რელიგიის ლექსიკონი - აკაკი გელოვანი

 

 

აბატი - სირიულ-არამეული, აბბა, აბო მამა, მონასტრის წინამძღვარი დასავლეთ ევროპის ქვეყნებში V საუკუნიდან, განაგებდა სააბატოს, უფროსი ღვთისმსახური ზოგადად კათოლიკურ ეკლესიაში.

აგრარული, სამიწათმოქმედო კულტები - რელიგიური, მაგიური, ჯადოსნური რწმენებისა და ზნე-ჩვეულებათა ერთობლიობა ძველ მიწათმოქმედ ხალხთა ცხოვრებაში, მათი მიზანი იყო ჯადოქრობის ძალით ბუნების სტიქიებზე რაღაც ზებუნებრივი ძალით ისეთი ზემოქმედების მოხდენა, რომლის შემწეობითაც მოსავლიანობას გაზრდიდნენ, ასეთი ვითომ მაგიური მოქმედება მიმართული იყო რეალური საფრთხის წინააღმდეგ, რაც მოსავალს ან შინაურ ცხოველებს ემუქრებოდა გვალვა, სეტყვა, კალია, საქონლის ჭირი, წყალდიდობა და ა. შ., ისტორიულად შესაძლებელია ამ კულტებში მატრიარქალური და პატრიარქალური კომპლექსების გამორჩევა, უძველესი კომპლექსია მატრიარქალური ადრეული ეპოქისა, როცა მიწას თოხით ამუშავებდნენ, აგრარული კულტების ამ უძველესი პერიოდისათვის დამახასიათებელია ქალ - ღვთაებათა. შემადგენლობა, როცა არ იყო ქურუმობა, ქურუმთა წოდება, მატრიარქალური აგრარული კულტების ნიმუშად შეიძლება დავასახელოთ ჩრდილოეთ ამერიკელ ინდიელთა ტომ იროკეზების რელიგია, სადაც თაყვანსა სცემდნენ ძიძასულებს, სიმინდის სულს, ცერცვის სულსა თუ კვახის სულს, რომელიც მათ თითქოს კვებავდა, როგორც სული, დედისეული საგვარეულო წყობის რღვევასა და პატრიარქალური მამრობითი წყობის დამკვიდრებას მოჰყვა მამრობითი ღვთაებების გამოჩენა, რომელთაც ქალ - ღვთაებათა ადგილი დაიკავეს, პატრიარქალური აგრარული კულტის ნიმუშად გამოდგება ძველ სლავთა რელიგია და მისი პანთეონი ველესი, იარილო, დაჟდ - ბოგი, პერუნი და სხვანი, პატრიარქალური აგრარული კულტი საერთოდ არ გვხვდება სუფთა სახით, მათში ყოველთვის შესამჩნევია მატრიარქალური კულტის გადმონაშთები.

ადათი - არაბულად ჩვეულება, ჩვეულებრივი შარიათისაგან განსხვავებული კანონ-სამართალი იმ ხალხებში რომელთაც ისლამი სწამთ, ადათის მრავალი ნორმა - სისხლის აღება, ძმადნაფიცობა, ქალის მოტაცება და სხვა ჩამოყალიბდა გვაროვნულ - ტომობრივ ურთიერთობათა პირობებში, მიუხედავად იმისა, რომ ადათში უდავოა ზოგიერთი მარტივი ზნეობრივი ნორმების არსებობა მოხუცების პატივისცემა, სუსტთა. შველა თუ მფარველობა, სიტყვის პატრონობა თუ სხვა ის მაინც რეაქციულ როლს თამაშობს, რადგან იცავს დრომოჭმულ პატრიარქალურ გვაროვნულ და ფეოდალურ - ბაიურ ურთიერთობას, უარყოფით ზეგავლენას ახდენს საქორწინო - ოჯახურ ურთიერთობათა სამოქალაქო სამართალთან შესაბამის რეგულირებაზე, პირადი ქონების რეგულირების კანონიერ წესზე.

ადგილობრივი კრება - სამღვდელოების, უფრო ხშირად ეპისკოპოსთა დამოუკიდებელი, ავტოკეფალური ეკლესიის ან მისი ცალკეული ნაწილის, მაგალითად სამიტროპოლიტო ეპარქიის ყრილობა, რომელსაც პერიოდულად იწვევენ სარწმუნოების, საეკლესიო წყობის და სხვა საკითხების გადასაწყვეტად, ზოგიერთ ეკლესიაში, მაგალითად რუსულ მართლმადიდებელ ეკლესიაში ადგილობრივ კრებას საკანონმდებლო უფლებებიც აქვს, უმაღლესი საეკლესიო ორგანოც არის, რომელშიაც მონაწილეობის უფლება ეძლევა არა მარტო ეპისკოპოსს არამედ დაბალი სამღვდელოების წარმომადგენლობასაც და საეროსაც.

ადგილობრივ კრებას საფუძველი ჩაეყარა ჯერ კიდევ ქრისტიანობის ჩამოყალიბების ჟამს II - III ს, ასე II ს 70 - ან წლებში კრება მოიწვიეს ნორტანიზმის ერესის განსასჯელად, ხოლო 90-იან წლებში იერუსალიმსა, რომსა და გალიაში მოწვეულ კრებებზე განიხილეს აღდგომის დღესასწაულის დროის დაწესების საკითხი, III ს ცნობილია ალექსანდრიის 2 ადგილობრივი კრება ეპისკოპოსებისა ორიგენის ერესებთან დაკავშირებით, ანტიოქიის რამდენიმე ადგილობრივი კრება პავლე სამოსატელის ერესებზე და სხვა, ხოლო IV ს. ადგილობრივ კრებებთან ერთად დაიწყეს მსოფლიო საეკლესიო კრებების მოწვევა, ამას სულაც არ შეუშლია ხელი რომ კვლავინდებურად მოეწვიათ ადგილობრივი კრებები, რადგან ეს მიაჩნიათ ერესებთან ბრძოლისა და. შინაგანი დისციპლინის განმტკიცების ეფექტურ საშუალებად, ე წ სამოციქულო წესდება ეპისკოპოსებს ავალებდა წელიწადში ორჯერ მოეწვიათ ადგილობრივი კრება სარწმუნოებისა და წყობის საკითხების განსახილავად, შემდგომ კი ადგილობრივმა კრებებმა თავიანთი მნიშვნელობა საეკლესიო ცხოვრებაში შეინარჩუნეს უპირატესად აღმოსავლეთის მართლმადიდებელ ავტოკეფალიებში, კერძოდ კი რუსეთის მართლმადიდებელ ეკლესიაში.

მატიანე გვაუწყებს ეპისკოპოსთა კრებებზე, რომლებიც მოუწვევიათ 1051 და 1147 წლებში, ყველაზე უფრო ინტენსიურ პერიოდად ამ მხრივ ითვლება XVI-XVII ს, მარტო XVI ს 3 მოწვეული იყო 21 ადგილობრივი კრება, არც მომდევნო საუკუნეში მოუწვევიათ ნაკლები კრება, მონაწილეთა. შემადგენლობისა და განხილული საკითხების მნიშვნელობის მიხედვით არჩევენ დიდ და მცირე ადგილობრივ კრებას, 1721 წ პეტრე I-მა გააუქმა საპატრიარქო და. შეცვალა სახელმწიფო სინოდით, სინოდალურ პერიოდში ადგილობრივი კრება აღარ მოუწვევიათ, ადგილობრივი კრებების მოწვევა და მოქმედება განახლდა მეფის დამხობის შემდეგ, ადგილობრივმა კრებამ 1917-18 წლებში აღადგინა საპატრიარქო და პატრიარქად აირჩია მიტროპოლიტი ტიხონ ბელავინი, რომლის სახელთანაც არის დაკავშირებული რეაქციონერი მართლმადიდებელი სამღვდელოების მძიმე საქმიანობა ტიხონოვშჩინა.

1942 წ ულიანოვსკში მოწვეულმა ადგილობრივმა კრებამ ხარისხი წაართვა ეპისკოპოს პოლიკარპე სიკორსკის, რომელმაც თვითნებურად გამოაცხადა უკრაინის ეკლესიის ავტოკეფალია და კავშირი შეკრა გერმანელ ოკუპანტებთან, 1943 წ მოსკოვში მოიწვიეს ადგილობრივი კრება რომელმაც პატრიარქად აირჩია მიტროპოლიტი სერგი სტრავგოროცკი და მიიღო გადაწყვეტილება რომ ხარისხი ჩამოერთვათ სასულიეროებს და. შეჩვენებულ იქნან საერონი რომელნიც გადავიდნენ გერმანელთა მხარეზე.

1945 წ მოწვეული იყო ადგილობრივი კრება ერთერთი ყველაზე მნიშვნელოვანი ყრილობათაგანი პატრიარქად აირჩიეს მიტროპოლიტი ალექსი სიმასკი და მიღებულ იქნა რუსული მართლმადიდებელი ეკლესიის დებულება, 1971 წ ადგილობრივმა კრებამ მოსკოვისა და სრულიად რუსეთის პატრიარქად აირჩია მიტროპოლიტი პიმენ იზვეკოვი, გარდა ამისა ცნო ეკუმენური - გამაერთიანებელი და მშვიდობისმყოფლობის სასარგებლო მოღვაწეობა რუსეთის მართლმადიდებელი ეკლესიისა, აგრეთვე სხვადასხვა განხეთქილებათა აღკვეთისათვის წარმოებული გაძლიერებული მუშაობა, გაუქმდა ფიცი ძველ ადათ-წესებზე.

ადვენტისტები - ლათინურად Adventus - მოსვლა, გამოცხადება, პროტესტანტიზმის წიაღში შექმნილი ქრისტიანული მიმდინარეობის მიმდევრები, ეს მიმდინარეობა ჩამოაყალიბა XIX ს 30 - ან წლებში ბაპტისტმა ვილიამ მილერმა 1782 - 1849 წ შეერთებულ შტატებში, ევოლუციის პერიოდში ადვენტიზმი გაიყო რამდენიმე შტოდ, რომელთაც თავიანთი დამოუკიდებელი ეკლესიები შექმნეს, ყველაზე დიდი ეკლესია იყო მეშვიდე დღის ადვენტისტების ეკლესია, მათი რწმენის მთავარი პუნქტია ქრისტეს მეორედ მოსვლის სიახლოვე, ცათა. შინა ათასწლოვანი მეუფება, განკითხვის დღე - ხილიაზმი, კაცთა მოდგმის ისტორია განიხილება როგორც ქრისტეს მარადიული ბრძოლა სსატანასთან, რაც დასრულდება სატანისა და მისი მიმდევრების დაღუპვით, ადვენტისტები აღიარებენ, რომ სული უკვდავია და ის კვდება სხეულთან ერთად, მაგრამ აღდგება მეორედ მოსვლის დღეს, განსაკუთრებული მნიშვნელობა ეძლევა პიროვნების მორალურ განახლებას, როგორც აუცილებელ პირობას ქრისტესთან შეხვედრისათვის, ქადაგებენ ე წ სალუსტარულ რეფორმას, რაც გულისხმობს ზოგიერთ საკვებზე უარის თქმას, ღორის ხორცი, ყავა და სხვა, მორწმუნეებისაგან მოითხოვენ მეათედის გადახდას და აქტიურ მისიონერულ მოღვაწეობას, მეშვიდე დღის ადვენტისტები აღიარებენ თავიანთ წინასწარმეტყველს ელენე უაიდს, რომლის შრომებსაც ბიბლიის დონეზე ამაღლებენ, ადვენტისტების ორმოცდამეთორმეტე მსოფლიოს კონფერენციის მონაცემებით მათი ეკლესიის მიმდევართა რიცხვია 2, 5 მილიონი, მის განკარგულებაშია 494 უმაღლესი და საშუალო სასწავლებელი, 4299 დაწყებითი სკოლა, 386 სამედიცინო დაწესებულება, 50 გამომცემლობა და ა. შ., ადვენტიზმი ცოდვილთა სრულ სიკვდილს ქადაგებს, მკვდრეთით ვერ აღსდგებიან, მკაცრად ითხოვენ IV მცნების დაცვას, შაბათის დასვენებას და ლოცვას.

ავატარა - ძველი ინდური, სანსკრიტულად ჩამოსვლა, გამოცხადება, ჩამობრძანება, ღვთაების ჩამოსვლა დედამიწაზე, ღმერთის გამოცხადება მოკვდავი ადამიანის სახით ინდუისტურ მითოლოგიასა და რელიგიაში, ასეთი გარდასახვა ხდება მაშინ, როცა კეთილს ბოროტი ემუქრება, კაცობრიობა გადაგვარების გზაზე დგება, სათნოება საფრთხეშია ან მორწმუნეთა დაცვაა საჭირო, შეადარე ბერძენი დევკალიონის მითი, ქრისტეს მეორედ მოსვლა, , ჩრდილო მითი რაგნაროკი, ესაა ინკარნაცია, ტრანსფორმაცია, სულიერი და ხორციელი განსპეტაკების, სათნოების ხსნის დჰარმას პროცესი როცა ღმერთი ინარჩუნებს ღმერთის ძალასა და თვისებებს მაგრამ ხდება ადამიანი, ან რამე ცხოველის სახეს იღებს, ერთხელ ყოვლისშემქმნელმა ღმერთმა ტრაჯაპატიმ ტახის სახე მიიღო და ოკეანიდან დედამიწა ააყირავა, ხოლო კუს სახით მოვლენილმა ცოცხალი არსებები გააჩინა, ძირითადად კი ესაა ვიშნუს გარდასახვა, რადგან მთავარი ღვთაების ადგილიც მან დაიჭირა, მისი 10 ძირითადი ავატარა დახასიათებულია მაჰაბჰარატაში, რამაიანაში და პურანებში, ათი ავატარა დაშ ავ ესაა ათნაირად ხორცშესხმული ვიშნუ, მასთან უფრო გამოჩენილი პერსონიფიკაციებია რამა, რამაიანა და კრიშნა - მაჰაბჰარატა, ორივე შავს ნიშნავს, ორივე ინდური ლიტერატურის პერსონაჟებია, რომელთაც მრავალი საგმირო საქმე აქვთ ჩადენილი, ამ გაგებით როგორც გარდაქმნილი გმირი მითების პერსონაჟის მნიშვნელობითაც იხმარება, ავატარა ესაა ვიშნუ, რომელიმე ცხოველის ან ადამიანის სახით, ავ ღმერთ ვიშნუს განსახიერებაა კრიშნას, რამას და სხვა გმირთა სახით, ინკარნაციის სახით მოვლენილი კუს სახე ვიშნუ, ბუდიზმში ავატარა საერთოდ ღვთაების განსახიერებაა, ბუდა ვიშნუს მეათე ავატარაა, სინტოიზმის თანახმად ბუდიზმი ღმერთების სახეშეცვლილი ავატარები არიან, ამრიგად ავატარა გარდასახვის პროცესიცაა და გარდასახული არსებაც, ძირითადად ვიშნუს სახეცვლა როცა ღმერთი მოკვდავთა ან ცხოველთა სახით ცხადდება, რომ მოდგმა იხსნას.

ავგუსტინელთა ორდენი - მოგლახაკე ბერთა ცნობილი ორდენი რომელიც 1243 წ დაარსდა და ცნობდა წესდებას, რაც თითქოს წმ ავგუსტინეს ხელით იყო დაწერილი, იცავდა პაპთა ძალაუფლებას.

ავგუსტინიზმი - მიმდინარეობა ქრისტიანულ ფილოსოფიაში, განავითარებს წარმოდგენას რწმენაზე როგორც ღმერთთან ადამიანის შინაგან კავშირზე, ირაციონალური, გონებისათვის მიუწვდომელი გზით ღმერთის შემეცნებაზე, მისი დამაარსებელია ღვთისმეტყველი ავგუსტინ ავრელიუსი 394 - 430 წ, საუკუნეების განმავლობაში ეს იყო კათოლიკურ ეკლესიაში გაბატონებული მოძღვრება, XIII საუკუნიდან პირველობას უთმობს თომიზმს, თომა აქვინელის მოძღვრებას, ამჟამად თუმცა აღარ არის კათოლიციზმის ოფიციალური ფილოსოფია მაგრამ შესამჩნევია მისი ზეგავლენა კათოლიკურ წრეებში.

ავინიონის ტყვეობა - იხილეთ პაპთა ავინნიონის ტყვეობა.

ავსული - იხილეთ მავნე და კეთილი.

ავტოკეფალია - ბერძნ. ულად ავტოს - თვითონ და კეფალე - თავი, მართლმადიდებლობაში 1 ადგილობრივი ეკლესიის დამოუკიდებლობა მეორისაგან, I ავტოკეფალური ეკლესიები წარმოიქმნა რომის იმპერიაში და მის მეზობელ ქვეყნებში, IV ს შეიქმნა 4 ავტოკეფალური ეკლესია კონსტანტინეპოლის, ალექსანდრიის, ანტიოქიის, იერუსალიმის, მოგვიანებით ანტიოქიისას გამოეყო კვიპროსისა და ქართული ეკლესიები, ამჟამად არსებობს 15 ავტოკეფალური მართლმადიდებლური ეკლესია ალბანეთის, ალექსანდრიის, ამერიკის, ანტიოქიის, ბულგარეთის, ქართული, იერუსალიმის, კვიპროსის, კონსტანტინეპოლის, პოლონეთის, რუმინეთის, რუსეთის, სერბიული, ჩეხოსლოვაკიური და ელადის ბერძნ. ული ეკლესიები, ქართული ავტოკეფალური ეკლესია დიფტიკით მეცხრეა.

ათეიზმი - ბერძნ. ულად „ა“ უარყოფის ნაწილაკი თეოს - ღმერთი სიტყვასიტყვით უღმერთოება, ურწმუნოება, შეხედულებათა სისტემა რომელიც უარყოფს რელიგიურ წარმოდგენებს, რწმენას ღმერთისა, სულის უკვდავება, საიქიო, მკვდრეთით აღდგომა და ა. შ და მთლიანად რელიგიას, როგორც შეხედულებათა სისტემა ათეიზმი ვერ ამოიწურება მარტოოდენ რელიგიის ისტორიულ, ფილოსოფიურ, საბუნებისმეტყველო - მეცნიერული კრიტიკით, ათეიზმი ხსნის სინამდვილის რელიგიურ წარმოსახვის სპეციფიკასა და არსს, იკვლევს ამ სპეციფიკას, განმარტავს მასებში რწმენის წარმოშობისა და წყაროების პირველ მიზეზებს, სწავლობს რელიგიის სოციალურ ბუნებას, მისი დაძლევის პირობებსა და საშუალებებს, ათეიზმი ერთერთი მნიშვნელოვანი მხარეა მატერიალისტური მსოფლმხედველობისა, ათეიზმი წარმოიშვა. შორეულ წარსულში მეცნიერებისა და მატერიალისტური ფილოსოფიის განვითარების საფუძველზე, თავდაპირველი არათანმიმდევრული და გულუბრყვილო ფორმა ათეიზმისა იყო ძველი მონათმფლობელური საზის ათეიზმი, უმაღლეს განვითარებას მან მიაღწია საბერძნ. ეთსა და რომში, ბერძენი ფილოსოფოს - მატერიალისტები თალესი, ანაქსიმე, ანაქსიმანდრე, პერმენიდი, ჰერაკლიტე თვლიდნენ რომ სამყაროს საფუძველია მატერიალისტური საწყისი, რომ სამყარო მარადიულია, არც ერთ ღმერთს არ შეუქმნია და არც საჭიროებს შექმნას, ჰერაკლიტე უარყოფდა რელიგიურ წარმოდგენას სამყაროს უცვლელობაზე, ქსენოფანი ქმნილების ღვთაებრივ იდეას, ხაზგასმით ამბობდა, რომ ღმერთმა კი არ შექმნა ადამიანი არამედ ადამიანმა. შექმნა ღმერთი თავის ხატად და მსგავსად.

ანტიკურმა ათეიზმმა თავის უმაღლეს განვითარებას მიაღწია დემოკრიტეს, ეპიკურეს და ლუკრეციუსის მოძღვრებებში, დემოკრიტე და ეპიკურე ატომისტური წარმოდგენიდან გამოდიოდნენ და ამტკიცებდნენ, რომ ქვეყნად არა არის რა ატომებისა და სიცარიელის გარდა, ატომების მოძრაობა გამოწვეულია ბუნებრივი მიზეზებით, არავითარი ღვთაებრივი ჩარევა აქ არ არის, ისინი უარყოფდნენ სულის უკვდავებას, დემოკრიტე რელიგიური რწმენის მიზეზს ხედავდა ადამიანთა. შიშში ბუნების მოვლენების, მეხის, მზის დაბნელებისა და მისთანების წინაშე, ეპიკურე ღმერთების რწმენის მთავარ მიზეზად თვლიდა სიკვდილის შიშს, ბერძენი მატერიალისტების ათეისტური ტრადიციები შემოდგომ განვითარებას პოულობენ ლუკრეციუსის პოემაში საგანთა ბუნებაზე, ამ განთქმულ ნაწარმოებში პოეტი იცავდა მატერიალური სამყაროს ობიექტური არსებობის თვალსაზრისს.

ანტიკური ათეიზმი საზოგადოებრივი აზრის ისტორიის დიდი მონაპოვარია, ეს წვლილი მეცნიერებაში ბერძენთა და ლათინთა მოაზროვნეებმა. შეიტანეს, მიუხედავად გულუბრყვილობისა, შეზღუდულობისა და არათანმიმდევრულობისა მან დიდი ზეგავლენა მოახდინა ათეისტური იდეის შემდგომ განვითარებაზე, ფეოდალური შუასაუკუნეების პერიოდში რელიგია იდეოლოგიის გამოყენებულ ფორმად იქცა, საეკლესიო დოგმა ყოველგვარი აზროვნების ამოსავალ წერტილად და საფუძვლად ითვლებოდა, ეკლესია ყოველგვარ ღონისძიებას იყენებდა ათეიზმისა და თავისუფალი აზროვნების წინააღმდეგ ბრძოლაში, მაგრამ უძლური იყო შეეჩერებინა მეცნიერული აზრის წინსვლა, რელიგიისა და ეკლესიის პოზიციებს ცალსახად არღვევდა მასობრივი ანტიკლერიკალური და ერეტიკული მოძრაობა, წარმოების კაპიტალისტური წესების დანერგვას და განვითარებას ხალხის და ბურჟუაზიის ერთობლივ ბრძოლას ფეოდალიზმის წინააღმდეგ თან ახლდა გამოსვლები ფეოდალური იდეოლოგიის წინააღმდეგ, აღმავალი ბურჟუაზიის იდეოლოგები თავიანთ მოძღვრებათა ცენტრალურ მომენტად იხდიან პიროვნების განთავისუფლებას ეკლესიის სულიერი არისტოკრატისაგან.

