ლექსი ჩემი სჯობს გვარად და ტკბილად სასმენლად ყურისა,
მაშინც რუსთველსა აქებენ, მე ამან გამაგულისა“...
XVII საუკ. პოეტი „ბარამგურიანის“ მთარგმნელი ნოდარ ციციშვილი რუსთაველს თვლის გარდაღეალ და შეუდარებელ პოეტად:
„რუსთველს არ დარჩა უთქმელი, რაც ოდენ მისწვდა გონება,
მისის ლექსების მკითხველსა სხვა რამცა მოეწონება“...
XVII საუკ. მწერალი მამუკა მდივანი თავის „ზააქიანში“ რუსთაველს სახელით იხსენიებს:
„შოთამ გალექსა ტარიას და ავთანდილის ქებანი“...
XVII საუკ. პოეტი ფეშანგი ფაშვიბერტყაძის თქმით:
„სიბრძნით სავსემან რუსთველმან” ნესტანის, ტარიელის, თინათინის და ავთანდილის ქებით „შეაერთა ტკბილ-ქართულად, სიტყვა მჭევრი ასად ასო“...
ყველაზე უხვ ცნობებს რუსთაველის შესახებ XVII საუკუნეში იძლევა პოეტი არჩილ მეფე, რომელიც „არჩილიანის“ ერთ ნაწილში „გაბაასება თეიმურაზისა და რუსთველისა“ ანუ „თეიმურაზიანში“ ადარებს ერთმანეთს რუსთაველს და თეიმურას პირველს და ამბობს:
„ქართველთ ენითა მელექსე ვერ ედარების ამ ორსა,
რუსთველსა - ენა რიტორსა, მეფეს - ალვისა ნამორსა“...
არჩილის სიტყვით „რუსთველი სიბრძნის ტბა არის", მისი აზრით პოეზია მხოლოდ რუსთაველის გზით არის შესაძლებელი:
„ვინ ვერ მიჰყვეს რუსთვლის თქმულსა, გარდმობრძანდეს ასე, აქეთ,
მელექსობა არ შეშვენის დააყენეთ მოსაბაქეთ“...
XVII საუკ. სხვა ავტორები იოსებ თბილელი, სულხან თანიაშვილი, იაკობ სამებელი-დუმბაძე და სხვ. განუსაზღვრელი თაყვანისცემით და მოწიწებით მოიხსენიებენ რუსთველს და მის გენიალურ „ვეფხისტყაოსანს“.
3. XVIII საუკუნის მწერლებს უფრო მეტი ცნობები შემოუნახავთ რუსთაველის შესახებ. „ვეფხისტყაოსნის ავტორად ისინი ერთ ხმად რუსთველს აღიარებენ და პოემასაც მაღალ შეფასებას აძლევენ, ამ საუკუნის პოეტებს თეიმურაზ მეორეს, მამუკა ბარათაშვილს, დავით გურამიშვილს და სხვ. რუსთაველი მიაჩნიათ პოეზიისა და სიტყვის უბადლო ოსტატად. „თუმცა რუსთაველის ნათქვამი არ არის, მაგრამ ნაკლებად სათქმელი არ არისო" ამბობს მამუკა ბარათაშვილი, დავით გურამიშვილის აღიარებით კი „ლექსი რუსთვლისებრ ნათქვამი მე სხვისა ვერ ვნახეო და"...
ყველა ჩამოთვლილი მწერალი ემყარება მის დროს არსებულ: ძველ ლიტერატურულ წყაროს. ამრიგად, ჩამოთვლილი ცნობებით დასტურდება, რომ „ვეფხისტყაოსნის" ავტორი შოთა რუსთაველია.
4. შოთა რუსთაველის ავტორობას, გარდა ჩამოთვლილი წერილობითი წყაროებისა, მხარს უჭერს ხალხური ზეპირი გადმოცემები, საქართველოს ყველა კუთხეში გაბნეული თქმულებები, და ლეგენდები შოთა რუსთაველზე. ამ მხრივ უფრო საყურადღებოა ახალციხის მხარეს მესხეთ-ჯავახეთში გავრცელებული ლეგენდები, რომელთა მიხედვითაც ავტორი „ვეფხისტყაოსნისა“ არის შოთა რუსთაველი, რომელიც მესხეთის რუსთავის მცხოვრებია. ლეგენდების სიმრავლე და მათი ძველი წარმოშობა ამ ლეგენდებს აძლევს დოკუმენტის ხასიათს.
5. შოთა რუსთაველის სადაურობაზე ორი აზრი არსებობს. სიტყვის ფორმა რუსთავ-ელ-ი აღნიშნავს, რომ შოთა ადგილ რუს თავიდანაა წარმოშობილი.
საქართველოში უფრო ცნობილი ორი რუსთავი არსებობს. პირველი მესხეთის რუსთავია, მეორე - ჰერეთის ანუ ქვემო ქართლის რუსთავი, რომელიც შუა საუკუნეებში, მტრების განადგურებამდე, ქალაქი იყო და ბოსტანქალაქად იწოდებოდა (დღეს იქ ახალი ქალაქი რუსთავი მდებარეობს). მას, როგორც კულტურულ ცენტრს, მესხეთის რუსთავზე მეტი მნიშვნელობა ჰქონდა. ამიტომ ზოგიერთი მკვლევარი (თეიმურაზ ბატონიშვილი, ს. კაკაბაძე, ი. აბულაძე და განსაკუთრებით პ. ინგოროყვა) ფიქრობს, რომ შოთა რუსთაველი ჰერეთის რუსთავიდან იყო და არა მესხეთის, მაგრამ ხალხური ზეპირსიტყვიერება (ზოგიერთი წერილობითი ცნობაც) მიიჩნევს, რომ შოთა წარმოშობით მესხეთის რუსთავიდანაა.
6. რუსთაველის საყოველთაოდ გავრცელებული ტრადიციული პორტრეტის დედანი შემონახული აქვს XVII საუკუნის ერთ ხელნაწერს. შოთა რუსთაველის პორტრეტის ეს პირი მომდინარეობს ძველი წყაროებიდან და ნდობას იმსახურებს.
7. „ვეფხისტყაოსნის“ დაწერის თარიღის გამოსარკვევად უნდა გამოვიყენოთ თვით პოემის პროლოგ-ეპილოგი. პროლოგის მე-3, 4 სტროფები და ეპილოგის - 1666, 1667 სტროფები შეიცავენ თამარ მეფისა და დავით სოსლანის ქებას. ეს გვაძლევს პოემის დაწერის დათარიღების საშუალებას.
„ვეფხისტყაოსანი“ ვერ დაიწერებოდა ვერც თამარისა და დავით სოსლანის შეუღლებამდე (ე. ი. 1189 წლამდე) და ვერც დავითისა და თამარის გარდაცვალების შემდეგ (დავით სოსლანი გარდაიცვალა 1207 წელს, თამარი - 1213 წელს) „ვეფხისტყაოსანი" შეთხზულია XII-XIII საუკუნეების მიჯნაზე, 1187 - 1207 წლების შორის.
8. რუსთაველის ცხოვრება და შემოქმედება რომ თამარის დროის ეპოქას ეკუთვნის, ამას მხარს უჭერს XV-XVIII საუკუნეების ყველა მწერალი. ამის შესახებ, VIII საუკუნის დასაწყისში განსაკუთრებული მტკიცებითი ფორმით ლაპარაკობს სწავლული მეფე ვახტანგ VIX მის მიერვე პირველად დაბეჭდილი "ვეფხისტყაოსნის'" კომენტარებში და შესავალ წერილში.
შენიშვნა. რუსთაველის ბიოგრაფიას ჩვენ არ ვიცნობთ, რადგან საჭირო წყაროები არ გაგვაჩნია. პოეტის საკმაოდ დაწვრილებითი ბიოგრაფიული ცნობები შემოუნახავს მესხურ-ჯავახურ წარმოშობის ხალხურ თქმულებებს. გადმოცემათა მიხედვით შოთა რუსთაველი იყო უბადლო ბრძენი, უდიდესი პოეტი, შესანიშნავი ფილოსოფოსი, ნიჭიერი სახელმწიფო მოღვაწე. იგივე გადმოცემები შეიცავენ ცნობებს პოეტის დაბადების ადგილის, მშობლებისა და ნათესავების, აღზრდისა და სწავლის, მოგზაურობათა და შეხვედრების, საზოგადოებრივ ფენათა და წოდებებთან დამოკიდებულებების და სხვათა შესახებ.
თუ ლექტორი (ან პედაგოგი) ლექციის დროს გამოიყენებს ამ გადმოცემებს და ამათ მიხედვით ააგებს რუსთაველის ბიოგრაფიას, უნდა აღინიშნოს, რომ ეს თქმულებები ისტორიულ საბუთებით და დასტურებული არ არის და მათ ლეგენდარულ-ზღაპრული ხასიათი აქვთ.
III ლექცია (გაკვეთილი)
ვეფხისტყაოსნის სიუჟეტის ორიგინალობა
ლექციის (გაკვეთილის) გეგმა:
1. პოემის ორიგინალობა, ხალხური ზეპირი პოეზიის და ძველი ქართული კულტურის კვალი პოემაში.
2. ლიტერატურულ ნაწარმოებთა კვალი პოემაში („აბდულმესია“, „თამარიანი“, „ამირან დარეჯანიანი! სპარსული - „შაჰ ნამე,, „ვისრამიანი, „ლეილმეჯნუნიანი").
3. ფილოსოფიური ლიტერატურის გავლენა: ანტიკური ფილოსოფოსები, ბიზანტია, ძველი აღმოსავლეთი.
თეზისები:
1. უკანასკნელი გამოკვლევების მიხედვით ნათელი გახდა, რომ „ვეფხისტყაოსანი ორიგინალური ქართული ნაწარმოებია. ის ნასესხები არ არის არც სიუჟეტის და არც ჩონჩხის სახით და შექმნილია ქართულ ნიადაგზე იმდროინდელი ქართული სინამდვილის ასახვით. პოემა დაწერილია იმ დროს, როდესაც საქართველოს სახელმწიფოებრივმა, კულტურულმა და პოლიტიკურმა განვითარებამ მაღალ დონეს მიაღწია. მაშინდელი მსოფლიოს კულტურული მიღწევანი აზროვნების, პოლიტიკის, თუ ხელოვნების დარგში თავიდანვე პოულობდნენ გამოხატულებას ქართულ საზოგადოებრივ ყოფასა და ლიტერატურაში.
2. XI-XVII საუკუნეებში უამრავი თარგმნილი ფილოსოფიური ლიტერატურა, არქიტექტურული ნაგებობანი, მატერიალური კულტურის სხვა ძეგლები და ბოლოს თვით „ვეფხისტყაოსანში“ გამოხატული მოწინავე იდეალი თავისუფალი და ჰუმანური პიროვნებისა, რომლითაც რუსთაველი ებრძოდა საშუალო საუკუნეთა მეტაფიზიკას, აზროვნების ბორკილებს, რელიგიურ ფანატიზმს და წოდებრივ კარჩაკეტილობას, გვიჩვენებს, რომ რუსთაველი თავისი დროის დასავლეთ ევროპის მოწინავე შემოქმედებზე მაღლა იდგა და ზოგიერთ შემთხვევაში, რამდენიმე საუკუნით დაასწრო კიდეც შუა საუკუნეების მოღვაწეებს ჰუმანიზმის ქადაგებაში.
3. არავითარი მეცნიერული ნიადაგი არა აქვს „ვეფხისტყაოსნის" სიუჟეტის გარედან შემოსვლის ჰიპოთეზას. „ვეფხისტყაოსანი“ ორიგინალური ნაწარმოებია, ის არ არის არათუ თარგმანი, ან გადმოკეთება, იქ არ არის გამოყენებული არც პროზაულად გავრცელებული და არც ხალხში არსებული მოარული სიუჟეტები, რადგან ჩატარებულმა კვლევა-ძიებამ ნათელყო, რომ ასეთი ამბავი არ არსებობს და არც არსებობდა სპარსულ ან სხვა ერების ლიტერატურაში.
4. უსაფუძვლოა „ვეფხისტყაოსნის“ სიუჟეტის ძიება ქართულ ხალხურ პოეზიაშიც, რადგან ყოველგვარ ეჭვს გარეშე დამტკიცებულად უნდა ჩაითვალოს, რომ ხალხური „ტარიელიანის“ სხვადასხვა ვარიანტი წარმოადგენს მხოლოდ და მხოლოდ შოთა რუსთაველის დიდებული პოემის ხალხში ზეპირად გადასული ამბის ნაშთებს, რომელნიც შემდეგ მუშავდებოდნენ პოემისგან დამოუკიდებლად.
5. „ვეფხისტყაოსნის“ სიუჟეტისათვის დამახასიათებელია ამბავის განვითარების დინამიკურობა, დაძაბულობა და დრამატიზმი. პოემის სიუჟეტური სიტუაციები ერთიმეორეს ენაცვლება თანამიმდევრულად და ბუნებრივად. ცენტრალური და პერიფერიული სიუჟეტური კვანძები მჭიდროდ არის ერთმანეთთან დაკავშირებული და ერთ მთლიან უწყვეტელ რგოლს პქმნის. პოემის ასეთი კომპოზიციური აგებულება პოეტის პირადი შემოქმედების შედეგია და არა ხალხური თქმულებების ზეგავლენისა.
6. „ვეფხისტყაოსანი“ მჭიდროდ არის დაკავშირებული ქართული აზროვნების მთელ ისტორიულ განვითარებასთან. პოემა ენობრივად, პოეტურად და, საერთოდ, შემოქმედებითი ტრადიციებით წარმოადგენს ძველი ქართული მწერლობის განვითარებას. პოემაში დაცულია ქართული კლასიკური ლიტერატურის ეჭვმიუტანელი ძეგლების („თამარიანი“, „აბდულმესია“, „ამირანდარეჯანიანი“, ქართული მატიანეები და სხვ.) საერთო სტილი, ენა და ლექსიკა. პოეტი კარგად იცნობს ამ ძეგლებს, რაც მტკიცდება მრავალი პარალელით და ამ ნაწარმოებთა აშკარა კვალით „ვეფხისტყაოსანში“.
პოეტი ზედმიწევნით იცნობს აგრეთვე ბიბლიას და ზოგიერთ შემთხვევაში იყენებს კიდეც ბიბლიის აზრებსა და ციტატებს. პოეტი იცნობს აუცხოეთის ლიტერატურას (ფირდოუსის „შაპნამე“, "ვისრამიანი“, ნიზამი განჯელის „ლეილმეჯნუნიანი” და მრ. სხვ.), რომლის კვალიც აშკარად ჩანს „ვეფხისტყაოსანში“. (გამოყენებულ იქნას ადგილები: „იგი ჭირი არ უნახავს არც რამინს და არცა ვისსა". (სტრ. 183). „ფატმანს ჰკლვიდა უმისობა, რამინისა ვითა ვისსა“, (სტრ. 1080). „მისნი ვერ გასძლნეს პატიჟნი ვერც კაენ, ვერცა სალამან“ (ძველი გამოცემებით „ვერც რამინ, ვერცა სალამან“.) (სტრ. 1340) და სხვა...
7. პოემაში აშკარად ჩანს ძველი აღმოსავლეთის, ანტიკური ხანის საბერძნეთის, ბიზანტიელებისა და საშუალო საუკუნეთა არაბ-სპარსულ მოაზროვნეთა ფილოსოფიური კონცეფციების, ქრისტიანულ თეოლოგიის და ნეოპლატონიკურ ფილოსოფიური სისტემის კვალი. რუსთაველი თავისი დროის ფილოსოფიური აზროვნების განვითარების სიმაღლეზე დგას, და მსოფლიო კულტურის უმაღლეს მიღწევებს მოხდენილად უკავშირებს საკუთარ აზროვნება-მსოფლმხედველობას.
8. „ვეფხისტყაოსანი“ გენიალური აგებულების (არქიტექტონიკის) პოემაა. იქ ორი ამბავია მოთხრობილი: ავთანდილ-თინათინის და ტარიელ-ნესტან-დარეჯანის. ეს ორი ამბავი მდიდარია შემავალი ეპიზოდებით (ფრიდონისა, ფატმანისა, ქაჯეთისა და სხვათა ამბები). ეპიზოდური ამბები შეიცავს ბევრ სამოტივო დეტალსა და საგულისხმო სიტუაციებს. ხოლო ყველაფერი ეს დიდი მხატვრული გემოვნებითა და დამაჯერებლობით არის აკინძული ერთ მთლიან სიუჟეტურ თხრობად.
9. თავისი სიუჟეტით „ვეფხისტყაოსანი“ დღემდე რჩება მიმზიდველ საკითხავ წიგნად. პოემა თავიდან ბოლომდე იწვევს შეუნელებელ ინტერესს. უცხო მოყმის სამოქმედო ასპარეზზე გამოყვანით რუსთაველი უკვე ქმნის დაძაბულ სიტუაციას. ამ მომენტიდან ავტორს დაპყრობილი აქვს მკითხველის ყურადღება, რომელიც მოელის არა მხოლოდ უცხო მოყმის ამბის გაგებას, არამედ თვითეული მოქმედი პირის თავგადასავლის გაცნობასაც.
შენიშვნა: „ვეფხისტყაოსნისი სიუჟეტის წარმოშობაზე ათეული წლების განმავლობაში წარმოებდა მეცნიერულ ლიტერატურული პოლემიკა. რიგი მკვლევარებისა ფიქრობდა: პოემა შეიძლება ნათარგმნი იყოსო, ეყრდნობოდნენ რა პოემის პროლოგის ცნობილ სტროფს „ესე ამბავი სპარსული, ქართულად ნათარგმანები“ (სტრ. 9), ან სიუჟეტური შემოტანილი ამბავი იყოს გალექსილიო, პროლოგის სტროფი „აქამდის ამბად ნათქვამი აწ მარგალიტი წყობილი“ (სტრ. 7):
რიგი მკვლევარებისა ემხრობოდა ეგრეთწოდებულ პოემის წარმოშობის ფოლკლორისტულ თეორიას, მათი აზრით პოემის სიუჟეტი წარმოადგენს ხალხურ თქმულებას, იქნება ის გარედან შემოსული თუ ორიგინალური წარმოშობისა; მკვლევარების ნაწილი ემხრობოდა პოემის სიუჟეტის ისტორიულ წარმოშობას, მათი აზრით პოემა თამარ მეფის ცხოვრების და თავგადასავლის ისტორიის პოეტური გალექსვა არისო.
საკუტარი დებულებების დასამტკიცებლად, დამაჯერებელი, ან დამადასტურებელი საბუთები არც ერთი თეორიის მომხრეებს არ წარმოუდგენიათ (ამ საკითხებს ლექტორი შესაძლოა სულაც არ შეეხოს ლექციების (ან გაკვეთილების) დროს. (ეს უფრო ვიწრო სპეციალური კვლევა-ძიების საკითხია) მით უმეტეს რომ ამ საკითხებზე დღეს აღარავინ კამათობს.
IV ლექცია (გაკვეთილი)
ვეფხისტყაოსნის პერსონაჟები
ლექციის (გაკვეთილის) გეგმა:
1. ვეფხისტყაოსნის მოქმედი პირები, მთავარი ტიპები, დამხმარე ტიპები.
2. მოქმედ პირთა ინდივიდუალური დახასიათება: ფსიქოლოგიური მსგავსება და განსხვავება ავთანდილსა და ტარიელს, თინათინსა და ნესტან-დარეჯანს შორის. დანარჩენ მოქმ პირთა სუბიექტური თვისებები.
თეზისები:
1. „ვეფხისტყაოსანი" მდიდარი და მრავალფეროვანია მოქმედი პირებით. პოემაში გამოყვანილია სხვადასხვა სოციალური მდგომარეობის, ეროვნულ-ტომობრივი წარმოშობისა და ხასიათის მამაკაცები და ქალები. ავტორი ზოგად ადამიანთა სახეებს გვიხატავს მთელი თავისი შინაგანი ფსიქოლოგიური ბუნებით; გვიჩვენებს ადამიანის როლსა და დანიშნულებას საზოგადოებრივ ცხოვრებაში. პოემის მთავარი მოქმედი პირების (ტარიელი და ავთანდილი, ნესტან-დარეჯანი და თინათინი) აგრეთვე დანარჩენი პირების (მეფეები, მსახურები, ვაჭრები და სხვ.) სახით მოცემულია ადამიანთა ზოგად-კაცობრიული ტიპები.
2. „ვეფხისტყაოსნის“ მოქმედება გაშლილია დიდ გეოგრაფიულ არეალზე. მოქმედი პირები სხვადასხვა ქვეყნის წარმომადგენლები და სხვადასხვა ინდივიდუალობის მქონე ადამიანები არიან. შემოქმედებითი ტილოს ასეთი სივრცე და მოქმედ პირთა ეროვნული სხვაობა ჩვეულებრივ რაინდული რომანების დამახასიათებელი ნიშნებია. რამდენადაც რაინდის მოქმედების არე განუსაზღვრელია და მოსალოდნელი დაბრკოლებები ძნელად დასაძლევია, იმდენად რელიეფურად უნდა გამოჩნდეს გმირის „საქმენი საგმირონი". რუსთაველი იცავს ამ საერთო კონცეფციას.
3. რუსთაველი უაღრესად ნაციონალური პოეტი და მოაზროვნეა. იგი ხატავს თავისი დროის ქართულე სოციალური სინამდვილის სურათებს, რეალურ-ისტორიული სამყაროდან იღებს თავისი პოემის ასაგებად საჭირო მასალას. პოემის პერსონაჟები საქართველოს XI-XII საუკუნეების საზოგადოებრივ-პოლიტიკური ცხოვრების ნიადაგზე მოქმედ ადამიანებს გვაგონებენ.
4. რუსთაველი პოემის მოქჰედ პირებს ერთნაირ ობიექტურ პირობებში გვიხატავს. ისინი ერთმანეთს ჰგვანან ცხოვრებისა და საქმიანობის კონკრეტული ვითარებით. გარეგნულადაც კი: სხეულის მოყვანილობით, სილამაზით, მამაცობით, შინაგანი განცდებით და გრძნობებით, ისინი დიდად ემსგავსებიან ერთმანეთს. მიუხედავად ამისა, თვითეული მოქმედი პირი დახატულია თავისი საკუთარი, ინდივიდუალური ადამიანური თვისებებით. ამით პოეტი ხაზს უსვამს იმ გარემოებას, რომ, მიუხედავად ცხოვრების ობიექტური პირობების იდენტურობისა, ყოველ ადამიანს აქვს თავისი სუბიექტური ინდივიდუალობა.
5. მსოფლიო ლიტერატურაში მრავალია ბრწყინვალე ნაწარმოები, რომელთა მოქმედი პირები (პამლეტი, ოტელო, ფაუსტი და სხვანი) თავისი ბუნებით მსოფლიო ტიპაჟებია; ისინი ზოგად-ადამიანური თვისების და ხასიათის მატარებელნი არიან. ასეთები არიან „ვეფხისტყაოსნის“ მოქმედი პირებიც: ტარიელი, ავთანდილი, ნესტან-დარეჯანი, თინათინი და სხვანი, რომლებიც მისაღებნი არიან ყველა ერისათვის, როგორც ზოგადი ადამიანური ბუნებისა და ხასიათის პერსონაჟები.
ტარიელი
პოემის მთავარი მოქმედი პირი ტარიელი, უპირველეს ყოვლისა, გრძნობას აყოლილი (ემოციური) პიროვნებაა; იგი ტიპია ისეთი ადამიანისა, რომელსაც ღრმა მგრძნობელობის ზეგავლენით ხშირად ეკარგება წონასწორობა; მისი განცდები ხშირად აფექტურობამდე მიდის; იგი ხშირად ტირის და გონებას კარგავს, მაგრამ მწუხარებისგან თავის დაღწევასაც მალე ახერხებს. მაშინ იგი ბრძენია, ბრძოლის უნარიანი და მეგობრისთვის თავდადებული რაინდია. იგი გულისხმიერია, მოსაზრებული, ფრთხილი და რჩევის მიმღები. ტარიელი უბადლო მიჯნურია, თავგანწირული და ტანჯული სიყვარულისათვის, რომელიც ვერ უძლებს მოზღვავებულ გრძნობას და სავსებით ემორჩილება მის ძალა.