იტალიელმა ჰუმანისტმა პიერო პომპონაციმ 1462 - 1524 წ თეოლოგია უბრალო ადამიანთა მოტყუების საშუალებად გამოაცხადა, ეჭვის ქვეშ დააყენა ქრისტიანული დოგმატები სულის უკვდავებისა და საიქიო ცხოვრების შესახებ, გენიალურმა მოაზროვნემ ჯორდანო ბრუნომ 1548 - 1600 წ დაამტკიცა უნიადაგობა რწმენისა, რაც ეხებოდა ღმერთის სამერთიანობას, XVII საუკუნეში ქრისტიანული იდეოლოგიის კრიტიკა ახალ საფეხურზე ავიდა თომას ჰობსის 1588 - 1679 წ, ჯონ ლოკის 1632 - 1704 წ, ბენედიქტ სპინოზას - ბარუხ სპინოზა 1632 - 77 წ, პიერ ბეილის 1632 - 1704 წ მმატერიალისტურ მოძღვრებებში, ბეილის ორტომიან ისტორიულ და კრიტიკულ ლექსიკონი ამას ეხებოდა, ფრანგმა მატერიალისტებმა დიდრომ, ჰელვეციუსმა, ჰოლბახმა, ლამეტრიმ დაამტკიცეს რელიგიის უძლურება ფილოსოფიური, ისტორიული, მეცნიერული, პოლიტიკური და ზნეობრივი თვალსაწიერიდან, ყოველგვარ რელიგიას ისინი თვლიდნენ მასების უმეცრებისა და სიბნელის ნაყოფად, მორიგი ნაბიჯი წინ ბურჟუაზიული ათეიზმის ისტორიაში გადადგა გერმანელმა ფილოსოფოსმა ლუდვიგ ფოიერბახმა, მან გააშიშვლა მიწიერი სარჩული რელიგიური რწმენებისა, რომელნიც წარმოშობილან ადამიანის თვისებების განსხვისების და ამ თვისებების მიღმურ სამყაროში გადატანის შედეგად.

ათერთმეტი სახარება - სახარების 11 მონაკვეთი სადაც აღწერილია ქრისტეს აღდგომა მკვდრეთით, ერთერთი ცისკრისას იკითხება კვირას.

ათი მცნება - 10 მითითება, დარიგება, სავალდებულო მცნება, რომელიც ძველი აღთქმის მიხედვით იაჰვემ უქადაგა სინაის მთაზე მოსეს, ბიბლიაში მოცემულია 2 ვერსია, რომელთაც მრავალი ვარიანტი ახლავთ, ძირითადად ამ სახით ჩამოყალიბდა:

1. მე ვარ უფალი ღმერთი შენი და არა იყვნენ შენდა ღმერთნი უცხონი;

2. არა ქმნე თავისა. შენისა კერპი, არცა ყოვლადვე მსგავსი, არა თაყვანი სცე მათ, არა მსახურებდე მათ;

3. არა მიიღო სახელი უფლისა ღვთისა. შენისა ამაოსა ზედა;

4. მოიხსენე დღე იგი შაბათი და წმინდა ყავ იგი, ექვს დღე იქმოდე და ქმნე სად შინა ყოველივე საქმე შენი, ხოლო დღე იგი მეშვიდე შაბათი არს უფლისა ღვთისა შენისა;

5. პატივი ეც მამასა. შენსა და დედასა. შენსა;

6. არა კაც კლა;

7. არა იმრუშო;

8. არა იპარო;

9. არა ცილ სწამო მოყვასსა შენსა;

10. არა გული გითქმიდეს ცოლისათვის მოყვასისა. შენისა, არცა სახლისათვის მოყვასისა შენისა, არცა ყანისა მისისა, არცა მხევლისა მისისა, არცა მონისა მისისა, არცა ყოვლისა მისთვის რაიცა იყვეს მოყვასისა შენისა.

აქედან პირველი 3 ქადაგებს მონოთეიზმს და ებრძვის მრავალღმერთიანობას, ქრისტიანობის მიერ გადმოღებული ეს პრინციპი მიმართავს სისასტიკეს ამ მცნებიდან გადახვევისათვის, მეოთხე მცნება იცავს შაბათის საკულტო უქმეს, იმ დღეს პურის მარცვლების ჭამისა და სნეულის განკურნებისთვისაც კი სამართლით ემუქრებიან ქრისტეს სინედრიონის მესვეურები, მეხუთე მცნება მშობელთა პატივისცემას ითხოვს, რაც დასაბამიდან მომდინარეობს.

დანარჩენი 5 მცნება სოციალურ სარჩულზეა აგებული კრძალავს ქურდობას, კაცის კვლას, მოყვასის თავისიანის დაჩაგვრას, ქონების მითვისებას, ცოლის წაგვრას და სხვა, ასე რომ 10 მცნება სიკეთეს და ადამიანურობას ქადაგებს და მრავალ მართებულ მოთხოვნას აყენებს, წყევლის ბოროტებას წყეულ იყავნ რომელმან აცდინოს ბრმაი გზასა, წყეულ იყავნ რომელმან მიიღოს ქრთამი ლუკმად სულისა მართლისა, შეეწიე დავრდომილს, უქონელსა და ქვრივ-ოხერს.

ათორმეტთაგანი 12 საუფლო დღესასწაული - მართლმადიდებელთა 12 უდიდესი საეკლესიო დღესასწაული, მაცხოვრის ხორციელი შობისა და ღვთაებრივი სასწაულების გამომხატველი დღეობანი:

1. ნათლისღება, განცხადება უფლისა 19 იანვარს ახალი სტილით,

2. მირქმა - მიგება იესოსი;

3. ხარება ღვთისმშობლისა;

4. ბზობა, ბაიობა, დიდებით შესვლა ქრისტესი იერუსალიმს აღდგომის წინა კვირას;

5. ამაღლება უფლისა აღდგომის მეორმოცე დღეს;

6. სულთმოფენობა, სულიწმინდის გადმოსვლა მოციქულებზე აღდგომის ორმოცდამეათე დღეს;

7. ფერისცვალება უფლისა;

8. მიძინება ღვთისმშობლისა;

9. შობა ღვთთისმშობლისა;

10. მსოფლიო ამაღლება პატიოსნისა და ცხოველმყოფელი ჯვრისა;

11. ტაძრად მიყვანა ღვთისმშობლისა;

12. შობა იესოსი, მაცხოვრის შობა.

დღესასწაულები ყალიბდებოდა ქრისტიანობის რწმენისა და კულტის ფორმირების პროცესში, მიზნად ისახავენ სარწმუნოების პროპაგანდასა და. შენარჩუნებას.ათორმეტი სახარება - სახარების 12 მონაკვეთი სადაც აღწერილია ქრისტეს ვნება წამება, იკითხება ვნების კვირის დიდ ხუთშაბათს საღამოს, პარასკევს ცისკრის ჟამს.

ათცამეტი, ათსამმეტი ასურელი მამანი - სირიელი მამები, გამოჩენილი საეკლესიო მოღვაწენი მისიონერები, განდეგილები, რომელნიც VI ს ჩამოსულან ასირიიდან საქართველოში გაუძლიერებიათ ქრისტიანობა, გაუჩაღებიათ ფართო სამონასტრო მშენებლობა და წარუშლელი კვალი დაუტოვებიათ ქართული კულტურის ისტორიაში, მათი ქართველობა რასაც ნუცუბიძე და კეკელიძე ამტკიცებდნენ ი. ჯავახიშვილს უსაფუძვლო თვალსაზრისად მიაჩნდა, არც ჩამოსვლის მიზეზი და მიზანია დადგენილი, თითქოს მონოფიზიტების დევნამ აიძულა მიეტოვებინათ სამშობლო, თითქოს პირიქით დიოფიზიტები ყოფილიყვნენ, მართლმადიდებლები, ქალკედონელნი და ამ სარწმუნოების გასავრცელებლად ჩამოსულიყვნენ, ტრადიციული შეხედულებით კი საერთოდ ქრისტიანობის განსამტკიცებლად და ეკლესიების ასაშენებლად ჩამოვიდნენ და ეს ყველაზე მნიშვნელოვანია, დავითგარეჯა, შიომღვიმე, ზედაზნისა და მარტყოფის ტაძრების აგება და იქ გაჩაღებული კულტურულ - სამწერლო საქმიანობა ერის დიდებაა, მათი მკაცრი ასკეტიზმი კი ჩვენში ფეხს ვერ იკიდებს, მამათა რიცხვი 12 ათორმეტი მამა ან 13 ათსამეტნი მამანი რაც ალბათ საკრალურია და ქრისტეს მოციქულთა რიცხვს ეფარდება, კიდეც ითვლებიან მოციქულთა ტოლ მოღვაწეებად და წმინდანებად შერაცხეს, სინამდვილეში მათი რიცხვი მეტია, იოანე ზედაზნელი ჩამოსულა 501 წ ან 543 წ, მოწაფეების თანხლებით, შიო მღვიმელი 543 წ, ისე წილკნელი, იოსებ ალავერდელი, ანტონ მარტყოფელი 545 წ, ზენონ იყალთოელი, ისიდორე სამთავნელი, დავით გარეჯელი 520 წ, სტეფანე ქიზიყელი, მიქაელ ულუმბოელი, ელია დიაკონი და სხვანი, მათი მეცადინეობით უნდა გავრცელებულიყო საქართველოში დიოფიზიტობა, ნუცუბიძე მამათა ჩამოსვლას უკავშირებს პეტრე იბერიელისეულ ქართულ კოლონიას სირიაშისინამდვილე ისაა, რომ მამათა მოღვაწეობამ განამტკიცა ქართული ეკლესია, ეროვნული სულისკვეთებაც, ირანის წინააღმდეგ ამხედრებული ერის ძლიერებაც, შემონახულია რამდენიმე თხზულება მამათა მოღვაწეობაზე, იოანე ზედაზნელის ცხოვრება და წამება, შიო მღვიმელის ცხოვრება, დავით გარეჯელის ცხოვრება და სხვა.

აიაზმა - ბერძნ. ულად წმინდა წყალი, არს განწესებული მოწესეთაგან ეკლესიურთა განსაწმენდელად უფრორე დღესა განცხადებისა ანუ ნათლისღებისასა უფლისა ჩვენისა იესო ქრისტესა, რომელ არს ექვს იანვარს, დიდი აიაზმა ყრმის ნათლობაში დარჩენილი წმინდა წყალია, რომლის გადაღვრა მხოლოდ სუფთა ადგილზე შეიძლება, მცირე აიაზმა ჩვეულებრივი ნაკურთხი წყალი, სახლში და ეკლესიაში მოსასხურებელი.

აიაზმის ხდა - წყლის კურთხევა დრღესასწაულებზე.

აიათი - არაბულად სასწაული, ალაჰის საკვირველება, ყურანის სალექსო სტრიქონი ჩვეულებლივ ერითმება მომდევნო სურას ნაწილი.

აიათოლა, აიათი - სასწაული, შიიტ მუსულმანთა ცნობილი მოღვაწე, გარკვეულ წრეებში და მხარეებში დიდად პოპულარული პიროვნება, რომელსაც უფლება აქვს დამოუკიდებლად განმარტოს ისლამის მოძღვრება და. შარიათი, ეწევა სათნო ღვთისმოსავის ცხოვრებას, ღრმად ფლობს შიიტთა დოგმატიკას, ღვთისმეტყველებას, ირანში ათიდან ათასამდე აიათოლას ითვლიან, მათგან ყველაზე უფრო ავტორიტეტული იყო ანტიშაჰური რეოლუციის მოღვაწე აიათოლა სეიდ რუჰოლა ჰომეინი გარდაიცვალა 88 წლისა 1989 წ.

აკაფისტო - ბერძნ. ულად აკაფისტოს აკათისტო,   დაუჯდომელი ქრისტეს ღვთისმშობლისა და წმინდანთა სადიდებელი საგალობელი, რომელთაც ზეზეულად ასრულებენ,    მორწმუნეები ხდებიან ღვთისმსახურებათა თანამონაწილეები.

აკრძალულ წიგნთა ინდექსი - ლათინურად ინდექს ლიბროვუ პროჰიბოტორონ, კათოლიკური ეკლესიის მიერ საკითხავად აკრძალული წიგნების სია, ეკლესიის სახელით ფართოდ განხორციელებული ღონისძიება ანტიკათოლიკური მოძრაობისა და მოწინავე აზრის წინააღმდეგ, I ინდექსი გამოქვეყნდა 1576 წ და საგანგებოდ შექმნილი კონგრეგაცია 1917 წლამდე არსებობდა, 1900 წ სიით აკრძალული იყო 7200 წიგნი, 1930 წ 8 000, ამდენივე იყო ბოლო ინდექსში 1948 წ, საუკუნეების განმავლობაში იკრძალებოდა გალილეის, კეპლერის, კოპერნიკის, ბრუნოს პასკალის, ვოლტერის, რუსოს, სპინოზას, ლაიბნიცის, კანტის ბეკონის, ჰობსის, ლოკის, დეფოს, დიუმას, სტენდალის, ჰიუგოს, ზოლას, მილტონის და სხვათა წიგნები, ჰაინეს თხზულებანი, 1966 წლიდან სია ამ სახით აღარ ქვეყნდებოდა, მაგრამ კონტროლი გრძელდებოდა.

ალავერდობა - დღესასწაული, მოსავლის დღეობა დაკავშირებული ჭირნახულის მოწევასა და დაბინავებასთან, 28 IX - 20X.

ალაჰი - არაბულად ალილაჰ ისლამის, ყოველი არსის ღმერთი, სამყაროს გამრიგე, ცის, მიწისა და ადამიანის მეუფე, უფალი ე. ი. ყოვლისშემძლე მფლობელი, აზრთა მპყრობელი, ალაჰის რწმენა ისლამის I დოგმატია, აქვს მონოთეისტური ღმერთის ყველა მონაცემი, აქვს 99 ზედწოდება, ყოვლისშემძლე, დიდი, ბრძენი, მოწყალე, კეთილი, განაგებს მთელი ხალხების და ცალკე ადამიანის ბედს, ითხოვს მონურ მორჩილებას, ურჩს ჯოჯოხეთი მოელის.

ალბიგოელები - ფრანგი, იტალიელი და გერმანელი ერეტიკოსები XII - XIII ს უპირატესად საფრანგეთში, მოძრაობის ცენტრი იყო ქ ალბი ლანგედოკში, წინააღმდეგობას უწევდნენ კათოლიკურ ეკლესიას, რომელიც აფერხებდა. შუა საუკუნეების ქალაქთა განვითარებას, მოძრაობაში ძირითად ბირთვს შეადგენდნენ ხელოსნები, რომელთა მხარეზეც დადგა გლეხებისა და წვრილ ფეოდალთა ნაწილიც, მატერიალურ ეშმაკის სამეუფოს ე. ი. მიწიერ ცცხოვრებას უპირისპირებდნენსულიერ ღვთის სამეუფოს და უწოდებდნენ კათოლიკურ ეკლესიას ეშმაკის ძალას, უარყოფდნენ ღმერთის სამერთიანობას, ჯოჯოხეთს, სალხინებელს, საეკლესიო საიდუმლოებასა და წესებს, ჯვრის და ხატის თაყვანისცემას, არ ცნობდნენ პაპის ძალაუფლებას, პაპმა მათ ანათემა დაატეხა და მაშინ საკუთარი ეკლესია. შექმნეს, პაპმა ინოკენტი III-მ ჯვაროსნული ომი გამოუცხადა მათ 1209 წ საშინელი მხეცობით გაჟლიტეს, გადაბუგეს ლანგედოკი, საბოლოოდ გაანადგურა ინკვიზიციამ, როგორც კატართა წმინდანთა ერეტიკული სექტა XI - XIV საუკუნეებში.

ალექსანდრიის ეკლესია - მართლმადიდებელთა ავტოკეფალური ეკლესია, დაარსდა ადრეული ქრისტიანობის ერთერთ ცენტრში ალექსანდრიაში, II საუკუნეში უკვე ჰყავდათ ეპისკოპოსი ეგვიპტეში, პირველმა მსოფლიო საეკლესიო ყრილობამ 325 წ რომისა და ანტიოქიის ეპარქიებს გაუთანასწორა.

ალილო - ალბათ ბიბლიურ ალილუიადან, ძველი ქართული ჭონა, ჯგუფური საშობაო მიმოსვლა სოფლად, ალილოდ სიარული ქრისტეს სადიდებლად სამხმიანი საწესო სიმღერა. შობის კვირაძალზე, კარდაკარ მოარული გუნდი რომ ულოცავდა ყველას დღესასწაულს, უსურვებდა სიკეთეს, სიუხვეს, ჯანმრთელობას, ოცდახუთსა დეკემბერსა ქრისტე იშვა ბეთლემსაო, წისქვილს პური დავარიგე ჩიტი ღობეზე შემოჯდა.

ალილუია - ძველებრაულად ადიდეთ უფალი, ქრისტიანული ეკლესიის ღვთისმსახურების მისამღერი, მართლმადიდებელ ეკლესიაში სამგზის ან შვიდგზის წარმოითქმის როგორც ღვთაებრივი სამების ყოველი წევრისადმი მიმართული სადიდებელი, სიმბოლური, იუდაიზმში საზეიმო შემოძახილი უფლისადმი, ალილუიაზე შექმნილია მრავალი მუსიკა.

ამაღლება - ქრისტიანული დღესასწაული, მართლმადიდებელ ეკლესიაში ერთერთი ათორმეტთაგანი, აღინიშნება აღდგომის მეორმოცე დღეს, როცა მკვდრეთით აღმდგარი იესო ხორცით ამაღლდა ზეცით და დაჯდა მარჯვენით მამისა, ასევე ამბობს ლუკა ხოლო მათეს და იოანეს სახარებაში ამაზე არაფერია ნათქვამი, საქმე მოციქულთა ზოგადად გვაუწყებს, რომ ამ 40 დღის განმავლობაში იესო ეცხადებოდა მოწაფეებს, ლეგენდის წყაროდ თვლიან ძველ ფინიკიელთა, ბერძენთა და იუდაისტური რელიგიების ანალოგიურ მოთხრობას ადონისი, აგნი, მითრა, დიონისე, დღესასწაული დაკანონდა VI ს, მისი მიზანია მორწმუნეთა დარწმუნება იმაში, რომ მათი ქომაგი იესო ზეცაშია და ერკვევა ყოველ მიწიერ საქმეში, ქება, დიდება, ჯვართამაღლება.

ამბიონი - ბერძნ. ულად ამბონ, ზმნიდან ასვლა, ამაღლება, სამქადაგებლო საფსალმუნე ამაღლებული ადგილი ე წ აღსავლის კარების წინ, საკურთხევლის გზაზე სადაც იკითხება სახარება და სრულდება ქადაგება მართლმადიდებლურ ეკლესიაში, ამბიონიდან ქადაგებსო, ირონიული მნიშვნელობით.

ამერიკის მართლმადიდებელი ეკლესია - ყველაზე ახალგაზრდა ავტოკეფალური მართლმადიდებელი ეკლესია, რომელსაც რუსეთის მართლმადიდებლურ ეკლესიად 1970 წ მიენიჭა ავტოკეფალია თუმცა არსებობდა 1793 წლიდან როცა ალასკაზე სინოდმა მისია დააარსა, მერე მეფის მთავრობამ ალასკა ამერიკას მიჰყიდა, მისიის ცენტრმა გადაინაცვლა სან - ფრანცისკოში, იქიდან ნიუ - იორკში, სადაც დღესაც მისი ცენტრია, ჰყავს მიტროპოლიტი, აქვს 9 ეპარქია, 350 მრევლი, ჩრდილო დასამხრეთ ამერიკაში, აქვს კავშირი რუსეთის მართლმადიდებლურ ეკლესიასთან.  წევრია მსოფლიო საბჭოსი თხუთმეტთაგანი.

ამინ - ებრაულად ჭეშმარიტად, სწორად, ღვთისადმი ერთგულების სიმბოლო, სიტყვა იხმარება ქრისტიანული ლოცვების დასასრულს, მიუხედავად იმისა, ჭეშმარიტად სწამთ მორწმუნეებს ნათქვამი თუ არა.

ამულეტი - არაბულად ჰამალა, ტარება, ავგაროზი ნივთი, რომელიც თითქოს ჯადოსნური ძალითაა აღჭურვილი და უნარი აქვს ზებუნებრივი მფარველობა გაუწიოს მის მფლობელს, არ გააკაროს სენი და ხიფათი, მიანიჭოს სხვა ადამიანებზე და ბუნების მოვლენებზე ბატონობის უნარი, აარიდოს ბოროტი ჯადო და ა. შ., ასეთ მისტიკური თილისმის რწმენა ბერძნ. ულად ტელესმა - ჯადო მოდის უძველეს ხალხთა ფეტიშიზმისა და ანიმიზმის ჟამიდან, შენარჩუნებულია დღემდე, გახვრეტილი ქვა, ნიჟარა, ჯვარი.

ანაბაპტისტები - ბერძნ. ულად ანაბაპტიზო - ისევ ჩავყვინთავ, ხელახლა ვნათლავ, ქრისტიანული ძმები და დები რეფორმაციის გლეხურ - პოლებეური შტოს წევრები, მოითხოვდნენ არა მარტო რელიგიურ არამედ სამოქალაქო თანასწორობასაც, ბიბლიის სწორად გაგების აუცილებელ პირობად მიაჩნდათ სულიწმინდის მოვლინება, სწამდათ მეორედ მოსვლა ქრისტეს მეორედ გამოცხადების გაგებით და ქრისტეს ათასწლოვანი მეუფება, ისინი უარყოფდნენ ადამიანთა წინასწარგანგებას და ფატალური ცოდვის კითხვას, სწამდათ რომ ადამიანმა თვითონვე უნდა. შეცვალოს თავის ბედი, უარყოფდნენ ნათლობას ადრეულ ბავშვობაში, რაც ეწინააღმდეგებაო პირადი სარწმუნოებით პიროვვნების ხსნას და მოითხოვდნენ ნათლობას მხოლოდ მოზრდილი, ჭკუაში ჩამდგარი ადამიანებისას, მათ მოუხდათ I თაობის მეორედ მონათვლა, ამიტომ ეწოდათ გადანათლულნი, მათი რეოლუციური ფრთა ითხოვდა თანაბარ მომთხოვნელობის პრინციპს კომუნიზმის სახით რისთვისაც მათ უწყალოდ ანადგურებდნენ, ანაბაპტისტური მოძრაობა გაძლიერდა გერმანიაში, მორავიაში, შვეიცარიაში, ჰოლანდიაში XVI ს 30 - ანი წლებიდან შუა წლებიდან კი არსებობა. შეწყვიტა და დაიშალა სექტებად, I ნათლობა 1525 წ მეთაური თომას მიუნცერი, 1529 წ რაიხსტაგმა სიკვდილის მუქარით აკრძალა, დღეს ნენუნიტების სახით ევროპაში 100 000 ანაბაპტისტია.