ტარიელი, გარდა თავისი ტრფობის ობიექტისა, თავისი სამშობლოს და ხალხის მოსიყვარულე პატრიოტია; მას აწუხებს და თავმოყვარეობას ულახავს ის გარემოება, რომ ინდოეთის ტახტზე ვიღაც უცხო უნდა დაჯდეს. აქ ტარიელი მზად არის ქვეყნის სიჟყვარული პირად მიჯნურობაზე მაღლა დააყენოს. (გამოყენებულ იქნას ადგილები: „სხვა მეფე დაჯდეს ინდოეთს, მერტყას მე ჩემი ხრმალია?“ (სტრ. 565) „ინდოეთი ჩემი არის, არვის მისვცე ჩემგან კიდე"... (სტრ. 566.) და სხვა..
ტარიელი სამართლიანი, მოწყალე და ბრძენი მმართველია. იგი ყველას თანაბრად უნაწილებს წყალობას, ეხმარება ქვრივ-ობლებს, მათხოვრებს, ხოლო ავის მქმნელს თავზარსა სცემს და სხვ. (გამოყენებულ იქნას ადგილი, სადაც პოეტი თავის პოემის პერსონაჟებზე, სამივე ძმადნაფიცზე ამბობს:
„ყოვლთა სწორად წყალობასა ვითა თოვლსა მოათოვდეს;
ობოლ-ქვრივნი დაამდიდრნეს და გლახაკნი არ ითხოვდეს;
ავის მქმნელნი დააშინნეს, კრავნი კრავთა ვერ უწოვდეს,
შიგან მათთა საბრძანისთა თხა და მგელი ერთად სძოედეს"... (სტრ. 1664).
ავთანდილი
პოემის მეორე მოქმედი პირი ავთანდილი, პირიქით, უპირველეს ყოვლისა ინტელექტუალური პიროვნებაა. იგი ტიპია ისეთი ადამიანისა, რომელიც მუდამ გაწონასწორებულია და მის პიროვნებაში ჰარმონიულად არის შეზავებული ნიჭი, გრძნობა, გონება და ნებისყოფა.
ტარიელთან შედარებით იგი დინჯია, აუჩქარებელი და ყველა შემთხვევაში ცდლობს დაიცვას წონასწორობა. ავთანდილიც უბადლო მიჯნურია, მწვავედ განიცდის ამ გრძნობას, მაგრამ გარეგნულად არ იმჩნევს, თავის განცდებს არავის უზიარებს, თუმცა როცა თავის სატრფოს ვერ ხედავს, მაშინ „ვარდი შეიქმნს ფერნაკლულად"... (სტრ. 41) და, თუკი ხედავს, „ცეცხლნი გაუახლდის, წყლული გახდის უფრო წყლულად". (სტრ. 41.) ავთანდილიც მგრძნობიარეა, მაგრამ გულსა და გრძნობას ყოველთვის ჭკუა-გონებას უმორჩილებს. მართალია, ისიც ხშირად „ცრემლსა ღვრის, ოხრავს თინათინის მოშორების გამო, მაგრამ არასოდეს არ ვარდება სასოწარკვეთილებაში და ყოველთვის ებრძვის წინააღმდეგობას. (გამოყენებულ იქნას ადგილები:
„კვლავცა იტყვის: „დათმობა სჯობს“, და თავსავე ეუბნების:
„დღეთა ადრე ნუ მოკვდები, გული ჩემი ნუ დადნების"...
„ჭირსა შიგან გამაგრება ასრე უნდა, ვით ქვიტკირსა"... ( სტრ. 875 და სხვა ადგილები).
ავთანდილი მეგობრისთვის თავდადებული პიროვნებაა. რუსთაველს სწორედ ეს პერსონაჟი ჰყავს გამოყვანილი თავგანწირული და უმწიკვლო მეგობრობის საილუსტრაციოდ (გამოყენებულ იქნას ადგილები:
„სამი არის მოყვრისაგან მოყვრობისა გამოჩენა:
პირველ ნდომა სიახლისა, სიშორისა ვერ მოთმენა“... (სტრ. 777.)
კაცი ბრძენი ვერ გასწირავს მოყვარესა მოყვარულსა“... (სტრ. 789.)
ხამს მოყვარე მოყვრისათვის თავი ჭირსა არ დამრიდად,
გული მისცეს გულისათვის, სიყვარული გზად და ხიდად"... (სტრ. 703.)
ავთანდილი მჭევრმეტყველია, მოხერხებული და ადამიანის ფსიქიკის კარგი მცოდნე. ამის მაჩვენებელია: ასმათთან პირველი გაცნობის სცენა გამოქვაბულში, ტარიელთან მეორედ შეყრის სცენა, როდესაც თავის მეგობარს ორ მხეცს შუა დაბნედილს ნახავს, სცენა ფატმანთან და სხვა...
ავთანდილი ბრძენი და შორსმქვრეტელია. მისი ანდერძი, რომელიც მან მეფე როსტევანს დაუტოვა, როცა ტარიელის დასახმარებლად გაიპარა, უძვირფასესი დოკუმენტია ამ გმირის დასახასიათებლად. (გარჩეულ იქნას ანდერძი მთლიანად სტროფები 788-807.). ავთანდილი არავითარ შემთხვევაში არ იკარგება, არ იბნევა, გამოუვალი მდგომარეობიდან ყოველთვის მზად არის იპოვოს სწორი და მიზანშეწონილი გზა. ამიტომ ავთანდილი ყოველთვის აღწევს თავის მიზანს.
ნესტან-დარეჯანი
ქალთა ტიპები „ვეფხისტყაოსანში“ იმავე სახით არიან დახასიათებული, როგორც მამაკაცები. ნესტან-დარეჯანს, მსგავსად ტარიელისა, ახასიათებს მოზღვავებული გულისთქმა, აფექტურობა, უმწიკვლოება და უდიდესი სიმტკიცე მიჯნურობაში. ნესტანიც ზოგადი ადამიანის ტიპია. იგი არის როგორც კარგი მიჯნური, ასევე თავდადებული მეგობარი და ერთგული შვილი თავისი მშობლებისა და სახელმწიფოსი. როგორც ეპოქის შვილი, ნესტანი რაინდობის მოტრფიალეა, რაინდობას სთხოვს თავის მიჯნურს, სამაგიეროდ პირდება ერთგულ, თავდადებულ სიყვარულს. (გამოყენებულ იქნას ადგილები:
„ბედითი ბნედა, სიკვდილი რა მიჯნურობა გგონია?
სჯობს, საყვარელსა უჩვენნე საქმენი საგმირონია"... (სტრ. 377.)
„გეცრუო, ღმერთმან მიწა მქნას, ნუმცა ცხრითავე ვზი ცითა"... (სტრ. 413.)
„გული მომეც გაუყრელად, ჩემი შენთვის დაიჭირე“... (სტრ. 414 და სხვა...)
ნესტან-დარეჯანი, ერთგული მიჯნურია, არასოდეს არ უღალატებს თავის სატრფოს, უარყოფს ყოველგვარ სახარბიელო შემთხვევებს, ბრწყინვალე პერსპექტივებს, დედოფლობას ზღვათა სამეფოში თუ ქაჯეთის სახელმწიფოში, რომ ერთგულად და უმწიკელოდ დარჩეს თავისი ძვირფასი ტარიელისათვის.
ნესტან-დარეჯანი მგზნებარე პატრიოტია, დიდად მოსიყვარულე თავისი ხალხისა და სამშობლოსი; იგი ზრუნავს ინდოეთისათვის, სახელმწიფოებრივი ინტერესებისათვის. ხშირად ნესტანი მზად არის პირადი ინტერესები საზოგადოებრივს შესწიროს. როცა გადაწყდა ნესტანის გათხოვება ხვარაზმშას შვილზე, ქალს ეს მიუღებლად მიაჩნია, უპირველეს ყოვლისა, სამშობლოს ინტერესებისთვის. (გამოყენებულ იქნას ადგილები:
„ესე ამბად არ ეგების, რომე სპარსნი გაგვიხასდენ“... (სტრ, 540.)
„იგი რა მოჰკლა, ეუბენ პატრონსა, ჩემსა მამასა,
პკადრე თუ: „სპარსთა ვერა ვიქმ ინდოეთისა ჭამასა“... (სტრ. 544.)
„წადი, ინდოეთს მიჰმართე, არგე რა ჩემსა მშობელსა“... (სტრ. 1307 და სხვ.).
ნესტან-დარეჯანი მშობლების მოსიყვარულეა. ქაჯეთის ციხეში დამწყვდეული, თავის გამოხსნაზე მეტად მშობლებისთვის ზრუნავს. ქაჯეთის ციხიდან მიწერილ წერილში ტარიელს ემუდარება:
„წადი ინდოეს მიპჰმართე არგე რა ჩემსა მშობელსა,
მტერთაგან შეიწრებულსა, ყოვლგნით ხელ-აღუპყრობელსა"... (სტრ. 1307.)
ნესტანმა კარგი მეგობრობაც იცის (თინათინთან, ასმათთან, ფატმანთან), იგი კარგი მიჯნურია, თავდადებული მეგობარი და ერთგული შვილი თავისი მშობლებისა და სახელმწიფოსი.
თინათინი
თინათინი თავისი ხასიათით ნესტან-დარეჯანისაგან განსხვავებული ტიპია. იგი უფრო პრაქტიკული და ფხიზელი ადამიანია, რომელსაც წონასწორობა არ ეკარგება და მძიმე მომენტებს ალღოს ადვილად უღებს; ყოველ საქმეში დიდ დაკვირვებას და მოსაზრებას იჩენს. უცხო მოყმის ნახვით და მისი ვინაობის გაუგებრობით შეწუხებულ როსტევანს ისეთ გონივრულ დარიგებას აძლევს, რომ მეფე იძულებულია აღიაროს „მართალ იყო ასული და ჩემი ძეო" (სტრ. 118).
თინათინი თავმდაბალი, კდემამოსილი, მორიდებული ქალია. ამის მაჩვენებელია მისი ტაქტიანი ქცევა ტახტზე ასვლის, აღელვებული მამის დამშვიდების და, საერთოდ, სახელმწიფოს გამგებლობის დროს. თინათინი შესანიშნავი მიჯნურია, მტკიცე და ერთგული. (გამოყენებულ იქნას ავთანდილის და თინათინის პირისპირ შეხვედრის სცენა და ადგილები:
„ფიცით გითხრობ: შენგან კიდე თუ შევირთო რაცა ქმარი,
მზეცა მომხვდეს ხორციელი, ჩემთვის კაცად შენაქმარი,
სრულად მოვსწყდე სამოთხესა, ქვესკნელს ვიყო დასანთქმარი,
შენი მკლვიდეს სიყვარული, გულსა დანა ასაქმარი“... (სტრ. 133).
თინათინი კაცთმოყვარეა, სხვისი ტანჯვის მიმღები და გამზიარებელი. დიდი მეგობრული გრძნობის მატარებელი. ტარიელისაგან დაბ რუნებულ ავთანდილს ნებას დართავს, რომ ისევ წავიდეს მეგობართან და დაეხმაროს დაკარგული მიჯნურის პოვნაში. ამგვარად, თინათინის სახით პოეტმა მოგვცა მეტად ლამაზი, კეთილშობილი, ზრდილობიანი, სათნო, უანგარო, კარგი მიჯნური, მეტად მიმზიდველი, კაცთმოყვარე, აუჩქარებელი, გონიერი და წინდახედული ადამიანის ტიპი.
სხვა გმირები
ასე უნდა დახასიათდეს პოემის დანარჩენი მოქმედი პირებიც:
ფრიდონი - მულღანზანზარის მეფე - როგორც ერთგული მეგობარი, მოხერხებული ადამიანი, რომელიც მზად არის მეგობრისათვის თავი გაწიროს და რომელსაც ერთგვარი ანგარება და გამდიდრების სურვილიც ახასიათებს.
ასმათი - თავდადებული, ერთგული, მეგობრის მოსიყვარულე პიროვნებაა, მტკიცე ხასიათისა და ნებისყოფის, თავდაჭერილი და ენამახვილი ადამიანი.
შერმადინი - ავთანდილის ერთგული ყმა, თავისი პატრონის ერთგული და მორჩილი.
მეფეები: როსტევანი და ფარსადანი - ცენტრალური ხელისუფლების წარმომადგენლები ფეოდალურ სისტემის წიაღში, რომლებიც მართალია სამართლიანები, მოწყალენი და მზრუნველები არიან თავიანთი ქვეშევრდომების მიმართ, თუმცა ზოგჯერ თვითნებობა, ანჩხლობა და უსამართლობაც ახასიათებთ.
შენიშვნა: „ვეფხისტყაოსნის“ ტიპების დახასიათების დროს უეჭველად წამოიჭრება საკითხი - აკაკი წერეთლისა და ილია ქავჭავაძის შეხედულებანი პოემის გმირებზე. მე-19 საუკუნის ოთხმოცდაათიან წლებში აკაკიმ სამი ლექცია წაიკითხა „ვეფხისტყაოსნის" ტიპების ხასიათზე, სადაც გაატარა აზრი, რომ - "„ვეფხისტყაოსანში“ გამოხატული ტიპები, როგორც კაცები, ისე ქალები ნამდვილი ქართველები არიან, სხვადასხვა კუთხეებიდან აღებული, და რომ „ნესტან-დარეჯანი არის ჩვენი ქვეყნის მდგომარეობის სიმბოლო, რომლის გამოხსნა მარტო ტარიელს, უავთანდილოდ და უფრიდონოდ არ შეუძლია."
აკაკის ლექციებმა გამოიწვიეს ილიას ცნობილი წერილი, რომელშიაც ის აზრი არის გატარებული, რომ - "„ვეფხისტყაოსნის გმირნი საერთო კაცობრიულს რასზე წარმოგვიდგენენ. მათში ქართლელის, იმერლის და მეგრელის დანახვა რუსთაველის ვიწრო ფარგალში მომწყვდევაა, მისი უბრალო ეთნოგრაფის საჩხირკედლო საქმეზე ჩამოხდომა, რადგან მსოფლიო გენიოსნი მწერალნი იმიტომ არიან მსოფლიონი, რომ მათ ნახატში, რომელის ერისაც გინდათ, იმ ერის კაცს იცნობთ, იმიტომ რომ იგინი ადამიანის საზოგადო ტიპსა ჰქმნიან" („ივერია“ 1887 წ. N 75, 76, 77).
ეს წერილები იმით არის საყურადღებო, რომ ორმა დიდმა პოეტმა პირველად დაილაპარაკა რუსთაველოლოგიის მეთოდოლოგიაზე, პოემის მხატვრული ღირებულების გარკვევის საჭიროებაზე და მის მნიშვნელობაზე მსოფლიო ლიტერატურის თვალსაზრისით. ამიტომ ეს საკითხი შეიძლება ცალკე ლექციის (გაკვეთილის) საგანიც გახდეს.
ილიას და აკაკის წერილები გადმობეჭდილია წიგნში „ქართველი მწერლები შოთა რუსთაველს“, თბილისი, 1937 წ.
V ლექცია (გაკვეთილი)
ვეფხისტყაოსნის იდეურ-თემატიკური მოტივები
ლექციის (გაკვეთილის) გეგმა:
მიჯნურობა, მეგობრობა, ხალხთა მეგობრობა, პატრიოტიზმი, ქალის კულტი, რაინდობა, ჰუმანიზმი, ადამიანის იდეალი.
თეზისები:
1. „ვეფხისტყაოსანი, რეალისტური ნაწარმოებია. იგი ასახავს რთული და მრავალფეროვანი საზოგადოებრივი ცხოვრების სურათს. მისი თემა არის ცოცხალი ადამიანი, რომელსაც ყველა თავისი ნიშნითა და თვისებებით სრულიად გარკვეული ადგილი უჭირავს ქვეყნის მთლიანობაში. ადამიანის დანიშნულებაა ცხოვრების ამ რთულ ფორმებში მოვალეობის შესრულება: ბოროტზე გამარჯვება, სიკეთის დანერგვა. პოეტი გვიხატავს ადამიანის ამქვეყნიური ცხოვრების და ამქვეყნიური დანიშნულების საუკეთესო საიდეალო ფორმებს.
2. მრავალფეროვანია „ვეფხისტყაოსნის“ მოტივები, რომელთა შორის, თავისი იდეურ-ეთიკური მნიშვნელობით და საერთო ხვედრითი წონით, გამოირჩევა სიყვარულისა და ძმობა-მეგობრობის მოტივები. ეს მოტივები პოემაში განუყოფელ მთლიანობაშია მოცემული, ერთმანეთთან ორგანულად არიან დაკავშირებული. ძმობა-მეგობრობა სიყვარულის ქვაკუთხედია, ხოლო სიყვარული ძმობა-მეგობრობის გზა და ხიდია. იდეური მიჯნურობა და იდეური მეგობრობა - მკვეთრი იარაღია დაბრკოლებათა დასაძლევად ადამიანის საბოლოო გამარჯვებისათვის.
3. სიყვარული ანუ მიჯნურობა ადამიანის ბუნების გამაკეთილშობილებელი და ამამაღლებელი გრძნობაა („სიყვარული აგვამაღლებს“ (სტრ. 791), სიყვარული ზნეობრივი ცხოვრების წყაროა, იგი ალამაზებს და აზრს აძლევს ადამიანის სიცოცხლეს. სიყვარული იძლევა გმირობისა და მამაცობის სტიმულს (გამოყენებულ იქნას ადგილები: თინათინის და ავთანდილის ბაასი, დავალების მიცემა და ავთანდილის გამგზავრება უცხო მოყმის საძებნელად (სტროფები 125-141); ტარიელის და ნესტან-დარეჯანის გამიჯნურების პირეელი მომენტები და ნესტან-დარეჯანის პირველი წერილი ტარიელისადმი მიწერილი (სტროფები 341 - 346, 376 - 380); ნესტან-დარეჯანის წერილი ტარიელისადმი მიწერილი ქაჯეთის ციხიდან (სტრ. 1293 - 1309).
4. მეგობრობა - უკეთილშობილესი კაცთმოყვარული გრძნობაა. იგი გულისხმობს მეგობრისათვის თავდადებას, ზოგჯერ პირადულისა და საკუთარის მთლიანად უარყოფას მეგობრის კეთილდღეობისათვის; ზოგჯერ მეგობრობა უფრო მაღალი, ფაქიზი გრძნობაა, ვიდრე მიჯნურობა (გამოყენებულ იქნას ადგილები:
„ხამს მოყვარე მოყვრისათვის, თავი ჭირსა არ დამრიდად,
გული მისცეს გულისათვის, სიყვარული გზად და ხიდად“... (სტრ. 703.)
„ვინცა კაცმან ძმა იძმოს, თუ დაცა იდოს,
სამს, თუ მისთვის სიკვდილსა და ჭირსა თავი არ დაჰრიდოს"... (სტრ. 306.)
ავთანდილის და ტარიელის გაცნობა და ავთანდილის ფიცი მეგობრობისა და მისთვის თავდადება (სტროფები 298-306.) დაძმობილებასთან ერთად დობის იდეა - თინათინის და ნესტან-დარეჯნის დობის ფიცით შეკვრა:
"ქმარი შენი ძმაა ჩემი, აგრევე მწადს თქვენი დობა".. (სტრ. 1548).
5. ხალხთა მეგობრობა „ვეფხისტყაოსნის, ერთერთი იდეური მოტივია. რუსთაველის გენიალობა იმაშია, რომ ინდოელი ტარიელი, არაბი ავთანდილი და მულღაზანზარელი ფრიდონი მხურვალე თანაგრძნობით დაამეგობრა. პოეტის აზრით, ეროვნული განსხვავება არ ქმნის დაბრკოლებას ადამიანთა დასაახლოვებლად, მთავარია ადამიანთა სამოქმედო მიზანდასახულობა, უსამართლობის, ბოროტების, ძალმომრეობის წინააღმდეგ საბრძოლველად. (გამოყენებულ იქნას ადგილები:
ტარიელის და ფრიდონის გაცნობა და ურთიერთობა (სტრ. 645 -648.) „მისთა სპათა მუხლ-მოყრილთა თავი მათი ჩემ-კერძ ირეს”... (სტრ. 645.)
ტარიელის დაბრუნება ინდოეთში და ავთანდილის მიერ ჯარით გაცილება „ავთანდილ თანა წამოგყვეს, წადით ლაშქრითა დიდითა" (სტრ. 1563.)
ძმადნაფიცების თანამშრომლობა, ურთიერთ დახმარება და შეთანხმებული მოქმედება:
„მათ სამთავე ხელმწიფეთა ერთმანერთი არა სძულდეს,
ერთმანერთსა ჰნახვიდიან, საწადელნი გაუსრულდეს“... (სტრ. 1663.).
„ვეფხისტყაოსანში“ რუსთაველმა კონკრეტულად დასახა ხალხთა ძმობისა და მეგობრობის მაღალკეთილშობილური იდეა.
6. პატრიოტიზმი, ანუ სამშობლოს სიყვარულის კეთილშობილური იდეა ფართოდ და ღრმად არის გაშუქებული „ვეფხისტყაოსანში“, პოემის ყოველი მოქმედი პირი ერთგულად ემსახურება თავის სამშობლოს. ხშირად ისინი სამშობლოს ინტერესებს პირადულ ინტერესებზე მაღლა აყენებენ. (გამოყენებულ იქნას ადგილე ბი: ნესტან-დარეჯნის გათხოვების დაპირება და ხვარაზმელის სასიძოს მოწვევა. ნესტან-დარეჯანის მტკიცე განცხადება:
„ესე ამბად არ ეგების, რომე სპარსნი გაგვიხასდენ“... (სტრ. 540.)
„ჰკადრე, თუ: სპარსთა ვერა ვიქმ ინდოეთისა ჭამასა“... (სტრ. 544.)
სასიძოს მოკვლა ინდოეთის ეროვნულ ღირსების და სუვერენობის დაცვისათვის. (სტრ. 543-- 545.)
ნესტან-დარეჯანის მიერ ქაჯეთის ციხიდან ტარიელისადმი მიწერილი წერილი:
„წადი, ინდოეთს მიჰმართე, არგე რა ჩემსა მშობელსა,
მტერთაგან შეიწრებულსა, ყოვლგნით ხელ-აღუპყრობელსა"... (სტრ. 1307.)
უცხო მოყმის საძებნელად ავთანდილის გამგზავრების წინ თავისი ხელქვეითებისადმი მიცემული დავალება:
„გემუდარები ამისთვის, ვარ თქვენი შემომხვეწელი,
მე დამახვედროთ სამეფო მტერთაგან დაულეწელი“ (სტრ. 167.).
7. ქალის კულტი, ანუ ქალის პატივისცემის იდეა თავიდან ბოლომდე გასდევს „ვეფხისტყაოსანს“. რუსთაველმა დედაკაცი მამაკაცს გაუთანასწორა მორალურად და ინტელექტუალურად; გარკვეულ პირობებში პოეტს შესაძლებლად მიაჩნია მამაკაცისა და დედაკაცის პოლიტიკურ-უფლებრივი თანასწორობაც კი. (გამოყენებული იქნას ადგილები: თინათინის გამეფების აღწერილობა. (სტრ. 48 - 51.)
„თუცა ქალია, ხელმწიფეღ მართ ღმრთისა დანაბადია;
არ გათნევთ, იცის მეფობა, უთქვენოდ გვითქვამს კვლა დია;
.....
"ლეკვი ლომისა სწორია, ძუ იყოს, თუნდა ხვადია.." (სტრ.39.)
პოემის პერსონაჟები - თინათინი, ნესტან-დარეჯანი, ასმათი მეტად ენერგიულები არიან. მოქმედებაში იჩენენ დამოუკიდებლობას და თაოსნობას. რუსთაველის სიდიადე იმაშიც ჩანს, რომ მან აღმოსავლეთის და დასავლეთის პოეზიაში იმ დროს გაბატონებული ქალის უსრულობისა და ზნეობრიევ-გონებრივი შეზღუდულობის თვალსაზრისი დაარღვია და ქალების სახით მოგეცა დამოუკიდებელი ხასიათის პატრონი და თავისუფლების მოყვარული პიროვნებები.