ანათემა - ბერძნ. ულად ანას - შორს, ტითეის - დაყენება, საეკლესიო დაწყევლა, შეჩვენება, განკვეთა, უდიდესი სასჯელი საქრისტიანოში უფლის სახელით, წყრომა რომლის წინაშეც თვით იმპერატორები ცახცახებდნენ, ანათემის გამოტანის უფლება ჰქონდა საეკლესიო კრებას, კათოლიკურ სამყაროში პაპს, იყო დაშინების საშუალება, რელიგიური ფანატიზმის გაღვივების ღონისძიება, ანათემა გამოუცხადეს სპინოზას, რაზინს, პუგაჩოვს, მრავალ მეცნიერს, მოღვაწეს, 1918 წ პატრიარქმა ტიხონმა ანათემა გამოუცხადა საბჭოთა წყობილებას, ამჟამად ანათემას მიმართავს ვატიკანი.

ანალოი - ანალოგი ახ ბერძნ. ულით ანალოგიონ, დახრილი მაგიდა, პატარა მაგიდა ღვთისმსახურების დროს ხატის დასასვენებლად ან ახლადშეუღლებულთა შემოსასვლელად საეკლესიო წესით.

ანაფორა - ბერძნულად ანაფერო ზევოთ კვლავ ვატარებ, ტალეკარტი სამღვდელო ფართოსახელოებიანი ზედა სამოსი, რუსულად ომფორ, რიასა.

ანაფორანაკურთხი ბერი - ანაფორიანი ბერი ღვთისმსახურების შესრულებას მოკლებული.

ანგელოზები - ბერძნულად აქგელოს, ლათინურად ანგელოს მაცნე, შიკრიკი, ციური არსებები, შუამავლები ღმერთსა და ადამიანებს შორის, ზებუნებრივი, უხილავი სამყაროს უხორცო ფრთოსანი ბინადარნი იუდაიზმში, ქრისტიანობასა და ისლამში, ანგელოზების რწმენა არაფრით განსხვავდება წარმართული რწმენისაგან, რაც ანიმიზმის ჟამიდან იღებს სათავეს, აღიარებს კეთილსა და ბოროტ სულებს დემონებს და ა. შ. ზოგ რელიგიაში შემორჩენილია რწმენა დამხობილ ანგელოზებზე, სატანის მსახურებზე, ქაჯებზე, დემონებზე, რომელთა წინაშეც ცახცახებდნენ ცრუმორწმუნეთა თაობები, ციდან გადმოგდებული მეამბოხე სატანა, ანგელოსთა წვიმა, კერიის ანგელოზი, მფარველი ანგელოზი და სხვა, გადატანით კეთილ ადამიანზე, სახლის ანგელოზი ყოველი სახლის მფარველი ფშავში, სვანეთში და სხვა, ანგელოზებია სერაფიმები, ქერუბიმები, მთავარანგელოზი, 9 საფეხური.

ანგელოზობა - ყველიერის შაბათის დღეობა, ამ დღეს თითქოს სოფლად ანგელოზი ჩამოივლის და მხარზე აჯდება ყველას, ამ დღეს ხალხი უქმობდა.

ანგლიკანური ეკლესია - ერთერთი პროტესტანტული ეკლესია რომელმაც ბევრი რამ შეინარჩუნა რომაულ - კათოლიკური ეკლესიისა, ესაა ინგლისის ოფიციალური ეკლესია, კულტითა და ორგანიზაციით ძლიერ მახლობელი კათოლიციზმთან, წარმოიქმნა რეფორმაციის შედეგად XVI ს, 1534 წ პარლამენტმა უზენაესობის აქტით მეფე ჰენრიხ VIII გამოაცხადა ანგლიკანური ეკლესიის მეთაურად, ვატიკანთან კავშირი გაწყდა, მონასტრები დაკეტეს, სამონასტრო მიწები ჩამოართვეს, ხატები და წმინდა ნაწილები დაწვეს, 1549 წ შემოიღეს ახალი ლოცვანი, გაუქმდა სასულიერო წოდების უქორწინობა, 1571 წ დამტკიცდა ოცდაცხრამეტმუხლიანი სიმბოლო სარწმუნოებისა ანგლიკანთათვის, ანგლიკანობაში ეკლექტიკურად გაერთიანდა პირადი სარწმუნოების ხსნის დოგმატი, პროტესტანტული და ეკლესიის მხსნელი ძალის დოგმატი კათოლიკური, შენარჩუნებულ იქნა საეკლესიო იერარქია და სამღვდელოების მდიდრული შემოსილობა, ღვთისმსახურების ფუფუნებასთან ერთად, ეპისკოპოსებს ნიშნავს პარლამენტის კომიტეტი საეკლესიო საქმეებში, დღესაც არსებობს 2 საეკლესიო პროვინცია კენტერბერიისა და იორკის, პრიმასის უფლებით კენტერბერიისა სარგებლობს, ამერიკაში, ირლანდიაში, შოტლანდიაში, კანადაში, ახალ ზელანდიაში, ავსტრალიაში არსებობს დამოუკიდებელი ანგლიკანური ეკლესიები, ეპისკოპოსთა საერთო საკრებულო ათ წელიწადში ერთხელ იმართება.

ანგლო-კათოლიციზმი - მიმართულება ანგლიკანურ ეკლესიაში რომლის მიზანია კათოლიციზმთან მეტი სიახლოვე, სახელმწიფოსაგან დამოუკიდებლობა XVII - 16 XVIII საუკუნეებიდან, მიზანი ეკლესიის ძველი პრივილეგირებული მდგომარეობის შენარჩუნება.

ანდრია - ბერძნ. ულად ანდრეას, ქრისტეს ერთერთი მოციქული, პეტრეს ძმა, მეთევზე, პირველი მიიწვია ქრისტემ რისთვისაც ეწოდა პირველწოდებული, იყო მცოდნე და მჭერმეტყველი, ქადაგებდა მაცხოვრის მოძღვრებას ბალკანეთში, სკვითებთან, შავი ზღვის სანაპიროზე, რომის მაგისტრატმა ჯვარს აცვა ჯვრის ფორმის ძელზე ანდრიას ჯვარი - საეკლესიო გადმოცემით ანდრიამ მოიარა საქართველო კლარჯეთი, სამცხე, ქართლი, სვანეთი, დიდი აჭარა, აფხაზეთი, ოვსეთი, გაუვლია სამხრეთიდან ჩრდილოეთით, პონტოდან ნიკოფსიამდე სადაც დაუტოვებია მოციქული სიმონ კანანელი, ყოფილა ტრაპიზონშიც, ჩამოუტანია სიმონთან ერთად აწყურის ღვთისმშობლის ხატი, ჯვარზეც განაგრძო ქადაგება 60 წ, ღვთის განგებით საქართველოში ჩამოსულ ანდრიას ხსენების დღეა 30 ოქტომბერი.

ანდერძის აგება - წესის აგება.

ანთროპოგენეზი - ბერძნ. ულად ანთროპოს ადამიანი, გენეზის - შობა, წარმოშობა, ლათინურად ჰომინიზაცია, გაადამიანება, ადამიანის წარმოშობა და ჩამოყალიბება, თანამედროვე მონაცემებით რომელიც სრულიად უარყოფენ მითიურ ვერსიებს ღმერთის მიერ თიხისაგან გამოძერწისა და სხვა, ესაა უზარმაზარი მონაკვეთი დროისა, რასაც ზოგადად 2,5-3 მილიონი წლით საზღვრავენ, პრიმიტიული კულტურის I ნიშნები ჩნდება დაახლოებით 3 მილიონი წლის წინ. დარვინისა და ჰექსლის შემდეგ საბოლოოდ დამტკიცდა, რომ ადამიანი წარმოშობილია ხანგრძლივი განვითარების გზით ცხოველებისაგან, კერძოდ უმაღლესი განვითარების მაიმუნების პრიმატებისაგან ან მათი მონათესავე საერთო წინაპრისაგან.

მაიმუნთა ნათესაობა მტკიცდება პალეოანთროპოლოგიური, პალეონტოლოგიური, ემბრიოლოგიური, ფიზიოლოგიური, შედარებითი ანატომიის მონაცემებით, მაგრამ დარვინის ევოლუციური თეორიით ბუნებრივი შერჩევის კანონის აღმოჩენის შემდეგაც გაურკვეველი რჩებოდა საკითხი თუ საიდან, როგორ მოხდა ადამიანის ჩამოყალიბება მოაზროვნე ცხოველად.

ენგელსმა დაამტკიცა, რომ შრომამ შექმნა ადამიანი, ახალი მეცნიერული მონაცემები აყენებენ ჰიპოთეზას, რომ ამ პროცესში გარკვეული როლი ითამაშა რადიოაქტიურმა გამოსხივებებმა, მაგალითად აღმოსავლეთ აფრიკაში მიგნებულია უძველეს ადამიანთა საცხოვრისი და მარტივი იარაღები, როცა დასავლეთ ნაწილში იგივე არსებები პრიმატები იგივე დონეზე დარჩნენ, რაზედაც მილიონი წლების წინ ყოფილან. აღმოსავლეთ აფრიკაში ვულკანური არეალია და გამოსხივება უფრო აქტიურს ხდიდა ტვინის მოქმედებას, ამით ფართოვდება არე მაიმუნის გაადამიანების ამხსნელი ფაქტორებისა.

ნახევრადმაიმუნების პროზიმნიის და მაიმუნების ანთროპოიდების მომდევნო საფეხურებია ჰომინიდებად წოდებულ წინაპართა განვითარება, სად მოხდა პირველ ადამიანთა წარმოშობა მაინც გაურკვეველია, თუმცა არქეოლოგიური და პალეოანთროპოლოგიის მონაცემები მეტს ამბობენ აღმოსავლეთ აფრიკის სასარგებლოდ. ასახელებენ სამხრეთ - აღმოსავლეთ აზიასაც.

ადამიანის მსგავსი ავსტრალოპითეკები მსოფლიოს მრავალ მხარეში ცხოვრობდნენ 2 მილიონი წლის წინ, ორ ფეხზე დადიოდნენ, ნადირობდნენ, ჰქონდათ შედარებით უფრო განვითარებული ტვინი, დროთა განმავლობაში მათ გამოეყო უფრო განვითარებული ფორმის არსება, რომელმაც დაიწყო პრიმიტიული იარაღების კეთება ქვის, ხის კაჟის, ეს იყო ჰომოჰაბილისი, მარჯვე უნარიანი ადამიანი რასაც თვლიან უძველეს ადამიანად, მისი იარაღები აღმოაჩინა 1960 წ ინგლისელმა არქეოლოგმა ლიკიმ ოლდოვაის ხეობაში, აღმოსავლეთი აფრიკა, ტანზანია. სპეციალური მეთოდით იანგარიშეს მისი ასაკი 1750 - 1850 ათასი წელი, ანუ 1, 5 - 2 მილიონამდე.

კენიაში აღმოაჩინეს 2, 6 მილიონი წლის იარაღები, საქმე გვაქვს ავსტრალოპითეკის განვითარებულ შთამომავალთან, ზოგი უძველეს ადამიანს ეძახის ჰომოსაპიენსს, მაგრამ აღმოჩნდა, რომ ის მხოლოდ წინარეადამიანია, ინსტიქტურად აკეთებს იარაღებს.

უფრო განვითარებულ ადამიანებად ითვლებიან, იაველი პითეკანთროპი ანუ იავანთროპი 500 000 - მილიონი წლის წინ, ჩადანთროპი 1 მილიონი შუა აფრიკა, ჰაიდელბერგელი 500 000 შუა ევროპა, ოლდოველი პითეკანთროპი დაახლოებით ასევე, აფრიკა 2 მილიონზე ნაკლები ხნისა სხვაგვარად ჰომინიდი ავასტრალოპითეკის ტიპისა 30 - 40 მეტრის სიღრმეში ვულკანის ფერფლში და. შლამში, ლიკი 40 წელი სიკვდილამდე თხრიდა აფრიკის მიწას და II ტიპიც აღმოაჩინა. სახელოვანმა მკვლევარებმა ცოლ-ქმარმა ლიკიმ სახელი გაუთქვეს ოლდოვაის ხეობასაც და მის მარჯვე ადამიანსაც ჰომინიდ ჰომოჰაბილისს, რითაც ადამიანის გაჩენის ვადა იქით გადასწიეს.

აღსანიშნავია აღმოსავლეთ აზიის სინანთროპიც 300 000 წ, შემდეგ ნეანდერტალელი 150 - 200 000 წლისა, შედარებით უფრო განვითარებული ტვინით, რომელიც ბევრად არ განსხვავდება თანამედროვე ადამიანის ტვინისაგან, შესაძლოა მას რაღაც გვაროვნული წყობის ნაშთიც გააჩნდა. კლანიდან, ჯოგიდან იქმნებოდა საზოგადოება, მისი განვითარებული სახეა ჰომოსაპიენს, ლათინურად ბრძენი, გონიერი ადამიანი, შერწყმათა ამ მრავალმილიონიან მეცნიერულ პერიოდში არჩევენ სამ მთავარ ეტაპს:

I არქანთროპები, უძველესი ადამიანები, რომლებიც ცხოვრობდნენ 3-2,5 მილიონ 300 000 წლის წინ ოლდოვაის კაცი, პითეკანთროპი, პეკინის კაცი;

II პალეოანთროპოსები, ძველი ადამიანები 30 000-40 000 წლის წინანდელნი, ნეანდერტალელნი სხვადასხვა ტიპისა, ჰომოსაპიენსის გადაშენებული სახეობა;

III ნეოანთროპოსები - ახალი ადამიანები, ჰომოსაპიენს ახლანდელი ადამიანის უშუალო წინაპარი, რომლის ფორმირებას ვარაუდობენ 40 ათასი 30 ათასი წლის წინ, მისი ნაშთები აღმოჩენილია კრომანიონის გამოქვაბულში საფრანგეთში 1868 წ. ეწოდა კრომანიონი.

ამრიგად დგება ასეთი სქემა ავსტრალოპითეკი და პარანთროპუსი რამოპითეკის მსგავსი, მათი მონათესავე ჰომოჰაბილის 2 მილიონი წელი, ჰომოერექტუს ჰაიდელბერგელი ჰომოკაფესტის 1 მილიონი წელი, ჰომოერექტის ერექტის, მავრიტანიკუს 500 ათასი წელი, ჰომოერექტუს პეკინენსის პეკინის კაცი 500 ათასი, ჰომოსაპიენსი გონიერი 100 ათასი, ჰომო საპიენს ნეანდერთალესი 100 ათასი, ჰომოსაპიენს - საპიენს 30 - 40 ათასი.

მთელი ამ დიდი ციკლის მიღმა ვარაუდობენ წინაპართა ისეთ ტიპებს როგორიცაა პროკონსული, რამაპითეკი, ტონგიდები 25 - 3 მილიონი, ამჟამად ადამიანმა მიაღწია განვითარების უმაღლეს ფორმას და ბუნებრივი შერჩევით მისი განვითარება დასრულებულია, თავს იჩენს მხოლოდ ახალი საფრთხე, რომ თავის უნივერსალური გონების მონაპოვრით არ დაასრულოს თავისი არსებობა.

ადამიანი ცხოველთა სამყაროს ადვილად გამოეყო შრომის შემწეობით, რასაც საზოგადოებრივი მნიშვნელობა ჰქონდა და ქმნიდა ადამიანს როგორც საზოგადოებრივ არსებას, ბუნების ყველაზე უფრო სრულყოფილ ქმნილებას სოციალურად, გონებრივად და ზნეობრივად დასრულებულ მეუფეს, ეს მეცნიერული პროცესი დღესაც დასტურდება ახალი ანთროპოლოგიურ - არქეოლოგიური, ენათმეცნიერული და სხვა მონაცემებით.

ანთროპომორფიზმი - ბერძნ. ულად ანთროპოს - ადამიანი, ნორთე - ფორმა, ბუნების მოვლენების, აგრეთვე წარმოსახვით ფანტასტიკური, ზებუნებრივი არსებების ღმერთების, ბოროტ და კეთილ სულთა დემონთა მიმსგავსება ადამიანთან, როცა ადამიანს წარმოდგენებში თუ ხელოვნებაში თავისი გარეგნობა გადააქვს ზებუნებრივ არსებებზე, ანგელოსთა, ქაჯთა, ფერიების და ა. შ სახით, განსაკუთრებით ცნობილია ანთროპომორფული ღვთაებები ეგვიპტურ მითებში, სადაც ღმერთებს ადამიანის, ცხოველთა, ფრინველთა სახე ჰქონდა.

ანთროპოპათიზმი - ბერძნ. ულად ანთროპოს - ადამიანი, პათოს - ჟინი, ვნება, ადამიანის ბუნევრივი მიდრეკილება ბუნების გაადამიანურებისაკენ, ე. ი. გარემო ბუნებაში ადამიანის უნარისა და თვისებების ხილვა, ბურჟუაზიულ რელიგიათმცოდნეობაში ესაა რელიგიური მსოფლმხედველობის ფორმა, სინამდვილეში ეს რელიგიამდელი მოვლენაა, ზებუნებრიობის გაგებას ის არ შეიცავდა, იყო ბუნებაზე წარმოდგენის უმარტივესი ხერხიც, ტერმინი შემოიღო გერმანელმა მეცნიერმა. შვიცემ XIX ს, ენათესავება    ფეტიშიზმის, ანთროპომორფიზმის განსახიერების პერსონიფიკაციის ცნებებს.

ანთროპოსოფია - ბერძნულად ანთროპოს - ადამიანი, სოფია - სიბრძნე, მისტიკური მოძღვრება ადამიანზე, რომელსაც თითქოს შინაგანი ღვთაებრივი უნარის გახსნით შეეძლოს ბუნებაზე ბატონობა, I მსოფლიო ომის დროს გამოეყო თეოსოფიას, ჰყავს მიმდევრები ა. შ შ - ში, გერმანიაში, საფრანგეთში.

ანთროპოცენტრიზმი - ბერძნ. Antropos - ადამიანი, Centrum - ცენტრი, რელიგიურ- ფილოსოფიური იდეალისტური შეხედულება ადამიანზე, როგორც სამყაროს წყობის ცენტრსა და საბოლოო მიზანზე ისევე როგორც სტელეოლოგია მოძღვრება მიზანზე ამტკიცებს, რომ დასაბამითვე არსებობს ადამიანის მიღმური, წინასწარდადგენილი მიზანმიმართებითი ობიექტური ძალა, რომლის მიზანი და. შუაგულია ადამიანის ფენომენი, ბრუნოს, კოპერნიკის, გალილეის, დარვინის, აინშტაინის, პავლოვის და სხვათა ფუნდამენტურმა გამოკვლევებმა ნიადაგი გამოაცალეს ასეთი მოძღვრების არსს, განსაკუთრებით ღრმადგანვითარებულ იუდაისტურ, ქრისტიანულ და ისლამის რელიგიების კოსმოგონიურ თვალსაზრისებში.

ანიმატიზმი - ლათინურად Animatus - გაცოცხლებული, გასულიერებული, ყოველი რელიგიისთვის დამახასიათებელი უძველესი წარმოდგენა ბუნების გაუპიროვნებელ ძალაზე, რომლის წყალობითაც თითქოს ხდება უხვი მოსავლის მოწევა, პირუტყვის გამრავლება, წარმატება ნადირობაში, თევზაობაში, ბრძოლაში თუ შრომაში, ინდიელთა, ესკიმოსთა და სხვა ხალხთა რწმენით, ეს ძალა არაა დაპიროვნებული, მაგრამ ჩანს არის უძველესი ცდა სამყაროს ერთ მთლიანობაში გააზრებისა.

ანიმიზმი - ლათინურად ანიმუს, ანიმა - სული, სულთა უსხეულოთა რწმენა, რელიგიის მინიმუმი როგორც უწოდა ინგლისელმა ეთნოგრაფმა ედუარდ ტეილორმა, ანიმისტური თეორიის ფუძემდებელმა, ის დღემდეა. შემორჩენილი 20 მსოფლიოს რელიგიებში, მათ შორის ქრისტიანობაში მადლის, წყალობის მიწერა ვინმეზე ან რამეზე, დაახლოებით იგივე რაც პოლინეზიელთა და აფრიკელთა რწმენით არის მანა, სულთა სიმრავლე ბუნებაში განუზომელია, ამას ემატება მიცვალებულთა სულები, სტიქიის განსახიერებანი, კეთილი, ბოროტი, მავნე, მოწყალე, უხორცო, ხორციელი.

ანისიმოველები - რელიგიური სექტა, არამსმელთა სახესხვაობა, მათი მოთავე ანისიმ სმირნოვი - ან წლებში პეტროგრადში ქადაგებდა სმაზე და თამბაქოს წევაზე ხელის აღებას და ამ სასარგებლო ქადაგებას თავისებურად უთავსებდა შარლატანურ სცენებს, რამაც დანაშაულებრივ მოქმედებამდე მიიყვანა. 1925 წ. გაასამართლეს. დანაშაული აღიარა, სექტა დაიშალა თუმცა ამ ახალ ქრისტეს ცალკეული მიმდევრები დღესაც ჰყავს.

ანტიკლერიკალიზმი - საზოგადოებრივი მოძრაობა, რომლის მიზანია რელიგიისა და ეკლესიისაგან პოლიტიკური და სულიერი ცხოვრების, განათლების, მეცნიერების, კულტურის გამოყოფა, განთავისუფლება ყოველგვარი რელიგიური ტყვეობისაგან, კლერიკალიზმს ებრძვიან სხვადასხვა რწმენისა და ფილოსოფიური შეხედულების მქონე ადამიანები, თვით მორწმუნეები, რომელთა აზრითაც კლერიკალიზმი მხოლოდ ცალკეული ჯგუფების, რეაქციონერების მიერ რელიგიის ბოროტად გამოყენების შედეგია, ამიტომაც მის წინააღმდეგ ნამდვილი უკომპრომისო ბრძოლა წარმოებს.

ანტიმინსი - ბერძნ. ულად სატრაპეზო, კოდიკი, გარდამოხსნა, სატრაპეზო ოთკუთხა ქსოვილი ქრისტეს გარდამოხსნის გამოსახულებით, ოდიკი.

ანტიოქიის ეკლესია - ავტოკეფალური, დამოუკიდებელი მართლმადიდებელი ეკლესია, თავისუფლება მიიღო III ს არაბეთის, სირიის, ფინიკიის, კილიკიის, კვიპროსის ეკლესიების გაერთიანება, აქვს 3 საეგზარქოსო, ავსტრალიის, მექსიკის, ჩილის, 18 ეპარქია, ცენტრი დამასკო, სირია, აერთიანებს 1 მილიონ მორწმუნეს.

ანტიპაპი - ლათ ანტიპაპა, კათოლიკური ეკლესიის ის მეთაურები რომელსაც ეკლესია არ ცნობს და მხოლოდ ასახელებენ, ისიც ფრჩხილებში, სულ დაახლოებით 300 პაპია, პირველ პაპად ითვლება პეტრე მოციქული, აქედან 27 უკანონოდ, ანტიპაპად ითვლება, ზოგის არჩევა ჩაითვალა არასწორად, ზოგმა გასამრჯელო მიიღო და ტახტზე უარი განაცხადა, ზოგიც რომელიმე ხელმწიფის მფარველობით სარგებლობდა, საკუთარი კარი გაიჩინა და ფაქტიურად განუდგა ეკლესიას, თუმცა ეს რომ კრიტერიუმად გაეხადათ ყველაზე უფრო ცოდვილი 21 ცინიკოსი და გახრწნილი ბალთაზარ კოსაზე იყო იოანე XXIII, ინოკენტი VII, ალექსანდრე VI, I ანტიპაპი იყო წმ იპოლიტე 217 - 235 წ, უკანასკნელი ფელიქს V 1439 - 1449 წ, მათ შორის ბატონობდნენ ნოვაციანი, ფელიქს II, დამასი I, ლავრენტი და სხვები.