8. ჰუმანიზმი - რუსთაველის სოფლმხედველობის ძირითადი საფუძველია. პოეტის ყურადღების ცენტრშია ადამიანი, ადამიანობა, ცხოვრებისეული სინამდვილე. წინააღმდეგ შუა საუკუნეების რელიგიური ფანატიზმისა, ასკეტიკური მორალისა, იმქვეყნიური ნეტარების მოპოვებისათვის ხორციელი სურვილების ჩახშობისა, პოეტმა უმღერა მიწიერ სიყვარულს, ამქვეყნიურ ბედნიერებას, სინათლესა და სილამაზეს, სიტურფეს და სიკეთეს ამქვეყნიურ ცხოვრებაში.
რუსთაველმა ჩაახშო შუა საუკუნეების ბნელეთის მოციქულთა კაცთმოძულე ღრიანცელი და იმღერა მგზნებარე სიმღერა ადამიანზე, თავისუფლებაზე, სიყვარულსა და ბედნიერებაზე. თავისი ჰუმანისტური იდეებით რუსთაველი წინ უსწრებს დასავლეთ ევროპის აღორძინების ეპოქის დიდ წარმომადგენლებს.
შენიშვნა: შეიძლება ცალკე ლექციის (გაკვეთილის) თემად გამოიყოს რუსთაველის მსოფლმხედველობა. პოემა სავსეა ღრმააზროვანი აფორიზმებით, სენტენციებით, ფილოსოფიური და მორალურ დიდაქტიკური ზასიათის აზრებით. არის ადგილები, სადაც ჩანს პოეტის ფილოსოფიურ-რელიგიური აზროვნების კვალი. ძნელია დადგენა რუსთაველი კონკრეტულად რომელი ფილოსოფიური სკოლის წარმომადგენლად უნდა ჩაითვალოს (პლატონიკად, ნეოპლატონიკად, სტოელად, სუფისტად თუ სხვ.).
ამ თემის თეზისები არ არის აქ მოცემული, რადგან უფრო სპეციალური საკითხებია და პოპულარულ ლექციების (გაკვეთილების) თემად ნაკლებ გამოსაყენებელია.
უფრო გარკვევით შეიძლება რუსთაველის პოლიტიკურ იდეოლოგიაზე ლაპარაკი. პოეტი ფეოდალური საზოგადოების იმ ფრთას ეკუთვნის, რომელიც პატრონყმურ ურთიერთობაზე დამყარებული მონარქიული პრინციპის, აბსოლუტური სამეფო ხელისუფლების მომხრეა.
VI ლექცია (გაკვეთილი)
ვეფხისტყაოსნის სოციოლოგია
ლექციის (გაკვეთილის) გეგმა:
პატრონყმობა, აბსოლუტური მონარქიზმი, სავაჭრო ურთიერთობა და ფეოდალური ყოფა.
თეზისები:
1. რუსთაველი თავის პოემაში ასახავს ქართული სოციალური ცხოვრების იმ ინსტიტუტს, რომელსაც პატრონყმობა ეწოდება. იმდროინდელი სახელმწიფოს კონსტრუქცია ასეთია: საზოგადოების უზენაესი პატრონია მეფე. მეფეს ჰყავს უახლოესი ყმები, თავისდა რიგად ისინი კიდევ საკუთარი ყმების პატრონები არიან. ერთი სიტყვით, სრული სურათია საშუალო საუკუნეების ფეოდალური იერარქიული კიბის - პატრონყმური სისტემისა.
2. პოემის მთავარი გმირები - ტარიელი და ავთანდილი თავიანთი მეფეების ყმები არიან, მაგრამ, ამავე დროს, ისინი არიან დიდი მამულის მფლობელნი და მრავალრიცხოვანი საკუთარი ყმების პატრონები. (გამოყენებულ იქნას ადგილები: ავთანდილს
"ქალაქი ჰქონდა მაგარი საზაროდ სანაპიროსა,
გარე კლდე იყო, გიამბობ ზღუდესა უქვიტკიროსა"... (სტრ. 149.)
ტარიელიც საკუთარი მამულისა და ციხე-ქალაქის პატრონი იყო:
„ქალაქი მქონდა მაგარი, მტერთაგან მოურევარი,
მუნ შიგან შევე მშვიდობით, ამოდ იგივე მე ვარი“... (სტრ. 559.).
მათ ჰყავდათ საკუთარი ლაშქარი და ჰქონდათ ერთგვარი პოლიტიკური ორგანიზაცია (გამოყენებულ იქნას ადგილი: როდესაც ავთანდილი მიდის უცხო მოყმის საძებნელად, თავის მოადგილედ ტოვებს ყმა შერმადინს, რომელსაც ავალებს:
„ლაშქართა და დიდებულთა ალაშქრებდი, პპატრონობდი,
დარბაზს კაცსა გაჰგზავნიდი და ამბავსა მათსა სცნობდი,
წიგნსა სწერდი ჩემ მაგიერ, უფასოსა ძღეენსა სძღვნობდი“.. (სტრ. 156).
3. უნდა აღინიშნოს რუსთაველის პოლიტიკური პროგრესულობა. პოეტი გაბატონებული პატრონყმური სისტემის დროს ავითარებს და იცავს გაერთიანებული და ცენტრალიზებული სახელმწიფოებრივი მმართველობის პრინციპს (გამოყენებულ იქნას ადგილები: ტარიელის მამა სარიდანი, ინდოეთის მეშვიდე ნაწილის მფლობელი, ნებაყოფლობით მიეკედლა, ვასალად გაუხდა ინდოეთის დანარჩენი ნაწილების პატრონს მეფე ფარსადანს (სტროფები 311 –– 314).
რუსთაველის იდეალია ერთიანი, მძლავრი, ცენტრალიზებული სახელმწიფო და ერთმეფობის სისტემა, რაც შუა საუკუნეებში ფეოდალური განდგომილების და პარტიკულარიზმის წინააღმდეგ, პროგრესულ მოვლენას წარმოადგენდა.
4. აბსოლუტური მონარქიზმის მომხრე რუსთაველი, ქეეშევრდომთაგან მოითხოვს მეფისადმი, როგორც უზენაესი პატრონისადმი სრულ მორჩილებას, პატივისცემასა და მოწიწებულ დამოკიდებულებას. (გამოყენებულ იქნას ადგილები: ტარიელი ხატაელებს რომ შეება, ომის წინ ჯარს მიმართავს:
„ვინცა მოკვდეს მეფეთათვის, სულნი მათნი ზეცას რბიან
აწ შევებნეთ ხატაელთა, ხრმალნი ცუდად რას გვაბიან?“.. (სტრ. 440.)
ავთანდილი, რომ უცხო მოყმის საძებნელად გაემგზავრება, შერმადინს დაავალებს:
„აწ მეფეთა სამსახურად პირველ თავი დაამზადე,
სიკეთე და უკლებლობა შენი ერთობ გააცხადე“"... (სტრ. 779.)
თინათინი ავთანდილს რომ გზავნის უცხო მოყმის საძებნელად, დავალებასთან ერთად მოაგონებს:
„ასრე გითხრა, სამსახური ჩემი გმართებს ამად ორად:
პირველ ყმა ხარ, ხორციელი არვინა გეყავს შენად სწორად“... (სტრ. 130).
5. „ვეფხისტყაოსანში“ კარგად არის ასახული ვაჭრული საზოგადოების სახელმწიფოებრივ-პოლიტიკური იდეალები და რუსთაველის შეხედულება ვაჭართა საზოგადოებრივ ცხოვრებაზე. პოეტს კარგად ჰყავს აღწერილი ვაჭართა წრე, მათი ყოფაცხოვრება, საზოგადოებრივი ცხოვრების პირობები, მორალური სახე, მატერიალური მდგომარეობა და ეკონომიური ურთიერთობა. (გამოყენებულ იქნას ადგილები: გულანშარო, საზღვაო სააღებმიცემო ქალაქი, აქაური ცხოვრების თავისებური სტილი:
„დიდ-ვაჭარნი სარგებელსა ამის მეტსა ვერ ჰპოვებენ:
იყიდიან, გაყიდიან, მოიგებენ, წააგებენ;
გლახა თვე ერთ გამდიდრდების, სავაჭროთა ყოვლგნით ჰკრებენ,
უქონელნი წელიწდამდის საქონელსა დაიდებენ“... (სტრ. 1067.)
ვაჭრების ფიზიკური უილაჯობა, მათი ხელმოჭერილობა, ანგარიშიანობა, სიძუნწე, სახელმწიფო საქმეებზე გავლენა. (გამოყენებულ იქნას ფატმანის ქმრის, უსენის დახასიათება, მისი მდგომარეობა, მორალური სახე. (სტრ: 1150, 1164, 1165, 1204, 1205).
6. ცალკე დახასიათდეს ფატმანის პიროვნება. მისი სიყვარულის განცდები, მისი შეხედულება ოჯახის და ქმრის ერთგულებაზე. პარალელები გატარდეს „ვეფხისტყაოსნის“ პროლოგში მოცემული მიჯნურობის თვისებებს - „გული ერთსა დააჯეროს, კუშტი მიჰხვდეს თუნდა ქუში".. (სტრ. 25.) „შორით ბნედა, შორით კვდომა, შორით დაგვა, შორით ალვა".. (სტრ. 27.) და ფატმანის სასიყვარულო განცდებს შორის: „დღეს ერთი უნდეს, ხვალე სხვა, სთმობდეს გაყრისა თმობასა"... (სტრ. 26.)
ხაზი გაესვას ფატმანის ადამიანური ღირსებებს: გრძნობიერება, სულგრძელობა, კაცთმოყვარვობა (გამოყენებულ იქნას ადგილები: ნესტან-დარეჯანი ფატმანთან, ფატმანის დედობრივი მზრუნველობა, მონაწილეობა ნესტან-დარეჯანის გამოხსნის საქმეში და სხვ.)
VII ლექცია (გაკვეთილი)
ვეფხისტყაოსნის მხატვრული ფორმა
ლექციის გეგმა:
1. ენის თავისებურებანი და მხატვრული პოეტური ხერხები: მეტაფორები, ეპითეტები, შედარებანი, განმეორებანი, პარალელიზმები, აფორიზმები.
2. ენის ბგერითი მხარე და ლექსის ფორმა: ასონანსები და ალიტერაცია, მაღალი და დაბალი შაირი.
თეზისები:
1. „ვეფხისტყაოსანი“ შინაარსით და იდეური მხრით მაღალხარისხოვანი ნაწარმოებია. შინაარსით მდიდარ ნაწარმოებს პოეტური ფორმაც საუცხოო აქვს. რუსთაველს თავის პოემაში გამოყენებული აქვს მრავალნაირი პოეტური ხერხი, მათგან ყველაზე მრავლადაა მეტაფორები. პოემაში გვხვდება მარტივი, რთული, გავრცობილი მეტაფორები; მეტაფორული სახეები ერთიმეორეს ენაცვლება. სამეტაფორო სახეებში უფრო ხშირია ვარდი, მზე, გიშრის ტბა, ნარგიზი და სხვ. მაგალითები:
„ვარდი გააპის, გამოჩნდის მუნ ბროლი გამომჭვირვალი“. (სტრ. 1292.) ვარდი - ბაგე, გააპის - გახსნის, ბროლი - კბილი. ამ მეტაფორის საერთო აზრი ასეთია: ბაგეები გახსნა და გამოჩნდა ბროლივით ელვარე კბილები.
„ვარდი ერთგან შეეწება, მარგალიტსა არ აჩენდა"... (სტრ. 1158).
„ცრემლსა ვარდი დაეთრთვილა, გულსა მდუღრად ანატირსა“.. (სტრ. 84.)
მზე, ნახეს, მზისა შესაყრელად გამოეშვა მთვარე გველსა”. (სტრ. 1420.)
მზე - ტარიელი, მთვარე - ნესტანი, გველი - ქაჯეთის ციხე. მეტაფორის საერთო აზრია - ტარიელის შესახვედრად ქაჯეთს გამოეშვა ნესტანი.
"ნუშნი გააპნა, შეიძრნეს სათნი გიშრისა წნელითა" (სტრ. 1280.)
აქ ყველა სიტყვა მეტაფორულია: ნუშნი გააპნა - თვალები გააღო, შეიძრნეს სათნი (წამწამების), გიშრისა - შავი. მეტაფორის საერთო აზრია: თვალები გაახილა, შეიძრა შავი წამწამების წვრილი ღეროები.
2. „ვეფხისტყაოსანი“ მდიდარია ეპითეტებით. პოემის პერსონაჟები ჩვეულებრივ უხვი ეპითეტებით არიან შემკულნი: მაგალითები:
„იყო არაბეთს როსტევან, მეფე ღმრთისაგან სვიანი,
მაღალი, უხვი, მდაბალი, ლაშქარ-მრავალი ყმიანი,
მოსამართლე და მოწყალე, მორჭმული, განგებიანი,
თვით მეომარი უებრო, კვლა მოუბარი წყლიანი“... (სტრ. 32.)
3. „ვეფხისტყაოსანში“ ყოველ ნაბიჯზე ვხვდებით მხატვრულ შედარებებს:
„ალაფობდეს საჭურჭლესა: მისსა, ვითა ნათურქალსა“... (სტრ. 55.)
„შიგან ასრე გავერივე, გნოლის ჯოგსა ვითა ქორი"...
„კაცი, ჩემგან განატყორცი, ბრუნავს ვითა ტანაჯორი"... (სტრ. 447.)
4. განმეორება რუსთაველის საყვარელი ხერხია, პოემაში განმეორების მრავალი სხვადასხვა სახეობა გვხვდება. მაგალითები:
„შორით ბნედა, შორით კვდომა, შორით დაგვა, შორით ალვა“... (სტრ. 27.)
„ფატმან რა ნახა, შეშინდა, ძრწის და მიეცა ძრწოლასა.".. (სტრ. 1100.)
განმეორებანი სინონიმური სიტყვებით:
„მოართვეს, გასცა უზომო, უანგარიშო, ულევი“... (სტრ. 52.)
„ამილახორო, მოასხი რემა, ჯოგი და ცხენია“... (სტრ. 64.)
"მეფე გაწყრა, გაგულისდა, ლაშქარნიცა შეუზახნა“... (სტრ. 95.)
განმეორებანი მხატვრული ჩამოთვლის სახით:
„გლახაკთა მიეც საჭურჭლე, ოქრო, ვერცხლი და რვალია“... (სტრ. 158.)
„გეაჯები, საყვარელსა შემახვეწე, შემაბრალე"... (სტრ, 1289.)
განმეორებანი ფრაზებით:
„სხვაგნით ყოვლგნით უღონო ვარ, არვინ არის ჩემი ღონე“... (სტრ. 247.)
5. პარალელიზმები მეტად ხშირადაა გამოყენებული პოემაში. პოეტი იყენებს როგორც დადებით, ისე კონტრასტულ პარალელიზმებს.
დადებითნი:
"მარგალიტი არვის მიჰხვდეს უსასყიდლოდ, უვაჭრელად"... (სტრ. 162.)
„ქალსა ყმამან მოუსმინა, დაჰმორჩილდა, დართო ნება"... (სტრ. 263.)
„შენი ქალი არად მინდა, გაათხოვე, გამარიდე"... (სტრ. 566.)
„ნუ მაცოცხლებ, ნუ დამარჩენ, შემიხვეწე, შემიბრალე"... (სტრ. 571.)
კონტრასტულნი:
„მერე ჩემი მიჯნური ხარ, დასტურია, არ ნაჭორად"... (სტრ. 130.)
„მის მოყვრისა მოშორვება, კვლა აბინდებს, არ ადილებს“... (სტრ. 713.)
„კვლა შევა დარბაზს ვაზირი დაღრეჯით, არ მხიარულად“... (სტ“. 820.)
„სამსა დღესა დარბაზს ვიყავ, არ ცოცხალი, არცა მკვდარი“... (სტრ. 353.)
6. აფორიზმები - ბრძნული აზრის პოეტური ფორმულაა. მსოფლიო ლიტერატურის ისტორიაში იშვიათად თუ მოიპოვება აფორიზმებით ესოდენ მდიდარი ნაწარმოები. რუსთაველი თითქმის ყოველ სტროფში ხმარობს აფორიზმს როგორც ლოგიკურ დასკვნას თავისი ნააზრევისა. რუსთაველის ბევრი აფორიზმი გახალხურდა და ანდაზად გადავიდა ხალხში.
მაგალითები:
„ვერ დაიჭირავს სიკვდილსა გზა ვიწრო, ვერცა კლდოვანი"... (სტრ. 800.)
„სჯობს სიცოცხლესა ნაზრაზსა სიკვდილი სახელოვანი"... (სტრ. 800.)
„ლეკვი ლომისა სწორია, ძუ იყოს, თუნდა ხვადია“... (სტრ. 39.)
„საბრალოა სიყვარული, კაცსა შეიქმს გულ-ნაკლულად“... (სტრ. 41.)
„ოდეს "ტურფა გაიეფდეს, არღარა ღირს არცა ჩირად"... (სტრ. 878.)
„არ იცი, ვარდნი უეკლოდ არავის მოუკრებიან"... (სტრ. 877.)
და მრავალი სხვა...
7. „ვეფხისტყაოსანი“, შინაარსის გარდა, უაღრესად მდიდარია პოეტური ფრაზის ბგერითი გამოხატულებით. პოემის ლექსის ჟღერადობა ვირტუოზულ სიმაღლემდეა აყვანილი.
პოემაში გამოყენებულია ბგერულ განმეორებათა ორი სახე: ასონანსი (ერთი და იგივე ხმოვანი ბგერების განმეორება) და ალიტერაცია (ერთი და იგივე თანხმოვანი ბგერების ჰარმონიული შეწყობა).
ასონანსების მაგალითები:
„მოართვეს, გასცა უზომო, უანგარიშო, ულევი"... (სტრ. 52.)
„ტარიელისკენ იარნა მან გზანი საწყინარენი.
უდაბურნი და უგზონი, უცხონი რამე არენი"... (სტრ. 1330.)
„მე ვარ არაბი, არაბეთს არს ჩემი დარბაზებიაბ... (სტრ. 285.)
ალიტერაციის მაგალითები:
„კრავის კალთა ჩახლართული ჩავშერ, ჩავაკარაბაკე“... (სტრ. 558.)
„მოვიდა სითმე ღარიბი მონა მოყვრითა სამითა,
მონა მონურად მოსილი, სხვანი მგზავრულად ხამითა“... (სტრ. 1217.)
ბგერული ალიტერაციის გარდა, პოემაში ბევრია სიტყვათა ალიტერაციაც, მაგალითად:
„მზე აღარ მზეობს ჩვენთანა, დარი არ დარობს დარულად”... (სტრ. 820.)
„იგი ნახეს დაღრეჯილნი, მზე დაიღრეჯს მათის ღრეჯით"... (სტრ. 950.)
პოემა ასევე მდიდარია ომონიმური რიომებით, მაჯამებით. მაგალითად:
„თუმცა მიგდის ღვარი ცრემლთა, მაგრა ცუდად არ იდენო,
ამას იქით ნუღარა სტირ, ჭირსა თავი არიდენო;
შენნი მქვრეტნი ჩემთა მჭვრეტთა აგინებენ, არ იდენო;
რომე წეღან მოგეხვივნეს, იგი ჩემთვის არიდენო“... (სტრ 495.)
8. „ვეფხისტყაოსანი“ ვრცელი ეპიკური ნაწარმოებია. ვრცელი თხრობის გადმოსაცემად კი კარგი ფორმაა შაირი. რუსთაველმა გამოიყენა ხალხში ძველადვე არსებული ლექსის საზომი შაირი, რომელიც გენიალურმა პოეტმა თავისებურად გადაამუშავა, ტექნიკურად სრულყოფილი და მუსიკალურად სწორუპოვარი სახე მისცა.
რუსთაველი შაირის ორ ძირითად სახეს ხმარობს - მაღალ და დაბალს შაირს. ორივე სახის შაირი თექვსმეტმარცვლოვანი ტაეპისაგან შედგება ხოლო განსხვავება რითმებშია.
მაღალი შაირის რითმა ორმარცვლოვანია: პირსა, გმირსა, უნაგირსა, ანატირსა.
დაბალი შაირის რითმა სამმარცვლოვანია: სვიანი, ყმიანი, განგებიანი, წყლიანი.
მაღალი შაირის მაგალითი:
„ნახეს უცხო მოყმე ვინმე, ჯდა მტირალი წყლისა პირსა,
შავი ცხენი სადავითა ჰყვა ლომსა და ვითა გმირსა,
ხშირად ესხა მარგალიტი ლაგამ-აბჯარ-უნაგირსა.
ცრემლსა ვარდი დაეთრთვილა, გულსა მდუღრად ანატირსა"... (სტრ. 84.)
დაბალი შაირის მაგალითი:
„იყო არაბეთს როსტევან, მეფე ღმრთისაგან სვიანი,
მაღალი, უხვი, მდაბალი, ლაშქარ-მრავალი, ყმიანი,
მოსამართლე და მოწყალე, მორჭმული, განგებიანი,
თვით მეომარი უებრო, კელა მოუბარი წყლიანი“... (სტრ. 32.)
9. ამგვარად „ვეფხისტყაოსნის მხატვრულ პოეტური მხარე იმდენად მდიდარია, რომ შემდეგი დროის მწერლებისათვის რუსთაველი იქცა „აზრთა და გრძნობათა მფლობელად“, ლექსის კანონმდებლად, უდიდეს ავტორიტეტად.
ქართულ ლიტერატურაში დაკანონდა რუსთაველური ლექსის, შაირის ფორმა. ამგვარი ლექსით იწერება არა მარტო ორიგინალური, არამედ ნათარგმნი თხზულებებიც. რუსთაველის ავტორიტეტის წინაშე ქედს იხრის ყველა შემდგომი დროის პოეტი და მწერალი. ბევრი მათგანი თავისი ნაწარმოების დასაწყისში შთაგონებისათვის მიმართავს რუსთაველს: „აწ რუსთველო გეთხოვები, რომე მომცე ნება თქმისა", ამავე დროს გულახდილად აღიარებენ, რომ რუსთაველს ვერვინ შეედრება: „მელექსენო, ნუ გგონიათ თავი რუსთვლის დასადარად".
რუსთაველის ვირტუოზული ლექსი, ლექსის ტექნიკა, სალიტერატურო ენის სასაუბროსთან დაახლოების უნარი არასდროს, არავისთვის არ დაჰკარგავს ნორმისა და ნიმუშის მნიშვნელობას.
გამოყენებული ლიტერატურა
1. „რუსთაველის კრებული“ თბილისი, 1938 წ. გამოყენებულია აქ გამოქვეყნებული მასალები:
იუსტინე აბულაძე - „შოთა რუსთაველი და ვეფხისტყაოსანი“ - სტატიაში ავტორი ავითარებს აზრს, რომ ზოგადი დახასიათებით შოთა რუსთაველი რომანული სიყვარულისა და რაინდული სიყვარულის კულტის უბადლო გადმომცემია.
ალექსანდრე ბარამიძე - „ტარიელი" - სტატიაში ავტორი მიმოიხილავს რუსთველოლოგიაში ტარიელის შესწავლის ცდებს - ნიკოლა გულაკის, ბარონ სუტნერის, ი. აბულაძის, აკაკი წერეთელის, ი. ჭაექავაძის, კ. კეკელიძის, თ. ბეგიაშვილის, მ. კელენჯერიძის და სხვ. ნაშრომების მიხედვით. ავტორის დასკვნით ტარიელი სრულქმნილი ადამიანის და რაინდის საკაცობრიო სახეა.