ანტიფონი - ბერძნ. ულად - შეპასუხება, ცისკრის ლოცვაზე იბაკოს შემდეგ წასაკითხავი რამდენიმემუხლიანი ლოცვა, გალობა აღსავალთა, რასაც ბანს აძლევდნენ II კლიროსში, აღსავლები.

ანტიქრისტე - ქრისტეს მოწინააღმდეგე იოანე ღვთისმეტყველის მიხედვით, რომელიც დაკავშირებულია სამყაროს აღსასრულის, წარღვნის და ქრისტეს მეორედ მოსვლის, გამოცხადების კოსმიურ მოვლენასთან, იოანეს გამოცხადებაში აღწერილია საზარელი მხეცი, რომელიც თითქოს ქვეყნიერებას მოევლინა ყოველნაირი შეცოდების, გარყვნილების, წმინდანთა დევნისა და უკანონობისათვის, “ვინ არს მსგავსი მხეცისა ამის, ვინ შემძლებელ არს ბრძოლად ამისა და მიეცა მას ხელმწიფება ყოფად ბრძოლისა ორმეოც და ორი თვე, ყოველსა ზედა ტომსა და ერსა და ენასა და წარმართცასა” ხანმოკლე მეუფება ანტიქრისტესი დასრულდებაო ქრისტეს გამოცხადებით და ბოროტების დათრგუნვით, მითს საფუძვლად უნდა დასდებოდა რომაელთა რწმენა იმპერატორ ნერონის მეორედ გამოცხადებაზე, რაც შემდეგ ანტიქრისტეზე გადაიტანეს და გამოიყენეს რელიგიური ფანატიზმის გასაღვივებლად, XIII ს პაპმა გრიგოლ IX - მ ანტიქრისტე უწოდა ფრიდრიხ II - ს, რეფორმაციის ეპოქაში პაპი და ლუთერი ერთიმეორეს ანტიქრისტეს ეძახდნენ, განხეთქილების ლიდერი ამბაკო ამბობდა “მეფე და პატრიარქი ანტიქრისტეს 2 რქა არისო” გამოცხადებაში ლაპარაკია სხვა მხეცზე რომელსაც ჰქონდა რქანი ორნი მსგავსი კრავისა და ზრახვიდა ვითარცა ვეშაპი, რუსეთის მართლმადიდებელთა მეთაურრებმა გაავრცელეს ხმა რომ ანტიქრისტე პეტრე დიდის სახით გამოცხადდა, 1918 წ კი პატრიარქმა ტიხონმა საბჭოთა ხელისუფლება ანტიქრისტეს განსახიერებად გამოაცხადა, საძულველი ურწმუნო, სასტიკი ადამიანი, ტირანი.

აპოკალიფსი - იხილეთ გამოცხადება.

აპოკრიფები - ბერძნ. ულად აპოკრიფოს საიდუმლო, დაფარული, ძველი და ახალი აღთქმის ბიბლიის სახარების ის წიგნები რომელსაც ეკლესია ცრუ და მავნე ნასხვაურებად აცხადებს და კრძალავს გამოყენებას, შინაარსით არსებითად არ 22 განსხვავდებიან საღმრთო წერილისაგან, მაგრამ მათთან ბრძოლაში გამოვლინდა. შეურიგებელი ბრძოლა საეკლესიო დაჯგუფებებს შორის, უფრო ძლიერი დაჯგუფება ერეტიკოსებად აცხადებდა მოწინააღმდეგეებს მათ წიგნებსაც აპოკრიფულს უწოდებდა, ძველი აღთქმის კანონიზაციის დროს რამდენიმე ათეული წიგნი გამოცხადდა აპოკრიფად, მათი უმეტესობა ისტორიულად და ლიტერატურულად ცხადია საინტერესო დაიკარგა, 1947 წ მკვდარი ზღვის გამოქვაბულებში ნახეს ზოგიერთის ფრაგმენტები, დევნის დროს გადანახული ნაწილები, ე წ კუმრანის ხელნაწერები, ახალი აღთქმის კანონიზაციის შედეგად ლაოდიკეს საეკლესიო ყრილობამ 364 წ აპოკრიფულად გამოაცხადა დაახლოებით 30 სახარება, 10 გამოცხადება, ეპისტოლენი, საქმე მოციქულთა და სხვა, არც ახალი აღთქმის აპოკრიფები შემონახულა, უმეტესობა დაკარგულია, რელიგიური დევნის შედეგად განადგურდა იშვიათი ხელნაწერები, შემორჩა მხოლოდ მამათა თხხზულებების ციტატების სახით, 1956 წ ეგვიპტეში ნახეს ზოგი ნიმუში, დაახლოებით 70 აპოკრიფიდან შემონახულია 30, ძველი აღთქმის აპოკრიფებია, 1 ეზრას წიგნი, ტობია, ივდითი, სიბრძნე სოლომონისა, ისუ ზირაქის სიბრძნე, ბარუქის წიგნი, იერემიას ეპისტოლე, ეზრას აპოკალიფსისი, I, II, III მაკაბელთა, იობის და ზოგ სხვა წიგნთა ნაწილები, II რიგის აპოკრიფებად ითვლებიან ადამ და ევას ცხონება, ენოქის წიგნი და სხვა, ქრისტიანული ეკლესიისათვის სექტანტის მიზეზით ითარგმნა როგორც კანონიკური ასევე არაკანონიკური წიგნებიც, ასევე ითარგმნა ბიბლია სრულად ქართულ ენაზეც, ქართულს აპოკრიფების თარგმანის უძველესი ტრადიცია აქვს, მხოლოდ ქართულ თარგმანშია. შემონახული ტობიას წიგნის 1 ვერსია, ახალი აღთქმის ზოგი ნაწილი, სათმენის ს ფრაგმენტები და სხვა, უკვე გვქონია V - VI ს ხანმეტ პალიმფსესტებში შემონახულია წმ გიორგის დადიანისეული ცხოვრება, ლიტერატურაში ცნობილია ზოგი ორიგინალური აპოკრიფული ცხოვრება, ნებროთის, ქრისტეს კვართის ამბები, თარგმნიდნენ ლ მროველი, ექვთიმე და გიორგი მთაწმინდელები, ცნობილი იყო ტერმინებით განკანონებული და განუკანონებელი, ეს საკითხი უკვლევიათ მარს, ხახანაშვილს, ჯავახიშვილს, კეკელიძეს, ქურციკიძეს, ბარამიძეს.

აპოლოგეტები - I ქრისტიანი მწერლები, ფილოსოფოსები, ღვთისმეტყველნი, რომლებიც ამტკიცებდნენ ქრისტეს მოძღვრების ყოველნაირ სიკეთეს, მთავარი ათანხმებდნენ ანტიკურ ფილოსოფოსთა მოძღვრებებთან, აპოლოგეტები იყვნენ იუსტინი გარდ 165 წ დაწერა აპოლოგია, ათანაგორე შემდეგ ტერტულიანე 155-220 წ, რომელიც ქადაგებდა ასკეტიზმს, მისი თქმაა 23 “მწამს რადგან აფსურდია ე. ი. ქრისტიანული დოგმები უნდა იწამოთ თუნდაც უაზრობად გეჩვენოთ.

აპოლოგეტიკა - ბერძნ. ულად გეტიკოს - დამცველი, თეოლოგიის დარგი, ძირითადი ღვთისმეტყველება, რომლის მთავარი მიზანია ქრისტიანული რელიგიის დაცვა ათეიზმისა და მატერიალიზმისაგან შეიქმნა ქრისტიანობის პირველ საუკუნეებში, I აპოლოგეტების ეკლესიის მამების ნაშრომები ამტკიცებდნენ ამ რელიგიის უპირატესობას, ჰუმანურობას, პროგრესულ ხასიათს ყველა სხვა რელიგიასთან შედარებით და ებრძოდნენ მწვალებლებს, განდგომილებს, იუდაიზმს, ქრისტიანთა. შემავიწროვებელ იმპერატორებს, მას შემდეგ რაც რომის იმპერიაში ქრისტიანობა სახელმწიფო რელიგიად გამოცხადდა და აპოლოგეტიკის მიზნად იქცა ბრძოლა ერესთან, ამჟამად ცდილობს შეეგუოს ახალ ვითარებას და კვლავინდებურად ამტკიცებს, რომ შეუძლებელია სამართლიანობის, წმინდა ზნეობისა და საზოგადოებრივი წესრიგის დამყარება ჭეშმარიტი რელიგიის გარეშე, მატერიალიზმის საწინააღმდეგო პოზიცია უჭირავთ მეცნიერებასა და ფილოსოფიასთან დამოკიდებულებაში, აპოლოგიები იწერებოდა II - III საუკუნეებში აპოლოგეტები.

აპოსტოლი - ბერძნ. ულად გზავნილი, მოციქული.

არბობა, ატოცობა - გიორგობა 15 - 18 აგვისტო.

არიანობა, არიანელობა, არიოზელობა - ქრისტიანობის ერთერთი მიმდინარეობა IV - VI ს რომლის დამფუძნებელია ალექსანდრიელი, ეგვიპტელი მღვდელი არიოზი გარდ 336 წ, საფუძველი ჩაეყარა 318 წ, არიოზო, არიოზი ამტკიცებდა რომ მამა ღმერთი მარად არსებობდა, ქრისტე კი არარაობიდან იშვა, უზენაესი, უბრწყინვალესი ქმნილებაა, იგივე ადამიანია თავისი სიკეთით რომ ღმერთს გაუტოლდა, მაგრამ ადამიანური საწყისი ჭარბობს, ამით უარყოფდა მთავარ ქრისტიანულ დოგმას მამისა და ძის ერთარსებაზე, ცდილობდა დაეძლია წინააღმდეგობა იუდაიზმის ერთღმერთიანობას და მონოთეიზმსა და ქრისტიანულ სამებას შორის, მიმდინარეობა დაგმო ჯერ 320 წ ალექსანდრიის საეკლესიო კრებამ, მერე კონსტანტინე დიდის მიერ მოწვეულმა ნიკეის კრებამ 325 წ, ბოლოს კონსტანტინეპოლის საეკლესიო კრებამ 381 წ, მაგრამ არიანობას მაინც ბევრი მიმდევარი გაუჩნდა, მეტადრე ხელოსნებში, შემოინახეს გუთებმა, ბურგუნდებმა, ვანდალებმა, ლანგობარდებმა, პოლონელი სოციმი XVI ს კი 24 ქადაგებდა სოციმიანობა, განსაკუთრებით მკაცრად ილაშქრებდა არიანობის წინააღმდეგ დიდი ალექსანდრიელი ღვთისმეტყველი, მართლმადიდებლობის მამად წოდებული ათანასე გარდ 373 წ.

არმაგედონი - დამახინჯებული ებრაული სიტყვებიდან ჰარმ გიდდონ, ქალაქი მეგიდას მთასთან სადაც ხდებოდა ხშირი საბრძოლო შეტაკებები, ადგილი ჩრდილოეთ პალესტინაში, სადაც იოანეს გამოცხადების მიხედვით უნდა მოხდეს უკანასკნელი დიდი შეტაკება იაჰვეს, იეღოვას და სატანის ძალებისა და უნდა მონაწილეობდეს ყველა მეფე, ამ ბრძოლაში უნდა დამარცხდეს ბაბილონის მეძავი, დედაკაცი მჯდომარე მხეცსა ზედა წითელსა, რომელსა ედგნეს შვიდნი თავი და ათნი რქანი, შვიდი თავი 7 მთაა და მეუფენი არიან შვიდნი და ათნი იგი რქანი ათნი მეუფენი არიან, და ადგილსა მას ეწოდების ებრაელებრ არმაგედო გამოცხადება იოანესი, ამ ბრძოლაში ბაბილონის მეძავი უნდა მოკვდეს და. შეიჭამოს, რაც თავისებური სიმბოლიკაა ბოროტების ძლევისა, მეორედ მოსვლისა, ქვეყნიერების ხსნისა და განახლებისა, სატანა დაემხობა და იეღოვისტები გაიმარჯვებენო, ასეთია ამ ჩვენების შინაარსი.

არქეოლოგია - საეკლესიო, ბერძნ. ულად მოთხრობა ძველზე, რელიგიის დარგი, რომლის მიზანია მეცნიერული არქეოლოგიის მისადაგებით ახსნას და დაასაბუთოს ვითარება, ფონი, გარემო, ადათი, წესები, ისტორიის ქრისტიანული გაგება, არქეოლოგიური მონაცემებით გაამართლოს ძველი და ახალი აღთქმის მონაცემები, ამასთან ხდება მრავალი ფაქტის ფალსიფიკაცია, მტელი მითქმა - მოთქმა აჟიოტაჟი გამოიწვია ახლახან თითქოს ქრისტეს კვართის აღმოჩენამ ერთერთ სამარხში, ამაზე დაიწერა გამოკვლევები სამეცნიერო პრესაში, შეიქმნა ავტორიტეტული სამეცნიერო კომისიები, ჩატარდა სისხლის ლაქების ანალიზი, ქსოვილის გამოკვლევა და ა. შ., განსაკუთრებით ფართო ხასიათი მიიღო ბიბლიური არქეოლოგიის მუშაობამ XIX ს I ნახევრიდან გამოიყო დიდი თანხები არქეოლოგიური კვლევა - ძიებისათვის ბიბლიურ ადგილებში პალესტინაში და სხვა, აღმოჩნდა მრავალი მონაცემი რაც ბიბლიაში სასწაულად მოთხრობილი ამბების ისტორიულ სარჩულზე მეტყველებს, არ დადასტურდა ებრაელთა ყოფნა ეგვიპტეში და იქიდან გამოსვლა წარღვნის ანუ ხალხის წარმოდგენით მეორედ მოსვლის საყოველთაო ხასიათიც არ დადასტურდა, ნახეს მხოლოდ სამხრეთ პალესტინის ფარგლებში მომხდარი წყალდიდობის ფაქტი, შეისწავლეს მიწის შრეები და დამტკიცდა რომ ბიბლიური მოთხრობა მითიური ხასიათისაა და სხვა.

არქიდიაკონი - დიაკონი, ბერძნ. ულად მთავარი დიაკონი.

არქიელი - ბერძნ. ულად არქიელესი, უფროსი მღვდელი, მღვდელთმთავარი, უმაღლესი საეკლესიო იერარქები ეპისკოპოსი, არქიეპისკოპოსი, პატრიარქი.

არქიმანდრიტი - ბერძნ. ულად ზღუდის უფროსი, იგულისხმება მონასტრის ზღუდე, გალავანი, მართლმადიდებელი ეკლესიის ბერთა უმაღლესი სასულირო წოდება, მამაკაცთა დიდი მონასტრის წინამძღვრის ზედამხედველის საპატიო ტიტული, სასულიერო სემინარიის რექტორი, სასულიერო მისიების უფროსი.

ასამაღლებელი - სამების სადიდებელი ლოცვათა ბოლო ლექსი რასაც მღვდელი ხმამაღლა წარმოთქვამს საზეიმო კილოთი საიდუმლო ლოცვისაგან განსხვავებით მისი თქმის ნება ეძლევამ მხოლოდ მღვდელს ან მღვდელთმთავარს, ძალი და დიდება მამისა და ძისა ხმითა ჩემითა.

ასკეტიზმი - ბერძნ. ულად ასკესის გმირობა ვარჯიში, განდეგილობა, ხორცის გვემა, ცხოვრების სიამეთა უარყოფა, ბუნებრივ მოთხოვნილებათა ჩაკვლა რწმენითა და ნებისყოფით, მორწმუნის პირადი ცხოვრების ძირრითადი კანონი, ახასიათებს თითქმის ყველა რელიგიას, მაგრამ ქრისტიანული რელიგიის არსებით თვისებად იქცა ეკლესიის მამათა ქადაგებით, რომ მორწმუნემ მიბაძოს წმინდანებს, ჩაიკლას ყველა სურვილი და მოახდინოს გმირობა, დაიკლოს საჭმელ - სასმელი და სარწმუნოება მიუსადაგოს თავისი სიღარიბეს, აცხონოს სული, მეცნიერება და პროგრესული ლიტერატურა უარყოფენ ცხოვრებისაგან უაზრო განდგომას, პასიურობასა და თვითგვემას, ილია განდეგილში გმობს სალი კლდის მღვიმეში დაყუდებული განდეგილისდ მოქმედებას და მწყემს ქალს ათქმევინებს “ან შენ როგორ სძლებ უწუთისოფლოდ, მერე იცი კი რარიგ ტკბილია, აქ სიკვდილია იქ კი სიცოცხლე, აქ ჭირია და იქ კი ლხინია”, ამ დავაში ასკეტი მარცხდება, ესაა სიცოცხლის უარყოფა.

ასკლეპიოსი, რომაულად ესკულაპი - აპოლონისა და ნიმფა კორონიდას ძე, მკურნალთა ღმერთი ბერძნ. ულ მითოლოგიაში, განსაკუთრებით ძლიერი იყო მისი კულტი ეპიდავროსში, საითაც მთელი ეს საბერძნ. ეთი მიეშურებოდა.

ასტარტა - მიწათმოქმედების, დედობისა და სიყვარულის ქალღმერთი ფინიკიურ მითოლოგიასა და რელიგიაში, გამოსახავდნენ შიშველ რქოსან ქალად, ასტარტას ეძღვნება საყურადღებო ლექსი, რომელიც ერთის მხრივ უგარიტული მითოლოგიის მოტივებს გამოხატავს, მეორეს მხრივ ეგვიპტის ახალი სამეფოს მითოლოგიურ ტექსტებს ეხმიანება და თავისი ლორიალისებური მოტივით ახალ დროშიც პოულობს გამოძახილს, ცუდად შემონახულ პაპირუსში ეს სადაო თავსა და ბოლოს მოკლებული კონტრასტული ლექსი სემიტურ იშტარსაც მოგვაგონებს და ბერძენთა აფროდიტესაც, რაც მითოლოგიურ რეგიონთა ნათესაობაზეც მეტყველებს:

“ვარ პირველი და უკანასკნელი,

ვარ საძულველიც, პატივცემულიც,

ვარ მეძავი და კდემამოსილი,

ვარ დიაცი და ქალწული ქალი,

მე ვარ დედა და ასული მისი,

ვარ კიდურები დედაჩემისა,

მე ვარ ცოდნა და ვარ უმეცრება,

ვარ უსირცხვილო და მორცხვი თანაც,

მე ვარ შიში და ვარ ძლიერება,

მე ვარ ომი და მე ვარ მშვიდობა,

მე ვარ ბერძენთა ძველბერძენთა სიბრძნე

და მცირე ცოდნა ბარბაროსების,

მაქვს ეგვიპტეში ბევრი ხატება,

არ მაქვს სურათი ბარბაროსებში,

ვარ ყველასაგან შეძულებული

და ყველასაგან შეყვარებული”,

ადამიანის ბუნების ორმაგობა, სიკეთისა და სიავის მთლიანობა საერთოდ ერთიანობა, რამაც ჩინელი ბრძენის ლაო ძის აზრითაც შეკრა არსი ყოველი, ცა და მიწა, ადამიანი და ბუნება, აი ესაა გამოხატული დიდი ქალღმერთის ასტარტას ამ დახასიათებაში.

ასტრალური კულტები - ბერძნ. ულად ასტრონ - ვარსკვლავი, ლოცვა. შელოცვა, წესები, ცერემონია დაკავშირებული ციურ სხეულთა გაღმერთებასთან, ყველა ძველსა და ახალ რელიგიას თავისებურად ახასიათებს, განსაკუთრებით ძლიერი იყო ასტრალური კულტები შუამდინარეთში, ქალდეაში, ეგვიპტეში, საბაონთა ტომში სამხრეთ არაბეთში, ნაყოფია უძველეს წარმოდგენებში ციურ მნათობთა გაღმერთებისა და მასზე დაკვირვებისა მიწების მორწყვასთან დაკავშირებით, ბაბილონში გაღმერთებული იყო მთვარე - სინ, მზე - შამაშ, ჩაზ შემორჩა სვანურ სიმღერაში შაბანერა - მზის ჰიმნი, მარდუქი - იუპიტერი, იშთარი - ვენერა, ბაბილონის დედოფალი აფროდიტე, ნაბუ, ბიბლიური ნებუ - მერკური ნიმურტუ ცთომილი სატურნი, ძველ ხალხებს სწამდათ რომ მათ შეეძლოთ ზეგავლენა მოეხდინათ მოსავლიანობაზე, ადამიანთა ბედზე, არგონავტიკაში მთვარეც გაღმერთებულია ამიტომ უმართებულოა ზოგ თარგმანში ნათელი მთვარის ციტირება, უნდა იყოს წმინდა მთვარე იერეს მენეს, ასტრალური კულტების ნიადაგზე განვითარდა ბაბილონში ასტროლოგია მკითხაობა, ქრისტიანულ რელიგიაში ამ ცრუ რწმენის კვალია მითებში ბეთლემის ვარსკვლავზე რომელიც თითქოს ყრმისაკენ სავალ გზას უკვლევდა აღმოსავლელ მოგვებს და იოანეს გამოცხადების 7 ვარსკვლავი საიდუმლო შვიდთა ამათ ვარსკვლავთა რომელნი იხილენ მარჯვენესა ჩემსა ზედა.

ასტროლოგია - ბერძნულად ასტრონ - ვარსკვლავი, ლოგოს - სიტყვა, მოძღვრება, ძველ ხალხთა რწმენა თითქოს შესაძლებელი იყო ციურ სხეულთა განლაგების მიხედვით ადამიანთა, ქალაქთა და სახელმწიფოთა ბედ - იღბლის წინასწარმეტყველება, დაკვირვებას ახდენდნენ უბრალო თვალით და ჰოროსკოპით, წარმოიშვა ძველ ასირიაში, ბაბილონში, ეგვიპტეში, რწმენა იმდენად ძლიერი იყო, რომ მრავალი მეფე სარდალი, იმპერატორი სალაშქროდ ისე არ წავიდოდა ასტროლოგთა რჩევა რომ არ ეკითხა, ზოგჯერ შემთხვევით წინასწარმეტყველება მართლდებოდა რაც ამ ცრუ რწმენას ძალას აძლევდა, ამ დაკვირვებასაც და ასტრალურ კულტებსაც ის სარგებლობა მოჰქონდა რომ ადამიანი სწავლობდა ციურ სხეულებს, მოვლენებს, ასტროლოგებს ვარსკვლავთმრიცხველებს უზენაესი სიბრძნით მომადლებულად რაცხდნენ და დიდი მოწიწებით ექცეოდნენ, შემორჩა ხალხთა მეტყველებაში, ბედნიერ ვარსკვლავზე დაბადებული, უბედური ვარსკვლავი და სხვა, ზოგს დღესაც სწამს, იბეჭდება ჰოროსკოპები, ზოდიაქოს ცხრილები.

აუტო დაფე - ესპანურად და პორტუგალიურად აუტო და ფენ რწმენის აქტი, ინკვიზიციის განაჩენის აღსრულების ან გამოცხადების საზეიმო ცერემონიალი, რომელშიაც მონაწილეობდა ყველა რანგის სამღვდელოება, ტრიბუნალის წევრები, ბერები, მსახურნი, მსჯავრდებულნი რომელთაც ემოსათ მაცხური, მოხატულ - აჭრელებული სამოსი სანდენიტო, მსვლელობამთავრდებოდა იმით რომ მეფის ან ხელისუფალთა დასწრებით კითხულობდნენ განაჩენს, კოცონზე აჰყავდათ განკიცხულნი ან სჯიდნენ გაშოლტვით, კიდურთა მტვრევით, სამარცხვინო ბოძზე გაკვრით და ა. შ., უკანასკნელი აუტო დაფე მოხდა 1826 წ, ერეტიკოსთა, კუდიანთა, განდგომილთა ამ საჯარო დასჯის გარდა ასე ეწოდა ეკესიისათვის მიუღებელ წიგნთა და ხელნაწერთა საჯარო დაწვას.

აღაბი - ბერძნულად აგაპაი, აგაპე - სიყვარული, აგაპაძო - პატივით მიღება, სვანური წარმართული დღესასწაული ლამპარობა, მოსდევდა ჯგირაგ უღულაშობას და მერსანაბს, კაცი მეზობლის კარში შეაგდებდა ანთებულ ჟინჟღილს, თხილის ან მუხის თავგაჩეჩქვილ და წინასწარ სელზე გამხმარ ლამპარს, მერე გაიქცეოდა და მეზობლები მოსდევდნენ, ყველა მეზობელი თოვლში დაასობდა ჟინჟღილებს და იმართებოდა ლოცვის ცერემონიალი, აღბერ 3 კვირა მარხვიდან, ლალჩა მარხვა, აღაპი.

აღაპი - ბერძნულად აგაპაძო დიდი პატივით მიღება ან გაცილება,  სერი მოსახსენებელი, სერობა ქრისტიანული დღესასწაული VII საუკუნემდე, ქრისტეს უკანასკნელი სერობის მოსაგონებელი სარამო, წირვის დროს მღვდელი ახსენებს განსვენებულებს, რომლებიც სააღაპო რვეულში უწერია, მართლმადიდებელ ეკლესიაში ეს ხდება მეცხრე, მეორმოცე დღეს, ნახევარი წლისა და წლისთავზე მოსაგონებლად გარდაცვალებიდან, გარდა საერთო მოსახსენებელი დღეებისა, სამების კვირაძალზე მშობელთა შაბათი,

ეკლესიის მოძღვრებით ღმერთი შეისმენს ლოცვას და შეუმსუბუქებს ხვედრს განსვენებულთა სულს-  გადმონაშთია სულთა უკვდავებისა და წინაპართა ხსოვნის რწმენებისა, მოსახლეობის სარწმუნოებრივი სიმტკიცისათვის ამ წესს დიდი მნიშვნელობა ეძლევა.

აღაპის წიგნი, სადაც მიცვალებულთა სახელებია, აღაპი განუჩინეო გამოთქმაა.

აღდგინება მკვდრეთით - აღდგენა ლაზარეს, მრავალჯერაა ნახსენები ძველ და ახალ აღთქმაში, კვლავ აშენება ტაძრის.

აღდგომა - ებრაულად პესაქ, პესახ - გამოსვლა, გადასვლა, ებრაელთა გამოსვლის გამო ეგვიპტის მონობიდან რაც მოსეს ხუთწიგნეულშია მოთხრობილი, აქედან ბერძნულად პასქა, ქრისტიანული სარწმუნოების მთავარი დღესასწაული, ჯვარცმულ იესოს მკვდრეთით აღდგომის დღის აღსანიშნავი საყოველთაო რელიგიური ზეიმი, თავდაპირველად უკავშირდებოდა ებრაელთა ანალოგიურ დღესასწაულს ეგვიპტიდან გამოსვლას აგრეთვე გაზაფხულის აღლუმს იაყჰვეს, იეღოვას გულის მოსაგებსა და მოსავლიანობის, პირუტყვის გამრავლების მიზნით შეწირულ მსხვერპლს, პასექის დღესასწაული, შემდეგ დაიწყეს მაცოტის ხმიადის დღესასწაულის აღნიშვნა, პურის თავთავების შეწირვა, როცა ებრაელთა ძლიერი სახელმწიფო შეიქმნა ჩაისახა ერის მხსნელი მესიის რწმენა, რაც ქრისტიანობამ განწმინდა ებრაული წესებისაგან და აქცია ახალი კაცთმოყვარული საყოველთაო რელიგიის მესიის ქრისტეს რწმენად.

აღდგომა იმედის, განახლების, მარადიული სულიერი სისპეტაკის, ზნეობრივი სიწმინდის დღესასწაულია, რომელსაც საძირკველი ჩაეყარა სიკვდილითა სიკვდილისა დამთრგუნველი იესოს მკვდრეთით აღდგომასთან დაკავშირებით, ის უდიდესი ქრისტიანული დღესასწაულია, ოდეს ყოველი არსი ხარობს რამეთუ აღსდგა ქრისტე, ახალი სტილით ოთხ აპრილსა და 8 მაისს შორის, აღდგომის ზეიმი უძველეს მესაქონლეთა და. შემდეგ მიწათმოქმედთა საგაზაფხულო, საყოველთაო განახლების დღესასწაული უშორესი ძირებით სხვა წარმართულ რელიგიებთან კავშირშია, უწინარეს ყოვლისა მოკვდავი და აღდგინებადი ღმერთის რწმენით, რაც ყველგან ბუნების კვდომასა და აღდგომას უკავშირდება, ფინიკიელთა, ბერძენთა, ფრიგიელთა სიკეთის ღმერთი კვდება და აღდგება ბუნებასთან ერთად.

ეგვიპტეთა კეთილი ღმერთი ოსირისი ვერაგმა ძმა სეთოსმა მოკლა, დააქუცმაცა მიმოაბნია, მერე ერთგულმა დამ და მეუღლემ ისიდამ ნაწილები აკრიფა, შეკრა, გააცოცხლა და ის მიცვალებულთა ღმერთად იქცა მაგრამ ხალხი ყოველ გაზაფხულზე მის აღდგომას გამორჩეული ზეიმით ხვდებოდა. შეძახილით ოსირისი აღდგა, აღდგომას წინ უძღვის ორმოცდღიანი მარხვა საეკლესიო სამზადისი აღსარება და ზიარება, ვნების კვირა, იესოს წამება, ეკლის გვირგვინით შემკობა, ცემა, ჯვარცმა ე. ი. ვნების, ტანჯვის დღეები, ესაა ზეიმთა ზეიმი, აღმნიშვნელი მესიის მოვლინებისა რაზედაც მოსეს ხალხი ეგვიპტის მონობიდან თავის დაღწევის შემდეგ ოცნებობდა, რასაც ბიბლიური წინასწარმეტყველნიც ქადაგებდნენ და სინედრიონის ნებით ჯვარცმულ ქრისტეს სახით განხორციელდა.

თავდაპირველად მხოლოდ ვნების დღეებს ზეიმობდნენ და IV ს მიეცა თანამედროვე სახე, ნიკეის პირველმა მსოფლიო საეკლესიო ყრილობამ 325 წ დაადგინა ზეიმის აღნიშვნა გაზაფხულის ბუნიობიდან - დღისა 30 და ღამის თანასწორობის, სავსე მთვარის მომდევნო კვირას იუდეველთა პასქის დასასრულს, უთუოდ მისგან განცალკევებით და კვირის ბოლოს, ეს ხვდება ძველი სტილით 22 მარტიდან 25 აპრილამდე, ახალი სტილით 4 აპრილიდან 8 მაისამდე ე. ი. მთელი თვის განმავლობაში მერყეობს ამიტომ განეკუთვნება მოძრავ დღესასწაულებს, მასთან დაკავშირებული დღესასწაულებია მიმდევრობით ხორციელი - ყველიერი, აღდგომა - ამაღლება, სულთმოფენობა, სამებობა, დიდი ზეიმი გრძელდება ერთ კვირას ესაა ნათელი კვირა კვირაცხოვლობამდე, სააღდგომო სიმბოლო წითელი კვერცხი აღნიშნავს ადამიანთა სახსნელად ქრისტეს მიერ დაღვრილ სისხლს და მარადიულ სიცოცხლეს კვერცხი, სამსხვერპლო ბატკანი ტრადიციულია მესაქონლე ებრაელები უდაბნოს და საძოვრის სულთა გულის მოსაგებად აღთქმული ქვეყნის გზაზე ბატკანს სწირავდნენ.

ძ. წ. XIII საუკუნიდან ებრაელთა პასექი უმთავრესად აგრარულ დღესასწაულად იქცა, შემდეგ მას მიემატა მესიის იდეა ქრისტიანთა გაგებით იესო ქრისტე კაცთა მოდგმის მხსნელი მესია რომელსაც შორეულ წარსულში ჰყავდა ანალოგიური პროტოტიპები, ხსენებული ოსირისი ეგვიპტეში, ადონისი ფინიკიაში, რეა - კიბელე ფრიგიაში, თამუზი, დუმუზი ბაბილონში, ღმერთები რომლებიც კვდებიან და აღსდგებიან, კვერცხიდან ცოცხალი არსების გამოსვლა მარადიული საიდუმლოება იყო და ქრისტიანულ სიმბოლიკაშიც ასე შევიდა. შეღებვა სხვადასხვა ფერით როგორც ფიქრობენ სულთა ყურადღების მიპყრობის რწმენიდან მოდის. რუსეთში და სხვა ქვეყნებში აღდგომა დაემთხვა საქონლისა და მიწის ნაყოფიერების, სიუხვის საგაზაფხულო დღესასწაულს.

საქართველოში ის უფრო წმინდა რწმენის სახით შემოვიდა როგორც მაცხოვრის დღესასწაული, ყველა წესით კი უმთავრესი იყო შვიდკვირიანი მარხვა, რწმენა ქრისტეს ვმენოსა რაც დასრულდა გოლგოთაზე აღდგომის სავანე ბოლოს კი დაგვირგვინდა აღდგომით.

დღესასწაულთა ციკლის დასადგენად ადგენენ საგანგებო ცხრილებს პასქალიები, მაგალითად 1988 წ აღდგომა იყო 10 აპრილს, 1989 წ 30 აპრილს, 1990 წ 15 აპრილს, 1991 წ 7 აპრილს, 1992 წ 21 აპრილს, 1993 წ 26 აპრილს, 1994 წ 1 მაისს, 1988 წ რუსეთის ეკლესიამ მეათასედ იზეიმა ნათლისცემის დღესასწაული ე. ი. აღდგომაც, საქართველოში ის ათას ექვსასჯერ იზეიმეს, რაც ნიშანია იმისა რომ ქრისტიანობის სახელმწიფო რელიგიად გამოცხადებას დიდი სოციალური პოლიტიკური, კულტურული მნიშვნელობა ჰქონდა როგორც სასანური სპარსული საერთოდ მუსულმანური და წარმართული რელიგიების ნაცვლად ევროპის კულტურული ერების სარწმუნოებისაკენ შემობრუნებას, ხელოვნებისა და ლიტერატურის აყვავების ერთერთ სტიმულს ერთა დაძმობილების სარწმუნოებრივ საფუძველს.

აღება - მარხვის შემოსვლის წინადღე, დღე ან ღამე, გერმანულ ენაში უკანასკნელი ხორციელი დღე, სამეტყველო ენაში ცნობილია ყველიერის აღება, დიდი აღების დღე, ხორცით აღება, ანდაზა “საწყალ გლეხკაცსა ვინ მისცემს აღების ღამეს ღვინოსა, მჭადი ჭამოს და წყალი სვას, დაწვეს და დაიძინოსა”.

აღთქმა - დაპირება თავისებური სიტყვიერი სახე ურთიერთობისა ღმერთსა და ადამიანს შორის, ებრაულ და ქრისტიანულ რელიგიებში, ძველსა და ახალ აღთქმაში, პირველად იაჰვეს ურთიერთობა პატრიარქ იაკობთან, შემდეგ ხალხთან იუდაიზმის მიხედვით ბიბლიაში, ღმერთი სიტყვიერად არიგებს, ლოცავს აღუთქვამს, ასაჩუქრებს რჩეულ მსახურებს, ზოგჯერ ეჩვენება კიდეც და ასე პატრიარქს ეუბნება “გამრავლდი ვითა ზღვაში ქვიშაო”მ მოსეს კი სინას მთაზე გამოეცხადება და სხვა, ახალი აღთქმის მიხედვით ღმერთი კავშირს ამყარებს არა ცალკე ხალხთან არამედ ყველა ხალხთან, მთელს კაცობრიობასთან, სამაგიეროდ პირდება მარადიულ სასუფეველს საიქიოში.

აღთქმული ქვეყანა - ქანაანი, პალესტინა.

აღსავალთა გალობა - ცისკრის ლოცვის წინარე მუხლი 8 ხმისათვის.

აღსავლები ანტითონი, ანტითონები წირვის პირველი 3 საგალობელი, მსგავსი ჟამნისა საუფლო დღესასწაულებზე.

აღსავლის კარი - ტაძრის კანკელის შუა კარი.

აღსარება - მონანიება, ქრისტიანული სარწმუნოების ერთერთი შვიდ საიდუმლოთაგანი, მორწმუნეებზე ზემოქმედების ძლიერი იარაღი, ცოდვების განდობა მღვდლის წინაშე რომელიც უფლის სახელით შეუნდობს რაკი აღიარებს და ინანიებს, ითვლება ქრისტეს მადლად რომლის წყალობითაც ადამიანი თუნდაც მკვლელი თავისუფლდება ცოდვათა სიმძიმისაგან და ახლად იშობა, როგორც ნათლობისას. ამასთან სინანულის აქტი ზნეობრივ სისპეტაკეზე მაღლა დგება, საზოგადოების წინაშე პასუხისმგებლობას ცვლის პასუხისმგებლობა ღმერთის წინაშე. როცა ფარისევლებმა დრტვინვა დაიწყეს ქრისტე ცოდვილებს შეიწყალებს და მათთან სჭამს და სვამსო მათ ქრისტემ უთხრა იგავი “მწყემსი რომ ერთ ცხვარს დაკარგავს ოთხმოცდაცხრამეტ ცხვარს მიატოვებს და იმის საძებნელად წავა, ნახავს და გაიხარებსო”, ესრეთ იყოს სიხარული ცათა შინა, ერთისათვის ცოდვილისა რომელმან შეინანოს ვიდრეღარა ოთხმოცდაცხრამეტ ათ მართალთა რომელთა არაუღმთ სინანული.

ეკლესია ქადაგებს რომ სინანულის გარეშე ვერც ზნესრული მორწმუნე იხსნის სულს, ამის რწმენა დგება მორალზე მაღლა, ეს მჩაგვრელებს ყოველთვის დიდ გასაქანს აძლევდა ეკლესია კი ინარჩუნებდა მორწმუნეებს, აღსარება იქცა სახელმწიფოს ძლიერების იარაღად, მეფე პეტრე I მღვდლებს აფრთხილებდა გაეცათ აღმსარებლის საიდუმლო რაც ძალაუფლების ხელყოფას ეხებოდა, მღვდელი ხშირად არღვევდა აღთქმას, მორწმუნეთა საიდუმლოს გასცემდა ხოლმე, დღეისათვის ეკლესიებში მიღებულია კოლექტიური აღსარება და სინანული რაც ახალი არაა, როცა ტაძარში მყოფი ყველა მორწმუნე ერთდროულად ინანიებს ტედესტატულური წესი რაც 7 საიდუმლოს წესს უარყოფს ცოდვილს არ აიძულებს ვინმეს გამოუტყდეს, მაგრამ მოვალეა. შეცვალოს ის თვითანგარიშით.

აღსრულება - რელიგიური ტერმინი, ქრისტიანული შინაარსისაა, ერთის თქმით ძველი აღთქმის შეცვლა ახლით, მეორეს მხრივ ბიბლიური ღვთისმსახურების აღსრულება და ახალი სარწმუნოების დამკვიდრება.

ახალი აღთქმა - ბიბლიის ნაწილი, ქრისტიან ღვთისმეტყველთა მიერ ასე წოდებული ძველი აღთქმისაგან, ბიბლიის ძველი ნაწილისაგან გამოსარჩევად, შედგება 27 წიგნისაგან, 4 სახარება მათეს, მარკოზის, ლუკას და იოანესი, რომლებშიაც თვალსაჩინო განსხვავებით მოთხრობილია ქრისტეს შობის, ცხოვრების, სასწაულების, ქადაგების, ვნების, ჯვარცმის, აღდგომისა და ცად ამაღლების ამბები, მოციქულთა საქმეები, ქრისტეს მოძღვრების გამავრცელებელთა ამბავი, ადრექრისტიანულ თემთა წყობის ამსახველი, დამრიგებლური და მამხილებელი ხასიათის ეპისტოლეები, სულ 21 წერილი, რომლებიც მიეწერება მოციქულებს იაკობს, პეტრეს, იოანეს, იუდას, პავლეს, რომაელთა, კორინთელთა, გალატელთა, ეფესელთა მიმართ და სხვა, იოანეს გამოცხადება, ქვეყნიერების აღსასრულის აპოკალიფსის განკითხვის დღის ამბები.

ამ წიგნებში იგრძნობა ახალი წელთაღრიცხვის I ს, რომაელ მწერალთა და ფილოსოფოსთა, იუდეველთა მესიანისტური სექტის წარმომადგენელთა ზეგავლენები, ფილონ ალექსანდრიელი, სენეკა და სხვა, კიდეც უფრო ძველი აღთქმისა ხალხის მხსნელ მესიის იდეა, აგრეთვე თავისი შინაარსით წარმართული და ბიბლიური მცნება მეორედ მოსვლისა, რაც ქვეყნის აღსასრულის, წარღვნის, სტიქიური უბედურების ძველ მოლოდინს გამოხატავს და ქრისტიანულმა რელიგიამ დაამკვიდრა როგორც ქრისტეს მეორედ მოსვლის, განკითხვის დღის აღნიშნული ცნება, ახალი აღთქმის წიგნები ზეგარდმო ნაკარნახევ საღვთო წიგნებად ითვლებიან და ეკლესია მას ქრისტიანული მოძღვრების, მორალის, პრინციპების დასამკვიდრებლად იყენებს.

ახალი დღესასწაულები - ახალი შინაარსის დღესასწაული რესპუბლიკის ცხოვრებაში უკვე მტკიცედ დამკვიდრებული და ტრადიციად ქცეული საზეიმო დღეები, რომლებიც საზოგადოებრივ - პოლიტიკურ და პროფესიულ დღესასწაულებთან ერთად თვალსაჩინო ადგილს იჭერენ და ადგილობრივ ხასიათში საზოგადოებრივ შინაარსს ითავსებენ, საქართველოში ამჟამად ას ოცდაათზე მეტი ასეთი დღესასწაულია დაკავშირებული შრომისა და ძმობის ზეიმებთან, ერის სასიქადულო შვილთა ხსოვნასთან, ეროვნულ შინაარსთან ერთად ამის გასაქანი ეძლევა მოსახლეობის აქტიურობას, მის კულტურულ - ლიტერატურულ ხარისხს, უკავშირდება რელიგიურს, გონივრული საწყისი თვლის უსარგებლო ღრეობას.

რესპუბლიკაში ჩამოყალიბდა ერთიანი სისტემა ახალი დღესასწაულებისა, დადგენილია კალენდარი, შემუშავდა პროპაგანდისტული მუშაობის მეთოდები, ყოველივე ეს ერის მესვეურთა საგანგებო ზრუნვის საგანია, მაგალითად საფარობა მესხეთის დღესასწაული - ქართული ხელოვნების შედევრთან საფარის ტაძართან იგონებენ კუთხის სახელოვან შვილებს, იხდიან ქორწილს, ჩამოყალიბებულია სახალხო უნივერსიტეტი, ნიმუშები, მეოთხე თვე სიმღერის დღესასწაული, ლენტეხი მეგობრობის, საგარეჯო, 5 ყვავილების ქუთაისი, დედის დღე ზუგდიდი, გარეჯობა, სიმღერის ცაგერი, პოეზიის თბილისი, 6 გოგლაობა პატარძეული, გამსახურდიას დღე აბაშა, საბაობა ტანძია დმანისობა, 7 შრომის დღეობა ეცერი მესტია, მეცხვარის დღე ომალო, 8 შუამთობა ხულო, ვაჟაობა დუშეთი, თრიალეთობა წალკა, სამას არაგველობა წალკა, საფარობა ახალციხე, გრემქალაქობა გრემი, 9 დიდგორობა თეთრიწყარო, გურამიშვილობა კასპი, ლამისყანა, აკაკის დღე, შოთაობა ასპინძა, 10 ერისკაცობა ჩოხატაური, ფაზისობა ფოთი, იაკობობა გორი, მამულიშვილობა კასპი, მოსავლის ზეიმი სიღნაღი, გურჯაანი, ფიროსმანობა დედოფლისწყარო, ილიაობა ყვარელი, შოთაობა იყალთო, თბილისობა, 12 ნ ბარათაშვილის დღე თბილისი, ნატოობა, ყაზბეგობა.

ბაა - ადამიანის არსი, მითოლოგიაში, ვირთხის სახისა. სული, სიცოცხლის ძალთა განსახიერება ეგვიპტურ კაცისთავიანი ფრთოსანი, ვემონი ჩინურ მითოლოგიაში

ბაბიზმი - არაბული სიტყვიდან ბაბ - კარიბჭე, სექტის დამფუძნებლის სეიდ ალი მუჰამედის გარდ 1850 წ ზედწოდება, მუსულმანურ - შიიტური სექტა, სახალხო ამბოხების მეთაური ჯგუფი, რომელსაც უნდა გაევლო სამართლიანობისა და ჭეშმარიტების ჭიშკარი ბაბ, ალი მუჰამედმა თავი შუამავლად ბაბად ღვთაებად გამოაცხადა, შეადარე ინდური ავატარა, ღმერთად ქცევა და ღმერთების განსახიერება, იქადაგა მაჰდის მუსულმანთა მესიის მალე გამოცხადება და მოძველებული ყურანის ნაცვლად დაწერა წიგნი ბეიანი - გამოცხადება, რომელშიაც იქადაგა თანასწორობა, ისლამის რეფორმა პანთეისტური თვალსაზრისი, ჩადრის უარყოფა, დევნიდნენ, დახვრიტეს, მიმდევრები ემიგრაციაში წავიდნენ ან იატაკქვეშ განაგრძეს მუშაობა.