პავლე ინგოროყვა - „რუსთაველის ეპოქის სალიტერატურო მემკვიდრეობა". სტატიაში ავტორი ავითარებს აზრს, რომ საშუალო საუკუნეების ქართული ლიტერატურა დაკავშირებულია, ერთის მხრით, ბიზანტიურ მწერლობასთან, ისევე როგორც აღმოსავლეთის სხვა ქრისტიანი ხალხების ლიტერატურა (სირიელები, სომხები, კოპტები, ქრისტიანი არაბები, ეგვიპტელები და სხვა), მაგრამ შუა საუკუნეებში საქართველოში განვითარების უმაღლეს დონეს მიაღწია ორიგინალურმა საერო მხატვრულმა მწერლობამ. მიმოიხილავს ჩვენამდე მოღწეულ და არმოღწეულ ლიტერატურულ ძეგლებს.
2. კრებული „რუსთაველი სკოლაში“, თბილისი, 1937 წ. გამოყენებულია აქ გამოქვეყნებული წერილები:
იუსტინე აბულაძე - „ვეფხისტყაოსნისა“ და მისი ავტორის საკითხთა კვლევის ისტორია" - ავტორი იძლევა, მთავარი პრობლემების მიხედვით, რუსთველოლოგიის განვითარების ისტორიას სიუჟეტის სადაურობას, პოემის ავტორის, ტექსტის დადგენის და პოემის რაობის საკითხებზ. სტატია გამოყენებულია მხოლოდ რუსთველოლოგიის ისტორიისათვის (რადგან ამ სტატიის ზოგიერთი დებულება უკვე მოძველებულია.)
კ. გაგუა - „ვეფხისტყაოსნის“ გმირები და მათი დახასიათება“. სტატიაში ავტორი ახასიათებს სათითაოდ „ვეფხისტყაოსნის“ ყველა მოქმედ პირს და ასკვნის, რომ ტარიელი, ავთანდილი, ნესტან-დარეჯანი, თინათინი ზოგადკაცობრიული ტიპებია, როგორც ჰამლეტი, ოტელო, ფაუსტი და სხვა მსოფლიო ტიპი.
შალვა დოლაქიძე - "ვეფხისტყაოსნის პოეტიკიდან" - ავტორი ახასიათებს რუსთაველის მიერ გამოყენებულ პოეტურ ხერხებს (მეტაფორა, ეპითეტი, ჰიპერბოლა, შედარება, ალიტერაცია, მაჯამა და სხვა), საილუსტრაციოდ მოჰყავს პოემიდან ამოღებული ადგილები.
ტრიფონ რუხაძე - "ვეფხისტყაოსნის“ გავლენა აღორძინების ხანის ლიტერატურაზე" - ავტორი ასახელებს აღორძინების ხანის პერსონალურად ყველა ავტორს, ვინც იხსენიებს რუსთაველს ან განიცდის მის გავლენას. მასალებზე დაყრდნობით ავტორი აღნიშნავს, თუ როგორ აფასებდნენ რუსთაველს და მის პოემას მე-17-18 საუკუნეებში.
მიხელ ჩიქოვანი - „შოთა რუსთაველი და ქართული ფოლკლორი" - ავტორი არკვევს „ვეფხისტყაოსნის“ და ხალხური „ტარიელიანის" ურთიერთობის საკითხს და ასკვნის, რომ რუსთაველმა ხალხური ამბავი გადაამუშავა, გმირებს შორის არსებული ნათესაობრივი დამოკიდებულების შეცვლით.
3. ალექსანდრე ბარამიძე - წიგნი „ნარკვევები ქართული ლიტერატურის ისტორიიდან“ ტ. I, გამოცემულია ორჯერ. გამოყენებულია უკანასკნელი გამოცემა. წიგნში მოცემულია „ეეფხისტყაოსნის“ სიუჟეტის, გმირთა ურთიერთობისა და მათი სოფლმხედველობის ანალიზი, გაშუქებულია შოთა რუსთაველის ეპოქა, ცნობები პოეტის ცხოვრებაზე, მისი მსოფლმხედველობა და სხვ.
4. აკაკი გაწერელია - „ნარკვევები ქართული პოეტიკიდან“, თბილისი, 1938 წ. - ავტორი არჩევს რუსთაველის პოეტიკის საკითხებს: ენის, რიტმის და მეტაფორის თავისებურებას, მეტრს, შაირის აგებულებას და მისი ორი სახეობის მნიშვნელობას.
5. პავლე ინგოროყვა - „რუსთაველიანა“ - „ვეფხისტყაოსნის“ თარიღი, შოთა რუსთაველის ვინაობა. თბილისი, 1926 წ. - წიგნი შეიცავს „ვეფხისტყაოსნის“ ტექსტის ისტორიას, საზოგადო მიმოხილვას. პოემის დაწერის თარიღს, პოეტის ვინაობას, ძიებანი რუსთაველის ბიოგრაფიის აღდგენისათვის, შოთას იკონოგრაფია და სხვა...
6. პავლე ინგოროყვა - "შოთა რუსთაველი, ბიოგრაფიული ესკიზი"1937 წ. დართული აქვს „ვეფხისტყაოსნის“ საიუბილეო გამოცემას. დაიბეჭდა ცალკე წიგნად 1938 წ.
7. გაიოზ იმედაშვილი - „რუსთველოლოგია“, ისტორიულ-კრიტიკული მიმოხილვა. თბილისი, 1941 წ. - წიგნში ანოტაციური სახით მიმოხილულია თითქმის მთელი რუსთველოლოგიური ლიტერატურა, დალაგებული პერიოდების მიხედვით.
8. კორნელი კეკელიძე - წიგნი „ძველი ქართული მწერლობის ისტორია“, ტ. II, მესამე გამოცემა, თბილისი, 1952 წ. წიგნში მოცემულია „ვეფხისტყაოსნის“ შინაარსი, გარჩევა, ისტორიულ-კრიტიკული ცნობები, ავტორის მსოფლმხედველობა, განათლების სფერო, პოემის დაწერის თარიღი.
9. იოსებ მეგრელიძე - „გადმოცემები რუსთაველის შესახები, სტალინირი. 1954 წ. მეორე შევსებული გამოცება. - ავტორი წინასიტყვაობაში არკვევს რუსთაველის შესახებ არსებული ლეგენდების მნიშვნელობას პოეტის ბიოგრაფიისათვის. წიგნს დართული აქვს კომენტარები თვითეულ ლეგენდაზე. წიგნში დაბეჭდილია ქართული ლეგენდების რუსული თარგმანი.
10. „ქართული ლიტერატურის ისტორია“ ტ. I. თბილისი. 1954 წ. რუსთაველის სახელობის ქართული ლიტერატურის ისტორიის ინსტიტუტის გამოცემა.
წიგნში სათანადო ადგილას გარჩეულია „ვეფხისტყაოსანი“. განხილულია საკითხები: ავტორი, პოემის სიუჟეტი, დაწერის თარიღი, პერსონაჟები, პოეტიკა, იდეურ-თემატიკური მოტივები, მხატვრული თავისებურებანი, პოემის საკაცობრიო მნიშვნელობა.
* * * * * * *
დასახელებული, ამ წერილისათვის გამოყენებული, ლიტერატურის გარდა, არსებობს უამრავი ლიტერატურა როგორც ქართულ, ისე უცხოურ ენებზე, რომელიც გამოადგება ლექტორს (პედაგოგს) თავისი ლექციის (გაკვეთილის) შედგენის დროს. უპირველეს ყოვლისა, ლექციის დამუშავებისას საჭიროა პოემის ტექსტის ცოდნა.
„ვეფხისტყაოსნის" მრავალი გამოცემიდან უფრო გამოსადეგია საიუბილეო გამოცემები და მასზე დაფუძნებული შემდგომი გამოცემები.
ვეფხისტყაოსნის ქართული გამოცემები (არასრული სია)
ძველ ქართულ ლიტერატურაში არც ერთ ნაწარმოებს არ დაუმსახურებია იმდენი ყურადღება, რამდენიც დაიმსახურა „ვეფხისტყაოსანმა". ეს დიდებული პოემა დღიდან მისი დაწერისა მეთვრამეტე საუკუნემდე მხოლოდ ხელნაწერის სახით ვრცელდებოდა.
მრავალმა ისტორიულმა ქარტეხილმა, განსაკუთრებით იმ შემოსევებმა და აოხრებებმა, რომლებიც თავს დაატყდა საქართველოს ეგრეთწოდებულ მონგოლთა ბატონობის პერიოდში (13 - 15 საუკ.) ბევრი საყურადღებო ნაწარმოები (თარგმნილი თუ ორიგინალური) მოსპო. ნაწარმოებთა მოსპობით დავიწყებას მიეცა ბევრი ღირსშესანიშნავი მწერალი, რომელიც ქართულ ლიტერატურას სათანადოდ დაამშვენებდა.
რუსთაველმა ამ ქარტეხილს გაუძლო. თვით პოეტი პირდაპირ კანონმდებელი და მისაბაძი გახდა მომდევნო ქართულ პოეზიაში, ხოლო პოემა წარმოუდგენელი პოპულარობით სარგებლობდა საუ უნეთა განმავლობაში. პოემის ტექსტის ხელნაწერების სახით გავრცელებას ერთი ნაკლი სდევდა თან. დროთა მსვლელობაში ტექსტში თავი იჩინა სხვადასხვა ხასიათის ცვლილებამ. მკითხველთა და გადამწერთა მხრივ ტექსტი შეგნებულად თუ შეუგნებლად მახინჯდებოდა. ბევრი მათგანი თავისი გემოვნებისა და გაგების მიხედვით ასწორებდა პოემის ადგილებს, ზოგი უმატებდა სტროფებს, ზოგი აკლებდა, ზოგი აგრძელებდა პოემის ამბავს და ახალი თავებით და ეპიზოდებით ავსებდა პოემას. ასე გაჩნდა "ვეფხისტყაოსნის“ სხვადასხვა მოცულობის ნუსხა.
მეთვრამეტე საუკუნიდან იწყება პოემის ტექსტის დადგენისათვის კრიტიკული მუშაობა (პოემის პირვანდელი ტექსტის აღდგენის მცდელობა) და მისი სტამბური წესით დაბეჭდვა.
1. ვახტანგ VI გამოცემა - „ვეფხისტყაოსნის“ პირველი გამოცემა პირველ ქართულ სტამბაში დაიბეჭდა 1712 წელს, მეფე ვახტანგ VI მეოხებით. ეს გამოცემა შედგება 1587 სტროფისაგან. შემდეგ დამატებულია ორი სტროფი, სადაც გადმოცემულია ცნობა ამ წიგნის დაბეჭდვისა და მისი მნიშვნელობის შესახებ. შემდეგ მოსდევს ორ გვერდზე ვახტანგის მიმართვა მკითხველებისადმი გამოცემის მიზნისა და შემადგენლობის შესახებ. ამის შემდეგ „თარგმანი“, ანუ განმარტებანი ტექსტისა, სადაც ვახტანგი არჩევს თითოეული სტროფის შინაარსს, განმარტავს გაუგებარ სიტყვებს და სხვ. (პოემის ყველა სტროფი არ არის განმარტებული.) წიგნის თავში მოთავსებულია დასურათებული სახელმწიფო ღერბი და თვით ვახტანგის პორტრეტი.
2. მარი ბროსეს გამოცემა - „ვეფხისტყაოსნის" მეორე გამოცემა შესაძლებელი შეიქნა მხოლოდ 1841 წელს. წიგნი დაიბეჭდა სანკტ პეტერბურგის სტამბაში ზაქარია ფალავანდიშვილისა და დავით ჩუბინიშვილის (ჩუბინოვის) ძალისხმევით. გამოცემას დართული აქეს ვრცელი წინასიტყვაობა, დაწერილი აკადემიკოს ბროსეს მიერ, და გაუგებარ სიტყვების ლექსიკონი.
3. დავით ჩუბინიშვილის გამოცემა - პეტერბურგი, 1846 წ. - უცვლელად დაიბეჭდა მარი ბროსეს მიერ გამოცემული ტექსტი, მხოლოდ დაერთო გამოკვლევის სახით განმარტებანი რუსულ ენაზე.