ბაბილონის გოდოლი - მითიური კოშკი რომელსაც ბიბლიური თქმულების თანახმად აშენებდა ერთ ენაზე მეტყველი და ერთნაირად მოაზროვნე ყველა ხალხი რომ ცად აეღწიათ, განრისხებულმა ღმერთმა გათავხედებულ ხალხს ენა აურია, მშენებლებმა ერთმანეთს ვერაფერი გაუგეს და. შენება. შეწყდა, ხალხები კი მთელს დედამიწაზე გაიბნენ, მეცნიერებამ დაამტკიცა ასეთი მოთხრობის უსაფუძვლობა, მაგრამ როგორც თქმულება - მითი ის კლასიკურია.

ბაიაობა - ბზობა, ბერძნ. ულად ბაიონ - ბზა.

ბაკქანალია - ლათინურად ბაკქოსის, ბახუსის სადიდებელი დღესასწაულები ბერძენთა დიონისიების რომაული სახეობა, ბახუსის დღეობა რასაც ახლდა ღრეობა, მისტერიები, ცერემონიები, უზომო თრობა და ექსტაზი, გარყვნილება, სენატმა აკრძალა ძ. წ. II ს.

ბაპტიზმი - ბერძნ. ბაპტიზო - წყალში ვყოფ, პროტესტანტიზმის ნაირსახეობა ევროპასა და ამერიკაში, შეიქმნა XVII ს დასაწყისში ანგლიკანების მიერ დევნილი მორწმუნეების მიერ, რომელთაც ჰოლანდიაში მოუხდათ გაქცევა და იქ 1611 წ გამოუშვეს თავიანთი დებულება, სხვა პროტესტანტებზე უფრო თანმიმდევრულად იცავდნენ სულთა ხსნის პრინციპს მხოლოდ საკუთარი რწმენის წყალობით, დიდ მნიშვნელობას აძლევდნენ ღვთაებრივ გამოცხადებას, სწამდათ ღმერთთან მისტიკური კავშირის შესაძლებლობისა.განგება - ქადაგება წმინდა მორალისა, მოითხოვდნენ რჯულშემწყნარებლობას, ეკლესიის გამოყოფას სახელმწიფოსაგან, უარყოფდნენ ხატებს, წმინდა ნაწილებს, ჯვარცმას, მდიდრულ შემოსილობას, მათი წესია საზოგადო ლოცვა, სასარგებლო საუბრები, გალობა ნათლობა ხდება მოზრდილისა. შეგნების ასაკში, 35 აღნიშნავდნენ შობას, აღდგომას, სამებას, მოსავლის დღეს, სარწმუნოების ერთადერთ წყაროდ თვლიდნენ ბიბლიას, ერთი ნაწილი ემხრობა კალვინიზმს და თვლის რომ ღმერთმა დასაბამითვე გასწირა ადამიანთა უმრავლესობა დასაღუპავად და ქრისტეს შეუძლია მხოლოდ რჩეულთა ხსნა, ამას ამტკიცებენ კერძო, პარტიკულარული ბაპტისტები, უმრავლესობა კი ზოგადნი ქადაგებენ, რომ ღმერთი ცოდვებს შეუნდობს ყველას ვისაც ქრისტე სწამს, რუსეთშიც ეს მიმდინარეობაა, ცნობენ ავტონომიას, ჩვენში 1944 წ შეუერთდნენ ევანგელისტებს.

ბარბოლ - სვანთა წარმართული ღვთაება მზისა და გადამდებ სნეულებათა ყვავილ - ბატონების, მას სწირავდნენ ხარს ან ძროხას, ბარბლაი ბარბალობა, სრულდებოდა სარიტუალო ცეკვა, უძველესი საწესო ლექსია, მზე შემოაქვთ რქებით ხარებს, მზე შენია ბარბალ - დოლაშ, უდავო შეხვედრა აქვს შუმერთა მზის ღვთაებასთან და ოქროსრქიან ხართან, ბარბალობის დღესასწაული იგივე ბარბლაშ დღეს არასწორად ესმით, ბარბლაშ სვანურად ბარბალობაა და არა ბარბალე, ამ წინაქრისტიანულ ქალ - ღვთაებას ბუნების, ნაყოფიერების და საერთოდ დედური საწყისის მზიურ განსახიერებად ეძღვნება მრგვალი, მზის დისკოსთან მიმსგავსებული ატრიბუტები, მწვანე რტოების გვირგვინი, ფათაოლოს გვირგვინი, კვირისტავი, ბურთისებური კვერი სვანეთში, დღესასწაული უკავშირდებოდა ზამთრის ნაბუნიობას, ასახავდა ბნელისა და ნათლის კოსმოგონიურ ბრძოლას, წლის დასაწყისში, იგივე შუმერთა ბაბბარ.

ბარბალე - ქრისტიანი წმინდანიც იყო, მისი კულტი გავრცელდა აღმოსავლეთის მართლმადიდებელთა. შორის, ეგვიპტიდან, ფრიგიიდან მის დღეობას აღნიშნავდნენ 4 - 6 დეკემბერს, ევედრებოდნენ სნეულთა მორჩენას, ბაბბარ, ბარბალე, ბარბარე მინუშია წარმართული და ქრისტიანული სახეების შერწყმისა, ეკლესიის მსახურთ მიაჩნდათ ქარიშხლისა და ცეცხლისაგან მფარველ წმინდანად.

ბართლომეს ღამე - 1572 წლის 24 აგვისტოს სისხლიანი ღამე როცა კათოლიკებმა პარიზში წმ ბართლომეს საზეიმო ღამეს უწყალოდ გაჟლიტეს მძინარე ჰუგენოტები, ფრანგი პროტესტანტები და ამას მოჰყვა ჰუგენოტების ბარბაროსული ჟლეტა მთელს საფრანგეთში, სულ გაწყვიტეს 30 000 კაცი, მარტო პარიზში გაწყდა 5000 ჰუგენოტი. ამ სისხლიანი ღამის მოთავე მცირეწლოვანი მეფისწულის კარლ IX - ს დედა ეკატერინე მედიჩი პირველად ჰუგენოტებს მიემხრო მაგრამ მალე მათ დაუძინებელ მტრად იქცა, ისარგებლა 36 პროტესტანტების ლიდერის ანრი ნავარელის ქორწილით და გაწყვიტა პარიზში თავმოყრილი ჰუგენოტები.

პირველი მსხვერპლი იყო ადმირალი გასპარ დე კოლინი პირველად გიზების მეგობარი, არსებითად ეს იყო მსხვილ მიწათმფლობელთა ომი ახლადფეხადგმული ბურჟუაზიის წინააღმდეგ, პაპმა გრიგოლ VII - მ უმსგავსო სისხლისღვრა დალოცა და მედალიც კი მოჭრა, ბართლომეს ღამე იქცა რელიგიური ფანატიზმისა და მუხანათობის სიმბოლოდ.

ბასილი, ბასილა - ძველი ქართული წარმართული ღვთაება, შერწყმული ეკლესიის მამის ბასილ დიდის სახელთან, დიდ ღმერთს ეძახდნენ და სიუხვის, მოსავლის მფარველადაც თვლიდნენ, უცხობდნენ ადამიანის სახის კვერს ბასილაკვერა, ბედისკვერი, კაც - ბასილა, საახალწლო სუფრისათვის ქართლში, რაჭაში, თუშეთში, ხევსურეთში და სხვა სხვაგვარად ბოსელი.

ბასილი დიდი - 330 - 379 წ, დიდი საეკლესიო მოღვაწე, ეკლესიელ მამათაგანი, არიოზელთა მრისხანე მოწინააღმდეგე, ათანასე ალექსანდრიელის დამცველი, დაამუშავა მოძღვრება სამებაზე, ბიბლიის თხზულებები, კოსმოგონია ცნობილი თხზულებებით ექსთა დღეთაი, ანტიკურ იდეალისტურ ფილოსოფიას იყენებდა ეკლესიის სასარგებლოდ, სამყაროს თვლიდა ღმერთის ჰარმონიულ ქმნილებად, ითხოვდა განდეგილობას, ლამობდა აღმოსავლეთ და დასავლეთ ეკლესიების შერიგებას, გადმოცემით კაბადოკიელი ქართველი იყო, გრიგოლ ნოსელის ძმა, უსწავლია კესარეაში, ათენში, კონსტანტინეპოლში, იყო კესარეის ეპისკოპოსი, კაბადოკიის მიტროპოლიტი, მისი თხზულებები უთარგმნიათ ათონელებს.

ბედისწერა - განგება, 1. წინასწარგანგება, სვე, ხვედრი, რაც ყოველ ადამიანს თვითონ შუბლზე აწერია, გარდუვალია და თვით ღმერთები უძლური არიან მის წინაშე, აპოლონმა ვერ გააცოცხლა მეგობარი კიპარისი, უდიდეს როლს ასრულებდა ბერძნ. ულ მითოლოგიაში, ებრძოდა მოწინავე აზრი, მეცნიერება, ევრიპიდე ქადაგებდა ადამიანთა პასუხისმგებლობას ურიგო საქციელისათვის, ამაღლებდა მორალს რის გამოც მრავალი უღირსი გადაიკიდა, ვით მავნე საქციელს ბედისწერის ქალღმერთებს სტიქეს, მოირებს აბრალებდა, 2. ქრისტიანული სარწმუნოებით ბედისწერას ცვლის განგება, უზენაესი ნება.

ბედისწერის მწერლები - ბედის გამგებელნი, ჩამწერნი ქართულ მითოლოგიაში.

ბენედიქტელთა ორდენი, ბენედიქტელები - ბერთა I ორდენი დას ევროპაში VI საუკუნიდან, შეიქმნა წმ ბენედიქტეს სახელზე, დააარსა ბენედიქტე მურსიელმა 530 წ, ქადაგებდა მუდმივად მონასტერში ყოფნას, მორჩილებას, თავშეკავებას ყოველი სიამისაგან, მფარველობდნენ პაპები, იყო უმდიდრესი და უძლიერესი საეკლესიო ორგანიზაცია, ითვლიდა 10 000 ბერსა და 20 000 მონაზონს, ეწეოდა მისიონერულ საქმიანობას ბალტიისპირეთში დღესაც კი 20 000 წევრი ჰყავთ.

ბენეფიციები - ლათ ბენე - კარგი, ფაციო - ვაკეთებ, კათოლიკე სასულიერო პირის დასაჩუქრება ფულით ან მიწის ნაკვეთით, შემოიღეს V საუკუნიდან რომაულმა კათოლიკურმა ეკლესიამ, ძირითადად უძრავი ქონება.

ბერიკაობა - ბერი - შვილი, ქართული წარმართული სანახაობა, ნიღბების თეატრი, მსგავსი ბერძნ. ული სატირული სანახაობებისა, საუკუნეების განმავლობაში გამოდიოდა ეს ხალხური თეატრი შვილიერების სადიდებელი მისტერიების შინაარსი და ფორმა იცვლებოდა კომიკური სიუჟეტებით გადამთიელთა მოთავეების გამასხრება, ტახის გარდაცვალების და აღდგომის სცენები, უსამართლობის მხილება, ცხოველთა ნიღბები, ზოგან შემორჩა ბოლო დრომდე, თავისებურად სრულდებოდა თუშეთში და სვანეთში უღლუაშობის სცენები, ყველიერობა.

ბერობა - ბერძნ. მონახოს - კენტად მცხოვრები, განდეგილი, წუთისოფლიდან განდგომილ მონასტრებში და ქვაბებში მცხოვრებ მორწმუნე ბერთა დიდი კორპორაცია, განდეგილობა, სხვადასხვა სახით ბერობის ინსტიტუტი აქვთ ისლამს, ბუდიზმს, ლამაიზმს, ქრისტიანობას, მთავარი რწმენა სულისა და ხორცის დაპირისპირებას ეხება, ხორცი მხოლოდ დროებითი გარსია ცოდვით დამძიმებული, ის უნდა განუდგეს სოფლის სიამეს, დაიკლოს, ეწამოს, ილოცოს რათა იხსნას სული, მარადიული სასუფეველი დაუმკვიდროს მას, თვითგვემა, ჭვრეტა, ქალზე და ქორწინებაზე უარის თქმა და ა. შ., საამისოდ ბერობა ითხოვს ასკეტურ ცხოვრებას, სრულ მორჩილებას, მარხვას, ბერები სახლდებიან თემებად მონასტრებში ერთიმეორესთან კავშირში, გარჩეულია მამათა და დედათა მონასტრები, წინამძღვარი ჩვეულებრივ წარჩინებულთა წრიდან გამოსული ბერია, კათოლიციზმი ქმნის დიდ კონგრეგაციას სადაც ერთ მთავარ მონასტერს დანარჩენები ემორჩილებიან, განდეგილობა, კენტად ცხოვრება ანაქორეტობა III - IV ს ვითარდება, ჯერ ეს იყო პასიური პროტესტი უსამართლობის წინააღმდეგ, მონები და დაღდასმულნი გარბოდნენ უდაბნოში, უარყოფდნენ მიწიერ ამაოებას, მერე გაერთიანდნენ, უფრო მცოდნე და 38 უფლისმოყვარე ზედაფენა გაბატონდა და მონასტერი იქცა რელიგიური სისტემის ბურჯად პროგრესისა და ფილოსოფიური აზრის ერთგვარ კერად, ბერი იყო ჯორდანო ბრუნოც გაიქცა და იქცა ეკლესიის რისხვად.

ბესპოპოვცები - უმღვდელონი, ძველი რჯულის მცველთა მიმდინარეობა, წარმოიშვა როგორც პასიური პროტესტი ბატონყმური ძალმომრეობის წინააღმდეგ, აქედან უიმედობა, პასიურობა, ფანატიზმი, ქვეყნის აღსასრულისა და მეორედ მოსვლის ქადაგება, თავის დაწვაც კი, ქადაგებდნენ, რომ პატრიარქ ნიკონის შემდეგ XVII ს რწმენა წახდა, კანონიერი მწყემსები აღარ არიან ყოველი კაცი ქრისტიანი მღვდელია, 7 საიდუმლოებიდან სცნობენ მხოლოდ ნათლობას და აღსარებას, 1917 წ დაიშალა, შემორჩა აქაიქ.

ბზობა, ბაიაობა - ბზობის კვირა, ქრისტეს შესვლა იერუსალიმში უკანასკნელი კვირა აღდგომის წინ, 1ათორმეტი საუფლო დღესასწაულთაგანი, ქრისტიანული რწმენით პასექის წინა კვირას ქრისტე იერუსალიმს გაემგზავრა, გზად სახედარი მოჰგვარეს, შეჯდა, მორწმუნეები ლაზარეს მკვდრეთით აღმადგენელ მესიას ძირს უფენდნენ სამოსელს, ყვავილებს, პალმებს, საიდანაც მართლმადიდებელთ ასეთი დასკვნა გააკეთეს, უთუოდ გზა ბაია პალმა იქნებოდა რადგან ამ მცენარეს ძველთა რწმენით მავნისაგან დაცვა. შეეძლო, თაყვანისმცემელნი ღაღადებდნენ “ოსანა ძესა ღვთისასა”, ოსანა რომელი ხარ მაღალთა შინა.

იერუსალიმს შესვლა ნიშანი იყო ძველი იუდეველთა დედაქალაქის დამხობისა და ახლის აშენებისა, ნათელის გამარჯვებისა ბნელზე, ახალი რელიგიის დამკვიდრებისა, აღწერილია ოთხივე სახარებაში, აქ მათში გამოვლინდა ხალხის მერყეობაც, ვისაც წინა დღეს ბზას უფენდნენ და უგალობდნენ მალე ჯვარს აცვეს, საღამოს იოსებ არიმათიელმა და ნიკოდიმოსმა ჩუმად ჩამოხსნეს და დაკრძალეს.

ბზობის კვირა - დღე და მთელი კვირა, ბზა ძელქვაზე და ურთხელზე მაგარი და მკვრივია, სარკესავით პრიალაა და ბზაზე კვეთილობის უძვირფასესი მასალა, სამკურნალოა მისი ზეთიც და ბუნებრივია რომ საქართველოში ქრისტეს სახელს დაუკავშირეს მარადმწვანე ბუჩქი, მაგრამ ბზობა ჩვენში დაუშრეტელი ვაჭრობის გზად იქცა და თუ ასე გაგრძელდა ეს მცენარე გაჩანაგდება, ბზობა იგივეა რაც ბაიაობა, ბერძნ. ულად ბაიონ ბზა, ბზის მაგიერია პალმაც, ტირიფიც რუსეთში.

ბიბლია - ბერძნ. ულად წიგნები, იუდეველთა და ქრისტიანთა საღმრთო წიგნი, ძველი დამწერლობის უზარმაზარი ძეგლი და როგორც ასეთი ღვთაებრივი კომედიისა 39 და ადამიანის გენიის სხვა კარდინალურ ქმნილებათა თანაბარი მნიშვნელობისა, იქმნებოდა დროის უზარმაზარ მონაკვეთში, ძ. წ. XIII ს ახ წ II საუკუნემდე, როცა დაიწერა ზოგი სახარება.

სახარება შედგება 2 მთავარი ნაწილისაგან ძველი აღთქმა საკუთრივ ბიბლია ძველი გაგებით და ახალი აღთქმა საქრისტიანოს კანონიკურ წიგნთა კრებული, სულ ბიბლია. შედგება 77 კანონიკური და არაკანონიკური წიგნისაგან, პირველს ორივე რელიგია ერთნაირად ცნობს, მეორეს მხოლოდ ქრისტიანები ცნობენ, სარწმუნოება მთელს ბიბლიას თვლის ზეშთაგონებულ ზეცით ნაკარნახევ წიგნად, სინამდვილეში კი უამრავი ავტორი ჰყოლია და მრავალი გადაკეთება განუცდია, ეს დამტკიცდა კუმრანის ხელნაწერებით და სხვა არქეოლოგიური მონაცემებითაც, ძველი აღთქმის 39 კანონიკური წიგნი სამ მთავარ ნაწილად იყოფა, I ხუთწიგნეული მოსეს 5 წიგნი თორებად სჯულის წიგნებად ცნობილი, შექმნათა, გამოსვლათა, ლევიტელთა, რიცხვთა და II სჯულისა, II წინასწარმეტყველთა, უფროს და უმცროს წინასწარმეტყველთა, მსაჯულთა, ორი სამუელის, ორ მეფეთა ან ერთად ოთხ მეფეთა წიგნი, ლუთერს აქვს 2 სამოელის და ორ მეფეთა, ჰაგიოგრაფია რასაც ზოგი უმეცარი მხატვრულ წიგნებად არ თვლის, ფსალმუნები, სოლომონის იგავნი, იობის წიგნი, ქება - ქებათა, რუთი, იერემიას გოდება, ეკლესიასტე, ნეემია, ქრონიკების 2 წიგნი პარალიპომენი, ნეშტთა არაკანონიკურად ითვლება მაგრამ გამოცემებში შეაქვთ, ტობიას, ივდითის წიგნები, სოლომონის სიბრძნე, ისო ზირაქის ძის სიბრძნე, იერემიას ეპისტოლე, ბარუქის, ეზრას 2 და მაკაბელთა 3 წიგნი, სულ 11 , ჩვენთვის ეს წიგნები წარმოადგენენ ლიტერატურულ ძეგლს ხელოვნებისა და ლიტერატურის მასალას და შთაგონების წყაროს საუკუნეების განმავლობაში, განსაკუთრებით აღორძინების ტიტანთა ხელოვნებაში, ნაირნაირ ამბავთა, ოიტუალურ და იურიდიულ კოდექსთა სახით შემორჩენილი ძველი ყოფის, მორალის, ნაწილობრივ ისტორიულ მონაცემთა, სიმღერების, ეროტიკული სცენების, ნივთების გადმოცემების, ქრონიკების დიდ კრებულს საუკუნეების განმავლობაში რომ საკითხავ და სასწავლო წიგნად ჰქონდათ ხალხებს, არსებობს ბიბლიის მრავალი თარგმანი არამეული ძ. წ. I ს, სეპტუაგინტა 70 ბერძნ. ის ნამუშევარი კუნზულ ფაროსზე სადაც უფრო ზუსტად 72 იერუსალიმელი მცოდნე თარგმნიდა 72 დღის განმავლობაში, ესაა თორას ბერძნ. ული თარგმანი , II ს ებრაელთა აკილის სიმაქის და თეოდონტოსის თარგმანი ბერძნ. ულ ენაზე II ს, ბერძნ. ულიდან თარგმნეს ეთიოპიურ ენაზე ძირითადი წიგნები V ს, ამას მოჰყვა სომხური, ქართული, იტალიური წმინდა იერონიმეს ცნობილი თარგმანი ლათინურ ენაზე 383 წლიდან პაპ დამასის დავალებით, ესაა ვულგატა როგორც უწოდეს XVI ს როგორც გამარჯვებულ პოპულარულ თარგმანს რაც კანონიკურად 40 ცნო ტრიდენტის ყრილობამ XVI ს, შემდეგ ის ისევ ჩასწორდა და ეწოდა ვულგატა სიქსტინა რადგან პაპ სიქსტეს დავალებით შესწორდა თუმცა არც ეს იყო საბოლოოდ კლემენტინის ბიბლია, ვატიკანის ტექსტი და სხვა, ქართული ტექსტი ერთერთი უძველესთაგანი და ულამაზესი თარგმანია, კრიტიკული მიდგომა ყველა ხსენებული თარგმანისადმი დასაბამიდან მოდის და დღესაც გრძელდება, შესწორებანი, წინააღმდეგობანი, ამატებანი და სხვა.

ბლაღოჩინი - წინამძღვარი, მღვდელთმთავარი.

ბოგომილები - ლეგენდარული მღვდლის ბოგომილის სახელიდან, ანტიფეოდალური ერესი, ქალაქისა და სოფლის ღარიბთა ინტერესების გამომხატველი რელიგიური მიმდინარეობა, რომლის ნაწილიც შემდეგ მეამბოხეებს შეუერთდა, წარმოიქმნა X ს ბულგარეთში, გამოსცეს საიდუმლო წიგნი, ითხოვდნენ თანასწორობას, მეფის და მემამულეთა სამსახურის უარყოფას, ლოცვას, მაგრამ უარყოფდნენ წმინდა ნაწილებს, ჯვარსა და ხატს, ზეგავლენა მოახდინა დასავლეთ ერვროპის ერესზე.

ბოლნისობა - ძველი ქართული ტაძრის ბოლნისის სიონის დღესასწაული.

ბოროტება - იხ. მავნე და კეთილი.