4. დავით ჩუბინიშვილის გამოცემა - პეტერბურგი, 1860 წ. ამ გამოცემას ბოლოში ლექსიკონის მაგივრად დართული აქვს სტროფების მიმდევრობის მიხედვით გაუგებარი გამოთქმების განმარტება.
5. მე-5 გამოცემა - ცნობილია როგორც მე-5 გამოცემა. „ვეფხისტყაოსანი“ დაიბეჭდა თბილისში, 1867 წელს. განმარტებითი ლექსიკონით. წიგნზე გამომცემელი არ არის აღნიშნული.
6. ალექსანდრე კალანდაძის გამოცემა - 1875 წ. თბილისი. წინასიტყვაობით და ლექსიკონით. წინასიტყვაობაში დახასიათებულია წინანდელი გამოცემები. ტექსტი დაბეჭდილია „ვახტანგისეული რედაქციის“ მიხედვით.
7. პეტრე წულუკიძის გამოცემა - 1883 წ. ქუთაისი.
8. გრიგოლ ჩარკვიანის გამოცემა - 1887 წ. თბილისი.
9. გიორგი ქართველიშვილის გამოცემა - 1888 წ. თბილისი. დიდტანიანი მდიდრული გამოცემაა, დასურათებულია ცნობილი მხატვრის ზიჩის მიერ. გამოცემას ხელმძღვანელობდა კომისია ილია ჭავჭავაძის მეთაურობით კომისიის წევრები იყვნენ: გრ ორბელიანი, რაფ. ერისთავი, აკ. წერეთელი, ივ. მაჩაბელი, ი. გოგებაშვილი, პ. უშიკაშვილი, ნ. დადიანი, ს. მესხი, თ. ჟორდანია, გ. იოსელიანი, ი. მეუნარგია და სხვა...
10. კონსტანტინე თავართქილაძის და ი. მიქელაიშვილის გამოცემა - 1890 წელი. ოზურგეთი.
11. გრიგოლ ჩარკვიანის გამოცემა - 1892 წელი. თბილისი.
12. კონსტანტინე თავართქილაძის გამოცემა - 1892 წელი. ოზურგეთი.
13. კონსტანტინე თავართქილაძის გამოცემა - 1895 წელი. ახალსენაკი.
14. კონსტანტინე თავართქილაძის გამოცემა - 1899 წელი. ბათუმი.
15. კონსტანტინე თავართქილაძის გამოცემა - 1899 წელი. ბათუმი.
16. ვლადიმერ ყიფიანის გამოცემა - 1899 წელი. თბილისი.
17. გრიგოლ ჩარკვიანს გამოცემა - 1900 წელი. თბილისი.
18. კონსტანტინე თავართქილაძის გამოცემა - 1903 წელი. თბილისი.
19. კონსტანტინე თავართქილაძის გამოცემა - 1810 წელი. თბილისი. ილუსტრაციებით.
20. დავით კარიჭაშვილის რედაქტორობით (გ. ს-ბის გამოც.) - 1913 წელი. თბილისი. წიგნს დართული აქვს რედაქტორის წინასტყვაობა. ცალკეული სიტყვების და ფრაზების განმარტებები და ვრცელი ლექსიკონი. დასურათებულია ზიჩის ილუსტრაციებით.
21. 1913 წლის გამოცემა - რედაქტორი სარგის კაკაბაძე - თბილისი. „ვეფხისტყაოსანი" ნამდვილი ჩანართით, ილუსტრაციებით. პოემის ტექსტი გამოცემულია მე-17 საუკუნის ხელნაწერების მიხედვით. იგი ძლიერ გადიდებულია და თავდება ტარიელ-ნესტან-დარეჯანისა და თინათინ-ავთანდილის დაბერებით და სიკვდილით.
გამოცემას ის დადებითი მხარე აქვს, რომ მკითხველ საზოგადოებას გააცნო „ვეფხისტყაოსნის“ ვრცელი ხელნაწერების ტექსტი, რაც აქამდე მარტო სპეციალისტი მკვლევარებისათვის იყო ხელმისაწვდომი. გარდა ამისა, ამ გამოცემაში მოთავსებულია მე-17 საუკუნის ხელნაწერების მინიატურები, დართული აქვს წინასიტყვაობა და რედაქტორის გამოკვლევა.
22. გამოცემა იუსტინე აბულაძის რედაქტორობით - 1914 წელი. თბილისი. დასურათებული. დართული აქვს საძიებლები, ვარიანტები და ლექსიკონი სპარსულ-არაბული სიტყვების განმარტებით.
23. თომა მთავრიშვილის გამოცემა - 1918 წ., ქუთაისი.
24. დავით კარიჭაშვილის რედაქტორობით - 1920 წელი. თბილისი. პირველი გამოცემის გამეორება.
25. იუსტინე აბულაძის რედაქტორობით - II გამოცემა. 1926 წელი. თბილისი.
26. სარგის კაკაბაძის რედქტორობით - II გამოცემა. 1927 წელი. თბილისი.
27. სარგის კაკაბაძის რედქტორობით - 1927 წელი. თბილისი. ახალი გამოკვლევით და შოთას ორი პორტრეტით.
28. კონსტანტინე ჭიჭინაძის რედაქტორობით - 1934 წელი. თბილისი. დართული აქვს რედაქტორის წინასიტყვაობა, შენიშვნები, რითმების ინდექსი, ვეფხისტყაოსნის სიმფონია, ბიბლიოგრაფია და მხატვარ ლადო გუდიაშვილის მიერ შესრულებული ილუსტრაციები.
29. 1712 წლის ვახტანგისეული გამოცემა - აღდგენილი აკაკი შანიძის მიერ, 1937 წელი. თბილისი.
30. საიუბილეო გამოცემა - 1937 წელი. თბილისი. დართული აქვს პავლე ინგოროყვას ვრცელი შესავალი წერილი.
31. თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის გამოცემა - 1938 წელი. თბილისი.
32. სახელგამის გამოცემა - 1941 წელი. თბილისი.
33. 1949 წლის გამოცემა - „საბჭოთა მწერალი". თბილისი.
34. რუსთაველის სახელობის ქართული ლიტერატურის ისტორიის ინსტიტუტის გამოცემა - 1951 წელი. თბილისი. დასურათებულია. დართული აქვს სარედაქციო წერილი და ვრცელი ლექსიკონი.
35. 1951 წლის გამოცემა - „ვეფხისტყაოსანი". თბილისი. სახელგამი.
36. გამოცემა პავლე ინგოროყვას რედაქტორობით - დართული აქვს რედაქტორის ვრცელი გამოკვლევა „ვეფხისტყაოსნის ტექსტისათვის“.
37. და სხვა...
ამათ გარდა არსებობს პატარა (ჯიბის) გამოცემები ილუსტრაციებით.
ვეფხისტყაოსნის თარგმანები უცხო ენებზე
„ვეფხისტყაოსნის" შესწავლის ინტერესი განსაკუთრებით გაიზარდა საბჭოთა პერიოდში. ამ პოემით დაინტერესდნენ არა მარტო საბჭოთა კავშირში შემავალი ერები, არამედ მსფლიოს სხვა ქვეყნების მცხოვრებნიც. საბჭოთა კავშირის პოლიტიკამ კულტურის დარგში ხელი შეუწყო რუსთაველის პოემას გამხდარიყო მსოფლიო კულტურის საგანძური. მართლაც, პოემამ გადალახა ქართული ეროვნული კულტურის ფარგლები და საკაცობრიო მნიშვნელობის ნაწარმოებად იქცა. „ვეფხისტყაოსნის“ უცხო ენებზე გადათარგმნის მცდელობა მე-19 საუკუნეშიც არსებობდა. ამ მხრით განსაკუთრებით აღსანიშნავია:
1. ევგენი ბოლხოვიტინოვი (რუსეთის მართლმადიდებელი ეკლესიის მღვდელთმთავარი) - ავტორი წიგნისა - „საქართველოს ისტორიული სურათი პოლიტიკური, საეკლესიო და სწვალა-განათლების მდგომარეობის თვალსაზრისით“ (პეტერბურგი, 1802), რომელშიც სათანადო ადგილი ეთმობა ვეფხისტყაოსანსა და მის ავტორს. მას ეკუთვნის ვეფხისტყაოსნის პირველი სტროფის სიტყვასიტყვით ნათარგმნი რუსული ვერსია. ბოლხოვიტინოვმა ხელი შეუწყო რუსთაველის პოემით დაინტერესებას რუსეთისა და დასავლეთ ევროპის სამეცნიერო წრეებში.
2. მარი-ფელისტე ბროსე (ფრანგი ქართველოლოგი) - 1828-1831 წლებში ერთ-ერთი ფრანგული ჟურნალის ფურცლებზე გამოაქვეყნა წერილები ქართული ლიტერატურის შესახებ და, კერძოდ, „ვეფხისტყაოსანზე“. მანვე გააკეთა ფრანგულ ენაზე პირველი პროზაული თარგმანი „ვეფხისტყაოსნის“ დასაწყისი სტროფებისა, პირველი თავის და დანარჩენი თავების მოკლე შინაარსი.
2. კაზიმირ ლაფჩინსკის ეკუთვნის „ვეფხისტყაოსნის“ პროზაული თარგმანის მცდელობა პოლონურ ენაზე. ეს თარგმანი გამოქვეყნდა ვარშავაში 1863 წელს. დართული აქვს წინასიტყვაობა, სადაც მოცემულია ქართული ენის მოკლე ისტორიული მიმოხილვა, რუსთაველის ტრადიციული ბიოგრაფია, პოემისა და იმ დროს არსებულ გამოცემათა (ვახტანგისა და ბროსეს) შეფასება.
3. არტურ ლაისტმა - გერმანელმა მწერალმა, ილია ჭავჭავაძის ცნობილმა მეგობარმა, მე-19 საუკუნის მიწურულში ლექსად თარგმნა „ვეფხისტყაოსანი" გერმანულ ენაზე. თარგმანი იწყება პირველი თავიდან. არ არის თარგმნილი პოემის პროლოგი. თარგმანი ზუსტი არ არის, დაიბეჭდა 1889 წ. დრეზდენ-ლაიფციგში.
4. მარჯორი სკოტ უორდროპი - ბრიტანელმა სწავლლმა და მთარგმნელმა მარჯორი სკოტ უორდროპმა 1891 წელს დაიწყო „ვეფხისტყაოსნის“ პროზაული თარგმნა ინგლისურ ენაზე და მუშაობდა თითქმის 1909 წლამდე. მისი გარდაცვალების შემდეგ თარგმანს საბოლოო რედაქცია გაუკეთა, წინასიტყვაობა დაურთო და 1912 წელს დაბეჭდა მისმა ძმამ ოლივერ უორდროპმა.
5. ვიკარ ბელა (ბელა ვიკარი) - ბუდაპეშტის მეცნიერებათა აკადემიის წევრმა, 1917 წელს გამოსცა „ვეფხისტყაოსნის“ თარგმანი უნგრულ ენაზე.
6. ჰუგო ჰუპერტი - ავსტრიელი პოეტი და მთარგმნელი. ვეფხსიტყაოსნის თარგმნა გერმანულ ენაზე დაიწყო 1949 წელს და დაასრულა 1954 წელს. წიგნმა დღის სინათლე იხილა 1955 წელს. მთრგნელის წინასიტყვაობით.
7. ვიქტორ კერნბახი - რუმინელი მწერალი, კრიტიკოსი, მთარგმნელი. 1956 დაასრულა „ვეფხისტყაოსნის" სრული პოეტური თარგმანი, რომელიც გამოიცა ორჯერ, 1957 და 1963 წელს.
8. ლინ კოფინი - ამერიკელი პოეტი, მწერალი და მთარგმნელი. ვეფხისტყაოსნის თარგმანი დაიწყო 2012 წელს (16 მარცვლიანი შაირით).და დაასრულა 2015 წელს.
დღესდღეობით არსებობს სრული და თითქმის სრულყოფილი თარგმანები: ინგლისურ, ფრანგულ, გერმანულ, იტალიურ, ესპანურ, პოლონურ, ჩეხურ, რუმინულ, იაპონურ, ჩინურ, კორეულ და სხვა ენებზე.
* * * * * * *
თედო ბეგიაშვილის (1892-1970) მიხედვით