ბოსელი - ქართული წარმართული ღვთაება, მესაქონლეობისა და მოსავლიანობის მფარველი, ვენახის გამხარებელი, ხვავის მომმადლებელი, ბერძნ. ულად დიონისეს და დემეტრეს ფუნქციებით, აქედან ბოსლობა ამ ღვთაების დღესასწაული გავრცელებული განსაკუთრებით დას საქართველოში, რაჭაში და სვანეთში, იანვარ - თებერვალში, რაჭაში შაბათსა მეზვერისა და ფარისევლის კვირასა დღესასწაულობენ ლოცვით ხვასტანგის გასამრავლებლად და მოსაშენებლად, ბოსელში შედიოდნენ სანთლითა და დოქი ღვინით, ლობიონარევი ნამცხვრით, ძროხის წილ ნამცხვარს ცალკე ლოცავდნენ, ფარის წილს ცალკე, საქონელს შუბლზე თმას სანთლით დაუტუსავდნენ და ღვინოს შესვამდნენ, აცხობდნენ ვაზის წილსაც, სვანეთში ბოსლობას რიღმესარის უწოდებენ და რელიგიურ დღესასწაულად ითვლება სვანურად ღესე ქონი.

ბოსლობა - რელიგიური დღესასწაული რომლის მიზანი იყო მესაქონლეობის ღმერთის ბოსლის გულის მონადირება და საქონლის დაცვა - გამრავლება, ზეიმობდნენ ხორციელის ხუთშაბათს ზამთრის ბოლოს, რიტუალის შემსრულებელნი ბოსელში შედიოდნენ, ხონჩაზე ქონს იღებდნენ საქონელს უსვამდნენ, ხაჭაპურს 41 შეექცეოდნენ, თან ილოცებოდნენ, ასედაც ერქვა თვიურიანი ქალის ყოფნას განკერძოებით ბოსელში.

ბრაჰმა - უზენაესი ღმერთი სამყაროს შემოქმედი ინდურ რელიგიაში, I წევრი დიდი სამებისა ტრიმურკის, ბრაჰმა, ვიშნუ, შივა, მოგვიანებით პირველობა ვიშნუს და. შივას დაუთმო, მაგრამ მაინც უდიდესი გამგებელია რომელიც განასახიერებს 4 თავით ოთხ მხარეს, რამდენიმე ათას წელიწადში ერთხელ კვდება და აღსდგება, ვედური რელიგიის გაგრძელებაა, შემდეგ ბუდიზმი ავიწროვებს, კალიდასა კი წერს “გინდ ბრაჰმა იყოს გინდა ვიშნუ და თუნდაც შივა ცალკე ყოველი ერთარსებას სამებას ერთვის”.

ბრაჰმანიზმი - ძველი ინდური რელიგია, ვედური რელიგიის გაგრძელება, ქადაგებს უდრტვინველ მორჩილებას ბრაჰმანებისას უზენაეს ქურუმთა, ვარნას სულთა გადასახლებას ნებისმიერ ადამიანსა და ცხოველში, მეფის ერთგულებას, ხანგრძლივ სინანულს, რასაც ხარვისდ კანონის ჭეშმარიტების მკაცრი დაცვით ადამიანი მიჰყავს აბსოლუსთან შემოქმედ ღმერთ ბრაჰმამდე, რომლის ნაწილებიც ჩვენ ვართ, ვინც დჰარმის წესებს არ შეასრულებს მისი სული და სხეული შესაბრალისად დაიტანჯებიან, იყო მორჩილების იარაღი, მისი ვედები და კომენტარები შეიქმნა ძ. წ. VIII - VI ს.

ბრევიარიები - ლათინურად ბრ იუმი მოკლე ტექსტები, კათოლიკეთა საწესო სამუშაო წიგნი, შეიცავს ნაწყვეტებს ბიბლიიდან, მამათა წიგნებიდან, ფსალმუნებს, წმინდანთა ცხოვრების ცალკეულ ადგილებს, დაამტკიცა პიუს V - მ საგანგებო ბულით 1568 წ, შედგება 4 ნაწილისაგან, წლის დროების შესაბამისად.

ბრესტის საეკლესიო უნია - ლათინურად უნია კავშირი, პაპისა და პოლონეთის კათოლიკეთა ერთობლივი ღონისძიება აღმოსავლეთში ზეგავლენის სფეროს გაზრდის მიზნით 1596 წ ბრესტში ძალადობით შეიკრა კავშირი კათოლიკურ და მართლმადიდებლურ ეკლესიებს შორის პირველთა უპირატესობით, მართლმადიდებლებს დაუტოვეს მხოლოდ წესების შესრულების უფლება, უკრაინელი ხალხი აღსდგა ასეთი თავსმოხვეული უნიის წინააღმდეგ რაც მხოლოდ 1946 წ გაუქმდა.

ბუდა - სანსკრიტულად ბუდჰა - სხივმოსილი, განათლებული, ბრძენი, უზენაესი, სრულყოფილი, აბსოლუტურად სპეტაკი და სამართლიანი ღვთაება, გადმოცემით გაუტამას ტომის მეფის ძე, ნახევრად მითური სახე და დიდი რელიგიის დამაარსებელი. ცხოვრობდა 625 - 544 წ. შობის დღეს ცა და მიწა შეერთდა, ასკეტურ ცხოვებას ეწეოდა, ცოდნის ბორბალი დაატრიალა, დაწყევლა ინდრა, რომელმაც ცოლი შეუცდინა, გარდაიცვალა 80 წლისა, ცნობილია რამდენიმე ბუდა, რელიგია დააარსა გაუტამამ, 1956 წ ბუდისტებმა ზეიმით აღნიშნეს მისი 2005 წლისთავი, დაბადებიდან 500 - 600 წლის შემდეგ დაიწერა ბუდას ცხოვრება მითებისა და გადმოცემების კრებული.

ბუდიზმი - ბუდას მოძღვრება, ერთერთი მსოფლიო რელიგია იმ სამთაგან რომლებიც შეიქმნა ინდოეთში ძ. წ. I ათასწლეულის შუახანებში, დიდი გავრცელება მიიღო სამხ - აღმ აზიაში, შუა აზიაში, შორეულ აღმოსავლეთში, დამფუძნებელად ითვლება ბუდა, შაკია მუნი, სინამდვილეში ეს ახალი რელიგიაც დროის პირმშო იყო დაირღვა ძველი გვაროვნული ინსტიტუტები, შეიქმნა სახელმწიფო სისტემა საჭირო გახდა ძლიერთა მეუფების დასაბუთება მძლავრი ცენტრალიზებული რელიგიის ქადაგებით, მონათმფლობელურ სახელმწიფოთა აპოლოგიით, ხსნის დოგმატიკით.

ბუდას მოძღვრებით სიცოცხლე ყველა თავისი სახით არის ბოროტება რასაც მხოლოდ ტანჯვა მოაქვს, ტანჯვის მიზეზია ადამიანის ყველა გრძნობა, სურვილი, ვნება, მისი გარდასახვა მარადიულ წრებრუნვაში, ამ გარდასახვა - გადაქცევას სანსკრიტულად ეწოდება სანსარა, იწერება სამსარა. ამ სიძნელეთა გადალახვით, ბოროტებისადმი წინააღმდეგობის გაუწევლობით, გარდაქმნით ადამიანი ქმნის ისეთ კარმას, კარმანს, რაც ბუდიზმის თანახმად იწვევს არყოფნას ნირვანას, აბსოლუტურ სიმშვიდეს, გაქრობას, ხსნას. გზაზე დადგომას აქვს 8 საფეხური, რაც გულისხმობს უარის თქმას ვნებებზე, ქონებაზე, ცოლ-შვილზე, თავის თავში ჩაკეტვას - ესაა ბუდიზმის არსი, ასეთი ცხოვრება მხოლოდ ბერთა შორის შეიძლება, ასევე საეროს შეუძლია თუ ბერებს უხვად დაასაჩუქრებს და შეასრულებს ხუთ მცნებას, ნუ იქმს ავს, ნუ იცრუებს, ნუ იქურდებს, ნუ იმრუშებს და ნუ დალევს.

ეს მკაცრი ასკეტური ფილოსოფია სასარგებლო იყო გაბატონებულ წრეებისათვის რადგან ყოველი ბოროტების მიზეზად ისევ ცოდვილ ადამიანს თვლიდა და არა მჩაგვრელს. იაპონიაში, ბირმაში, ტაილანდში და სხვა აზიურ ქვეყნებში ბუდა სულ სხვადასხვა როლში გამოდის, ეროვნული თავისუფლების ან ანტიკომუნიზმის დროშით, ბოლო დროს ევროპასა და ამერიკაშიც გავრცელდა თავისებური სახით.

ბუდისტური სასულიერონი - ქურუმები, ბიქშუ - ღატაკნი, ითვლებიან ადამიანთა უმაღლეს კატეგორიად, ცოცხალ ღმერთებად, ლამაიზმში უზენაესი ლამა ღმერთად გვევლინება, ტაილანდში და ლაოსში, ასევე კამბოჯაში მეფე ეროვნული ეკლესიის მოთავეცაა, საერთოდ ბუდიზმი დაიშალა სკოლებად, მიმდინარეობებად, მაგრამ ბერი მაინც მისი მთავარი დასაყრდენია.

ბულა - ლათ ბულლა, ბურთულა, 1 შუა საუკუნეებში მრგვალი ბეჭედი რითაც ამტკიცებდნენ მეფეთა, იმპერატორთა, პაპთა ბრძანებულებებს, 2 აქედან თვით ბრძანებულება, თვით პაპის მიწერილობა რაზედაც ოქროს ან ტყვიის ბეჭედი ეკიდა ზონრით, ლევ X - ს ბულა ლუთერმა ცეცხლში ისროლა.

ბუხმალიზმი - რეაქციული რელიგიურ - ეთიკური მიმდინარეობა, რომელიც ამტკიცებს, რომ კაპიტალისტურ სამყაროში ანტაგონიზმი არ არის, ყველა მანკიერება პიროვნების არასრულყოფილობის შედეგია, დამფუძნებელია ამერიკელი ლუთერანი პროტესტანტი ფრენკ ბუხმანი, უარყოფს ტრადიციულ რელიგიას, ითხოვს ადამიანის მორალურ სრულყოფას 4 მოთხოვნის დაცვით პატიოსნება, სიწმინდე, თვითგანკვეთა, ყველა სიამეზე უარის თქმა და სიყვარული, ვინც ამ აბსოლუტებს დაიცავს განიწმინდება, უარყოფს კლასთა ბრძოლას, ითხოვს საყოველთაო მშვიდობას, ჰარმონიას, საამისოდ აქვს პრესა, რადიო, ტელევიზია და სხვა საშუალებები, ა. შ შ უხვად აფინანსებს, ბუხმანი გარდ 1961 წ, მისი მოძღვრება კარგავს ზეგავლენას.

გადმოცემა წმინდა - რელიგიური დებულებანი ან სამოციქულო ტრადიცია, რომელსაც ქრისტიანული ღვთისმეტყველება განიხილავს როგორც ღვთაებრივი ზეშთაგონების შედეგს, ღვთის მოვლენილ აზრებსა და გამოცხადებას, რითაც დამატებით დასტურდება ის რაც წმინდა წიგნში საღმრთო წიგნში ბიბლიაში წერილობითაა მოცემული, მართლმადიდებელ და კათოლიკურ ეკლესიებში ერთნაირად ცნობენ ასეთ ზეპირ გადმოცემებს ჩამოყალიბებულს ეკლესიის მამათა თხზულებებში, აგრეთვე პირველი 7 საეკლესიო ყრილობების გადაწყვეტილებებში.

პროტესტანტები ამ წიგნების ღვთაებრივ წარმომავლობას უარყოფენ, ადამიანის ქმნილებად თვლიან და საღმრთო წიგნებად ცნობენ მხოლოდ ბიბლიის ნაწილებს, კათოლიკები კი წმინდა გადმოცემებად თვლიან პაპთა გადაწყვეტილებებსაც, ისლამი ანალოგიურ გადმოცემებად რაცხს სუნას.

გამოყოფა ეკლესიისა სახელმწიფოსაგან - ეკლესიის ჩამოშორება სახელმწიფოს მართვის საქმეებიდან, სამოქალაქო აქტების წარმოებისაგან, რელიგიის სწავლების აკრძალვა სკოლებში, ამა თუ იმ რელიგიური რწმენის ძალადობით მიღებისაგან მოქალაქეთა განთავისუფლება იმ პირობით რომ სახელმწიფო არ ჩაერევა რელიგიის შინაურ საქმეებში, ღვთისმსახურება, კანონიკური მოქმედება, ნათლობა მოქმედი ეკლესიები, ამას საფუძველი ჩაეყარა 1918 წ 29 I დეკრეტით სახელმწიფოსაგან ეკლესიის და სკოლის ეკლესიისაგან გამოყოფის შესახებ.

დეკრეტმა გამოაცხადა მოქალაქეთა სინდისის თავისუფლება, გაარკვია სახელმწიფოს დამოკიდებულება ეკლესიასთან რამაც დაკარგა სახელმწიფო ორგანოს უფლება, მოისპო მოქალაქეთა პრივილეგიები, უფლებრივი უთანასწორობა, ვალდებულება, რომ მოქალაქე უთუოდ რომელიმე სარწმუნოებას უნდა ეკუთვნოდეს ან არ ეკუთვნოდეს, გაუქმდა რელიგიური ფიცი, დაფიცება, რელიგიური აქტები სამოქალაქო მდგომარეობისა, ქორწინება, შობა, სიკვდილი, რაც სახელმწიფოს გადაეცა, საეკლესიო ქონება კი გამოცხადდა სახალხო საკუთრებად, საეკლესიო ორგანიზაციები გამოცხადდა კერძოდ, ისინი არსებობენ მორწმუნეთა შეწირულობის, საკულტო საგნების გაყიდვისა და წესების შესრულებისათვის აღებული თანხებით.

სახელმწიფოსაგან ეკლესია არ იღებს ფინანსურ დახმარებას, გაუქმდა ყოველგვარი პრივილეგია, აკრძალულია ეკლესიის ჩარევა ბავშვთა აღზრდაში, არასრულწლოვანთა მონაწილეობა რელიგიურ რიტუალებში, ღვთისმეტყველების სწავლება საზოგადოებრივ ადგილებში, სკოლებში, ყველა საეკლესიო ორგანიზაცია კერძოა და არ სარგებლობენ სუბსიდიებით, ყველა სასულიერო პირი კანონიერი მოქალაქეა და იკრძალება რაიმე დამცირება, ხელის შეშლა რელიგიური წესების აღსრულებაში თუ არ დაირღვევა წესრიგი, ასევე გამოყოფილია სკოლა ეკლესიისაგან.

გამოცხადება - ლათ. რეველაციო, რელიგიური წარმოდგენების თანახმად უფლის, უზენაესის ან მისი თანაშემწეების ჭეშმარიტებათა გადმოცემა ადამიანებისათვის ვითარცა ღვთაების ნებისა, რელიგიების უმრავლესობა მას აღიარებს ცოდნის მთავარ წყაროდ რაც არკვევს ადამიანთა დამოკიდებულებას ღმერთისადმი ან ერთიმეორის მიმართ.

სხვადასხვა რელიგიურ წარმოდგენებში ეს სულ სხვადასხვაგვარად მაგრამ არსებითად ერთი პრინციპით ხდება, რომელიმე დიდ მორწმუნეს, განდეგილს, წინასწარმეტყველს მაგალითად საულს, პატრიარქს მაგალითად აბრაამს, აკობს აგზნების წუთებში ან უბრალოდ მოულოდნელად კანონმდებლობის საჭიროებასთან დაკავშირებით. მაგალითად მოსეს სინას მთაზე ზოგჯერ მოციქულს მაგ იოანე მახარებელს გამოეცხადება ღმერთი და გაანდობს თავის ნებას, მისცემს აღთქმას, უჩვენებს გზას აღთქმული ქვეყნისას, ამით ხელმძღვანელობს ხალხი მეორედ მოსვლისას.

ინდუიზმის ანალოგიური მოვლენაა ავატარა, ჩამოსვლა, ჩამობრძანება, ვიშნუს გამოცხადება როცა ქვეყნიერებას დაღუპვა ემუქრება, კუს, თევზის, ლომკაცის, ტახის, მეომრის, რამას სახით და ა. შ ამასთან ან ცხოველის ან ადამიანის სახით მოვლენილ ვიშნუს განსახიერებასაც ავატარას უწოდებენ, ესაა პერსონიფიკაცია, კათოლიკენი და მართლმადიდებელნი გამოცხადებად თვლიან საღვთო წერილს ბიბლიას და წმინდა გადმოცემას, ეკლესიურ მამათა თხზულებები, მათ მოკვდავის გონება ვერ მიწვდება. იდეალისტურ ფილოსოფიაში გამოცხადება ეწოდება ჭეშმარიტებებს რომელთაც მხოლოდ შთაგონებული რჩეულნი ხვდებიან.

გამოცხადება იოანესი - ბერძნ. ულად აპოკალიფსის, ახალი აღთქმის წიგნი ადრექრისტიანული ნაწარმოები რომელიც იოანე მოციქულს მიეწერება, ამავე ღვთისმეტყველს მიეწერება 3 ეპისტოლე, წიგნი დათარიღებულია 35 წლით, აქ ლაპარაკია საშინელ მხეცზე რომელიც შვიდ გორაკზეა, 7 მთა მინიშნება. შვიდ ბორცვზე აგებულ რომზე და ზურგზე ზის მეძავი ბაბილონისა, ხშირად მეორდება ღვთაებრივი ფორმულა “მე ვარ ანი და ჰაე” პირველი და უკანასკნელი, როცა იოანე სალოცავად პატმოსის ჭალაში იყო მოესმა ხმა დიდი ვითარცა საყვირისა და მერე იხილა პირველი იგი ცხოველი მსგავსი ლომისა, მეორე მსგავსი კუროსა და მესამე ცხოველს აქუნდა ვითარცა პირი კაცისა და მეოთხე ცხოველი მსგავსი არწივისა, ამ აპოკალიფსურ ცხოველზე ზის საბაოთი, მერე სხვა მრავალი ჩვენებაა, მხეცური რიცხვი 666 სიმბოლურად გამოხატავს ტირან ნერონს გარდაიცვალა 68 წ, ლაპარაკია ხალხთა ბედზე, ციურ ანგელოზთა ომზე სატანის წინააღმდეგ, განკითხვის დღის საშინელ სამსჯავროზე, ქვეყნის დაქცევაზე რაც მეორედ მოსვლის ცნებასთანაა დაკავშირებული, აღიარებულია კანონიკურად.

განგება - 1. რელიგიური დოგმატი, რომლის მიხედვითაც ყველაფერი რაც ქვეყნად ხდება ცხოვრება, მოქმედება, ხსნა, განსჯა დამოკიდებულია ღმერთის ნებაზე, იუდაიზმის, ქრისტიანობის, ისლამის მთავარი დოგმა რომლის გარშემოც გაუთავებელი დავაა მართლაც ღმერთზეა დამოკიდებული. თუ კაცის თავისუფალ ნებისყოფასაც განგების წინაშე დიდი ძალა აქვს, ერეტიკოსები ამ აზრს იცავდნენ, ავგუსტინე კი ამტკიცებდა რომ ბედი და ხსნა მთლიანად ღნმერთის ნებაა, ისლამი ფატალიზმსაც აღიარებს და ადამიანის ერთგვარ როლსაც.

კათოლიკები და მართლმადიდებელნი ცნობენ აბსოლუტურ ღვთაებრივ განგებასა და ადამიანის ნებისყოფას, თავისუფალ ნებას ისე, რომ ეს უკანასკნელი მაინც ღვთაებრივს ექვემდებარება. ღვთისმეტყველნი ცდილობენ მოხსნან ღმერთს პასუხისმგებლობა ჭირის, ომის, შიმშილობის, ჯიბგირობის, მკვლელობის და სხვა ბოროტებათა არსებობაში, ამიტომ დანაშაულს ადამიანების ვნებას აბრალებენ. ადრეულ ხანაშიც ქრისტიანი ღვთისმეტყველნი ცხარედ დაობენ ამ საგანზე, შეიქმნა მთელი მიმდინარეობანი. ერთნი აღიარებდნენ სიკეთისაკენ ადამიანის მისწრაფებას, მეორენი ედავებოდნენ რომ ეს მისწრაფება მხოლოდ სულიწმინდის წყალობით ხდებაო.

მხოლოდ ეკლესიაა თავის წესებით კაცთა მხსნელი ცოდვებისაგან, სამაგიეროდ ის მოუწოდებს სიკეთისაკენ მორწმუნეებს, რომელნიც მორჩილნი უნდა იყონ, კალვინმა ეკლესიის როლი უარყო მაგრამ განაცხადა რომ ღმერთი დაბადებამდე განსაზღვრავს ადამიანის ბედს, განგება ამცირებს ადამიანის როლს საზში, ადუნებს მის აქტიურობას.

2. უზენაესის ნება მიუწვდომელი მოკვდავთათვის, ყველაფერი ამ ნებით ხდება, ესაა ადამიანის უძველესი წარმოდგენა სტიქიურ ძალებზე, ბერძნ. ებმა ეს ასახეს ბედისწერის ქალღმერთების მოირების, ევმენიდების ანანკეს მოირების დედის სახით რასაც პლატონიც აღიარებდა, რუსთაველთან განგებას როგორც სიტყვის მასალას თვალსაჩინო ადგილი უჭირავს, სწადს განგება ზენასა, რა მოვა ჩემთან განგება ზეცით მოუსმი ზენანი, უგანგებოდ ვერას მიზმენ, განგებასა ვერვინ შეცვლის არ საქმნელი არ იქმნების, მაგრამ მის წვდომაში პრაქტიკულად უდიდესი როლი ენიჭება ადამიანის აქტიურ მოქმედებას, ადამიანი ამსხვრევს ბოროტებას და სიკეთე იმარჯვებს, სულაც არა უზენაესის უშუალო ნებით.

განბანვა - წესი დამყარებული სახარების ეპიზოდზე როცა ქრისტემ თავის მოციქულთ, საერთოდ მოწაფეებს ფეხი დაბანა, ამის ანალოგიით წესს ასრულებს ზოგი სექტა, ორმოცდაათიანელთა, მეშვიდე დღის ადვენტისტები და სხვა.

განდეგილობა - რელიგიური ასკეტიზმის სახეობა, ახასიათებს მრავალ რელიგიას და განსაკუთრებით ქრისტიანულ რელიგიას, განდეგილნი განუდგებიან ამქვეყნიურ ცხოვრებას, უარყოფენ ყოველგვარ ხორციელ სიამეს, დაეყუდებიან სადმე სენაკში ან გამოქვაბულში, ჯვალოთი იმოსებიან, მარხულობენ, ლოცულობენ, ებრძვიან მაცდურ ვნებას და ასე გალევენ სიცოცხლეს სულის სახსნელად, ესაა ღმერთთან მიახლოების გზა, ეკლესიის აზრით სრულყოფის მისაბაძი გზა, ინდოელი ასკეტიც ხშირად წლობით ცხოვრობდა უდაბნოში, ფიცარზე ეძინა, კალიებით იკვებებოდა, ნემსებს იჩხვლეტდა და ასე უახლოვდებოდა ბრაჰმას. განიცადე - მცირე საგალობელი წირვის დასასრულს. განკვეთა - ეკლესიიდან ან რელიგიური თემებიდან განკიცხვა გაგდება,     დისციპლინარული სასჯელი, რასაც ცოდვილს აძლევენ კათოლიკენი, მართლმადიდებელნი, იუდეველნი და სხვა, ასეთი გარიცხვა ხდებოდა საზეიმო ცერემონიალზე სადაც დასჯილს წყევლიდნენ და ამით უნერგავდნენ მორწმუნეებს მეტ შიშს საიქიოში მას ჯოჯოხეთი ელოდა.

განკითხვის დღე - საშინელი სამსჯავრო, ქვეყნის აღსასრული, ბიბლიური დოგმატი ღვთაებრივი სამსჯავრო, რომელზედაც გადაწყდება ცოდვილთა და მართალთა საბოლოო ბედი, პირველნი ჯოჯოხეთის ცეცხლში ჩაიყრებიან, მეორენი კი ნეტართა სასუფეველში მოხვდებიან. განკითხვა რომ მამა - ღმერთმა იესოს ანდო ეს ჩანს იოანეს სახარებიდან “არცაღა მამა სჯის არავის არამედ ყოველი სასჯელი მოგცა ძესა", მათეც ადასტურებს განკითხვის დღეს “განკითხვის დღეს შეჰკრბენ წინაშე მისსა ნათესავნი და განარჩივნეს იგინი ურთიერთას, ვითარცა იგი მწყემსმან რა განარჩინნოს ცხოვარნი თიკანთაგან, მაშინ მართალნი გამობრწყინდნენ, ვითარცა მზე სასუფეველსა მამისა მათისასა”.

ამით ასაბუთებს ქრისტიანობა საყოველთაო განკითხვას და ვინც მას არ იწამებდა სატანის მოციქულად შეირაცხებოდა, ამანაც დიდი როლი შეასრულა მორწმუნეთა დაშინების თვალსაზრისით, ჯოჯოხეთის შიშით უთვალავი ცოდვილი ადგებოდა სინანულის და თვითგვემის გზას, მეორედ მოსვლის თავდაპირველი ბიბლიური და წარმართული შინაარსი ხალხთა წარმოდგენაში არსებითად დაუკავშირდა ქრისტეს სამსჯავროსაც და ქვეყნიერების დაღუპვის, წარღვნის, კატასტროფის, ხანძრის მოლოდინს, რასაც უნდა მოჰყოლოდა კვლავ განახლება, როგორც ბერძნ. ულ მითებშია, ანალოგიური თქმულებებია ისლამის და ზოგი სხვა რელიგიის პრაქტიკაში და იქაც მას მორჩილების იარაღად იყენებდნენ.

განმაახლებელნი - რუსეთის მართლმადიდებლური ეკლესიის  შეგუების განახლების, მომხრეთა მოდერნიზაციის, საბჭოთა ხელისუფლებასთან მიმდინარეობა, რაც წინ აღუდგა პატრიარქ ტიხონის შეურიგებელ პოზიციას და კიდეც გადააყენა კრებამ ტიხონი, აღიარა ბევრი სიახლე და ცნო საბჭოთა ხელისუფლება 1923 წ დაიყო რამდენიმე მიმდინარეობად, ცოცხალმა ეკლესიამ უარყო ბერობა, დოგმატიკური და ლიტურგიული რეფორმები.

განმანათლებელი - ცისკრის წირვაზე კანონის შემდეგ წასაკითხი სამმუხლიანი ლოცვა, საეკლესიო ტერმინი.

განსაწმენდელი - სალხინებელი.

განტევება - პატიება. შეცოდებისა, ბერძნ. ულ მითებშიც ეს რიტუალი დიდ როლს ასრულებს, იქ გაწმენდას ეძახდნენ, გაწმინდეს შვილების მკვლელი ჰერაკლე, 48 მამის მკვლელი ორესტე, ძმის მკვლელი მედეა, ამას თან ახლდა მთელი ცერემონიალი, ქრისტიანულ ეკლესიაში ეს ხდებოდა კურთხევით, ინდულგენციების ყიდვით, მსხვერპლის შეწირვით და ა. შ., საანდაზოდ დარჩა განტევების ვაცი, თხას აჰკიდეს ცოდვები კაცთა და უდაბნოში გაუშვეს სადაც მხეცებმა. შეჭამეს.

განცხდაბ - სვანურად ნათლისღება, ახალი წლიდან კანდა პირველ კვირას მეექვსე დღეს 6 იანვარი კლავდნენ სამსხვერპლო თხას, კვირის ბოლოს იყო ჯედი ჰამს გრძელი დილა, შუაღამიდან დილამდე გაშლილ სუფრაზე ტაბაკზე ენთო სანთლები და შენდობას უთვლიდნენ მიცვალებულებს გაცილების წინ, განთიადიდან ზედაშის წაქცევით აცილებდნენ გარეთაც. აიაზმა.

განხეთქილება - ეკლესიის შინაგანი ბრძოლის სახეობა, დაყოფა ორ ან რამდენიმე ეკლესიად, ორგანიზაციად, მასში მონაწილეობენ უმაღლესი რანგის სასულიერონი, სკლირი მორწმუნეთა მასები, მიზეზი მრავალია, კლასობრიობის წინააღმდეგობის ზრდა, სოციალური - ეკონომიკური პირობების ცვლა, სახელმწიფოთა ურთიერთობა, საეკლესიო მოღვაწეთა პატივმოყვარეობა, 1054 წწ მოხდა ქრისტიანობის გათიშვა, გაყოფა ორ მთავარ ნაწილად კათოლიკობად და მართლმადიდებლობად, პაპი ვერ შეეწყო ბიზანტიის პატრიარქს და ა. შ., თვით კათოლიციზმის შიგნით მოხდა დიდი განხეთქილება რასაც მოჰყვა არეულობის ორმოცწლიანი პერიოდი პაპობის ისტორიაში 1378 - 1417 წ ის დაიწყო პაპთა ავინიონის სამოცდაათწლიანი ტყვეობის შემდეგ 1378 წ როცა პაპად აირჩიეს იტალიელი ურბან VI, ხოლო კარლოს V - ს ზეგავლენით იმავე დროს პაპი გახდა კლიმენტი VII რობერტ ჟენეველი, ურბან VI რომში იჯდა, კლიმენტი VII ავინიონში, მათ შორის სასტიკი ბრძოლა იყო, თვით ავინიონი პეტრარკას თქმით იქცა ყოველგვარი ბოროტების ბუნაგად ზოგჯერ 3 პაპიც იჯდა და მათი მომხრეები, მეფეები, ფეოდალები, ხალხი, სასულიერონი მუდმივ ქიშპობაში ასუსტებდნენ კათოლიკური ეკლესიის ავტორიტეტს, ვიდრე 1414 წ კონსტანცის საეკესიო კრებამ სამივე პაპი არ გადააყენა და აირჩია მომავალი მარტინ V კოლონა, ამასთან გადააყენა გახრწნილი იოანე XXIII ამით დასრულდა დიდი განხეთქილება, რუსეთის მართლმადიდებლური ეკლესიის განხეთქილება მოხდა XVII ს II ნახევარში, რუსეთის სახელმწიფოს ცენტრალიზაციის შესაბამისად პატრიარქმა ნიკონმა განიზრახა ეკლესიის ცენტრალიზაციაც, ამით შეებრძოლა ადგილობრივ ტაძართა და ეკლესიათა დამოუკიდებლობას, ერთმანეთს დაეტაკნენ ნიკონიანელები და 49 ძველმორწმუნეები, რეფორმის მოწინააღმდეგეები რომელთაც სასტიკი დევნა დაუწყეს, დამარცხებულნი გაიქცნენ ციმბირში ჩრდილოეთში ვოლგისპირეთში და იქ დააარსეს თავიანთი თემობანი, მასების ბრძოლა ძველი სარწმუნოების დასაცავად არსებითად იყო ბრძოლა ფეოდალური რეჟიმისა და ძალმომრეობის წინააღმდეგ რაც მხოლოდ პუგაჩოვის ამბოხების ჩაქრობის შემდეგ შეწყდა დაყოფა ეკლესიებისა.

გაპატიოსნება - მიცვალებულის წინაშე ყველა საჭირო წესის აღსრულება, პატივის დადება, დასაკრძალავად მომზადება, შემოსვა, წესის აგება.

გაპონოვშჩინა - მეფის ჟანდარმერიის მზაკვრული მოქმედება რომ მუშებში დანერგოს მონარქიული სულისკვეთება, გადაიყვანოს რეოლუციის მოწინააღმდეგეთა ბანაკში, ასეთი ორგანიზაცია მოაწყო მღვდელმა გაპონმა პეტერბურგში 1903 წ 9 000 წევრით ჟანდარმერიის დახმარებით, აქ ეწეოდნენ მეფის სასარგებლო აგიტაციას, ქმნიდნენ მ მოცეკვავეთა გუნდებს, ავრცელებდნენ ნებადართულ ლიტურგიას, მაგრამ მუშები მაინც გამოდიოდნენ მეფის საწინააღმდეგო მოთხოვნებით, ხოლო 1905 წ 9 იანვარს ჟანდარმთა დავალებით გაპონმა მუშები გაიყვანა ვითომ მშვიდობიან დემონსტრაციაზე პეტიციით მეფის მიმართ, ამას მოჰყვა ხალხის დახვრეტა, სისხლიანი კვირა, გაპონი იქცა ღალატის და სიცრუის სინონიმად.

გარდამავალი დღესასწაულები - 13 საეკლესიო დღესასწაული, გამოითვლება არა რიცხვით არამედ სხვა დიდი დღესასწაულების დღეების მიხედვით, ღირსი მამისა. შიო მღვიმელისა ყველიერის ხუთშაბათს, თევდორობა, თეოდორე ტივენისა დიდმარხვის პირველ შაბათს, თესალონიკელი მთავარეპისკოპოსის გრიგოლ პალამასი დიდმარხვის II კვირას, ღირსი მამისა იოანე კლემაქსისა დიდმარხვის IV კვირას, მარიამ მეგვიპტელისა, ლაზარეს მკვდრეთით აღდგინებისა ბზობის წინა. შაბათს, გამოცხადება ივერიის ღვთისმშობლის ხატისა ბრწყინვალე სამშაბათს, მენელსაცხებლე დედათა აღდგომის III კვირას, წმინდა კეთილმსახურის თამარ მეფისა მენელსაცხებელთა კვირას ან პირველ მაისს, მართლის ტაბითასი დოდო გარეჯელისა და ხსენება ყოვლად წმიდათა.

გარდამოხსნა - მოხსნა, ჩამოღება, ქრისტესგამოსახულებიანი ხატის, ქსოვილის ჩამოხსნა ჯვარცმულ ქრისტეს გვამიდან, ქრისტეს ჩამოღება ჯვრიდან, შაბათს დიდი დღესასწაულის ჟამს ეკლესიები აწყობდნენ ამ გარდამოხსნის ინსცენირებას და პატივით დაკრძალვას, თან საზეიმოდ ქადაგებდნენ ქრისტე 50 ითმენდა თქვენც მოითმინეთ, ახლახან იპოვეს ქრისტეს ნამდვილი გარდამოხსნა, შედგა კომისიები, ჩატარდა გამოსახულების სისხლიანი ლაქების ანალიზი, დადასტურდა ქსოვილის იმჟამინდელობა, სისხლის ლაქების არსებობა იმავე ადგილებში სადაც მაცხოვარი ევნო და ა. შ., ამ თემაზე მრავალი შედევრი შეიქმნა დანიელო, ვოლტიერა რუბენსი, რემბრანდტი.

გარეჯობა - ახალი დღესასწაული დავით გარეჯელის დიდ სამონასტრო კომპლექსთან სადაც მტერთაგან აოხრებული და გაუდაბურებული მხარე აღორძინდა, მოირწყა, ეწყობა ზეიმი.

გაყოფა ეკლესიებისა - ქრისტიანული ეკლესიის გათიშვა აღმოსავლეთ მართლმადიდებელ და დასავლეთ კათოლიკურ სარწმუნოებად, შედეგია დიდი სოციალური ძვრების, წინააღმდეგობათა აღმოსავლეთს და დასავლეთს შორის, შემოსავლის განაწილების სიძნელეები რომის პაპსა და ბიზანტიელ კონსტანტინეპოლელ პატრიარქებს შორის, გათიშვა მოხდა IV ს ბოლოს, რომსა და კონსტანტინეპოლში შეიქმნა ცალცალკე ცენტრები, წესები, დოგმატიკა, ორგანიზაციები, ადრევე აშკარა განხეთქილება ოფიციალური გაფორმება მიეცა 1054 წ როცა ლეონ IX - მ და პატრიარქმა კირულარიოსმა ერთმანეთი დაწყევლეს, ეს ანათემა ერთერთი ისტორიული აქტი გახდა იმისა, რომ რწმენისა და პრინციპების ერთნაირობა ვერ უზრუნველყოფენ პატივმოყვარე მბრძანებელთა მშვიდობიან კავშირს, ხოლო 1965 წ მოილაპარაკეს პაპმა პავლე IV - მ და პატრიარქმა ათინაგორემ რომ დავიწყებას მიეცეს ძველი ანათემა მაგრამ ესეც დროებითი თავაზიანობა იყო.

გეენა - ბერძნ. ულად გეენა, ებრაულად გეპინო, ჰინომის ველი, ჯოჯოხეთის ცეცხლი, არსთა დამბუგველი, ებრაული და ქრისტიანთა რწმენით, თანამდებ არს იგი გეჰენიასა მას ცეცხლისასა.

გეოცენტრული სისტემა - სამყაროს წყობის მცდარი გაგება როცა ცენტრად ითვლებოდა ცთომილი დედამიწა, გარშემო კი ტრიალებდნენ მზე, პლანეტები და ვარსკვლავები, პირველად ეს სისტემა. შეიმუშავეს არისტოტელემ და პტოლემეოსმა რომელთა ნააზრევში ეჭვის შეტანა იკრძალებოდა, რელიგიის შემწეობით ამ კონცეფციამ 1500 წელი იარსება, მას საფუძვლად ედო მოძღვრება ადამიანზე, სამყაროს გვირგვინზე და ღვთისმსახურზე, ამ დოგმას ებრძოდნენ დიდი მეცნიერები ბრუნო, რომელიც სამყაროს უსასრულობას ამტკიცებდა, გალილეი, რომელმაც დაამტკიცა რომ მიწა ბრუნავს და ინკვიზიციამ შანთით 51 აწამა მოხუცი, აიძულა უარეყო, ბოლოს კოპერნიკის და კეპლერის აღმოჩენებმა საბოლოოდ გაუკაფეს გზა ჰელიოცენტრიზმს, ნიუტონის აღმოჩენები აგვირგვინებენ მეცნიერების ტიტანთა ამ ღვაწლს.

გერი - მცირე ზომის საცისკრო ლოცვა, აქებდითის ბოლოსწინა მუხლში ჩარდული, დასდებელის ნაწილი, ღამისთევის ლოცვის ნაწილი, აღსდგა იესო.

გიორგი - წმინდანთა კულტის ერთერთი მთავარი წარმომადგენელი, გაღმერთებული გმირი, განსაკუთრებით განდიდებული საქართველოში, კერძოდ სვანეთში, სადაც ჯგირაგს ეძახიან და მრავალი ეკლესია უდგას, ლახამულის, ლატალის, მესტიის და სხვა, წმინდანები საერთოდ ადამიანთა მფარველად მიაჩნდა ეკლესიას, შუამავლებად ღმერთსა და ადამიანებს შორის, ასეთებს შორისაა წმ გიორგი კაბადოკიელი, მისი სახელობის ეკლესია აშენდა ყველგან სადაც გარდაცვალების შემდეგ ღმერთმა მისი სხეულის ნაწილები მიმოაბნია, თვითონ კი ღვთაების სახით ჩამოყალიბდა, აღმოსავლეთ საქართველოს მთაში დღემდე შემორჩა ადგილობრივი ღვთაებები რომელთაც გარდა თავისი სახელებისა გიორგისაც უწოდებენ, ლაშარი, ლომისი, ხახმატი და ა. შ., ბარში კი ძველი წარმართული ღვთაება მთლიანად შეცვალა ქრისტიანმა წმ გიორგიმ, მისი ნადირთა მფარველი სალოცავები იყო თითქმის ყველგან, აწყურის თეთრი გიორგი, ილორის, სუჯუნის, ოდიშის, გურჯაანის, წინანდლის, საგარეჯოს, ატოცის, ქაშვეთის, კასპის, ჩალოუბნის და სხვა, დღეობა იმართებოდა 23 აპრილს და 10 ნოემბერს, ხალხი სამჯერ ან შვიდჯერ შემოუვლიდა ეკლესიას დიდებით ან ჩოქვით, ეს იყო გიორგობა, ალავერდობა, ატოცობა, სვანეთში საფიცარია ჯგირაგღო, მეტაფრასტის ცნობით გიორგი იყო კაბადოკიელი დიდებული მამაცი მეომარი, საქართველოსთან მტკიცედ დაახლოებული მხარის გამგებელთაგანი, როცა დიოკლეტიანემ ქრისტიანთა დევნა დაიწყო ქრისტიანთა ბურჯად იქცა და რვადღიანი წამების შემდეგ თავი მოჰკვეთეს 303 წ, ადრევე გახდა პოპულარული, დიდმა მთავარმა იაროსლავმა პაჭანიგებზე გამარჯვების შემდეგ კიევში ტაძარი აუგო, იურის დღე რუსეთში 26 ნოემბერს აღინიშნებოდა და დაკავშირებული იყო მიწათმოქმედებასთან რომლის მფარველიც იყო გიორგი, იორგი, გერგი, ჯერჯი და სხვა, თვით სახელი გეორგიოს ბერძნ. ულად მიწათმოქმედია, გიორგის სახელთან მრავალი ლეგენდაა დაკავშირებული, თითქოს სპარსთა მეფე დადიანი 7 წელი აწამებდა, სამჯერ მოკლეს, მესამედ რომ მახვილი გაუყარეს მტანჯველნი ღმერთმა დახოცა, თითქოს წამებამდე ან გარდაცვალების შემდეგ მოკლა მახვილით და. შუბით დრაკონი, რომელიც ერთი 52 მეფის ქვეყანას აოხრებდა და მსხვერპლად გოგო - ბიჭებს ითხოვდა, როცა მეფის ასული დრაკონს ელოდა გამოჩნდა გიორგი და ჯვრით მოათვინიერა გველეშაპი, რომელიც მეფის ასულმა ქალაქში კრავივით შეიყვანა, რის შემდეგაც მეფემ ქრისტიანობა მიიღო და ა. შ., ამ ლეგენდამ მსოფლიოში განუთქვა სახელი გიორგის, დრაკონთან ბრძოლა ბევრმა დახატა, მათ შორის ვატიკანში რაფაელმა, გირორგი საქართველოს მფარველად ითვლება, ხალხის აზრით მოწამის სსხეული 360 ან 363 - 365 ნაწილად დაკეპილი მიმოუბნევიათ საქართველოში და სადაც წმინდა ნაწილი მოხვდა ეკლესიები აუგიათ, აქედან თქმა 365 წმ გიორგი შეგეწიოსო, ცნობილია გიორგის სახელობის ფრესკები, მინანქრები, ხატები, ჯვრები, საკაოს წმ მხედარი X ს მოოქრული ვერცხლი, ლაბეჭინას ხატი, მოოქრული ვერცხლი, გიორგი შუბით კლავს დიოკლეტიანეს XI ს, ზუგდიდის წმ გიორგი მოოქრული და თვლებით შემკული 1811 წ, ვერცხლის დიდი ჭედური ჯვარი წმ გიორგის ცხოვრების სცენებით, წამების გამოსახულებით მესტიის მუზეუმი XI ს, ნაკიფარის წმ გიორგი XI ს ხატი, ოსტატ ასანის ნახელავი, ყინწვისის ფრესკა XI ს და სხვა.

გიორგობა - სვანურად ლიგერგი სოფლის მნიშვნელოვანი დღესასწაული 23 აპრილს, დაკავშირებული სამეურნეო საქმიანობასთან, სიმბოლიკაა ზამთარზე მზის გამარჯვებისა, როცა საქონელს საძოვარზე უშვებენ მაგრამ მხეცები გლეჯენ ხოლმე, ამიტომ მოიხმეს მფარველად გიორგი, მის ხატს ევედრებოდნენ, დათვისა და მგლისაგან პირუტუყვის დაცვას, ძლევამოსილის წოდებაც გიორგიმ მხეცთა და ურჩხულის დამარცხებით მიიღო, მეფის ასულის დახსნა და დრაკონის მოთვინიერებაც სიმბოლურ ხასიათს ატარებს, დრაკონი წარმართობაა, ქალწული ეკლესია, ეკლესიურად ქადაგება. შევწიროთ თავი მეფეს როგორც გიორგიმ გასწირა თავი მეფისათვისო, რუსეთში წმ გიორგის ჯვარი ეძლეოდა თავდადებულ მებრძოლებს, გიორგი მკურნალიცაა, ღატაკთა მფარველიც, მისი ხეობის სხვა სახელებია გერისთობა, ატოცობა, ალავერდობა, ილორობა სვანურად რიგერგი, გიორგობა - იგივე გიორგობის თვე, ნოემბრის ქართული სახელიცაა, წმ გიორგის დღესასწაული მრავალძალი წმ გიორგობა მთვარის მსახურების ნაშთი 23 აპრილს და 10 ნოემბერს ხვდებოდა ძველი სტილით.

გლოსოლალია - ბერძნ. გლოსოს, გლოსა ენა მეტყუველება, ლალია ყბედობა, უცხოდმეტყველება განყოფა ენათა, უაზრო სიტყვები და წამოძახილები რომელთაც ხანგრძლივი ლოცვით დაქანცული მორწმუნე ექსტაზში წარმოთქვამს 53 დავითომ მოციქულებზე სულიწმინდის მოვლინების ჟამს წარმოთქმულს იმეორებს “და ეჩვენნეს მას განყოფანი ენათანი, ვითარცა ცეცხლისანი და აღივსნეს ყოველნი სულითა წმინდითა”, სწამდათ სექტანტებს, ორმოცდაათიანელებს როგორც ნათლისცემის მწვერვალი,  ნიშანი, ნერვულ დაძაბულობას იწვევს, კანონით იკრძალება. ციური მადლის გნოსტიკოსები - ბერძნ. გნოსტიკოს, გნოსის - მცოდნე, გნოსტიციზმის მიმდევრები, ასე ეწოდათ გვიანი ანტიკის თეოსოფიურ - რელიგიური მიმდინარეობის წარმომადგენლებს, რომელთა მტკიცებითაც ქრისტე მხოლოდ მოჩვენებით იყო ადამიანური საფარველით მოსილი, ჰქონდა არა ცოდვის გამოსყიდვის არამედ მხოლოდ მხსნელის მისია და წარმოადგენდა ერთერთ შუალედურ არსებას, მნეონს, ჟამთა გამრიგეს, ბევრი რამ ისესხეს პლატონიზმისა და სტოიციზმისაგან, ამტკიცებდნენ უფლის რჩეულნი ვართო, აღიარებდნენ შეუცნობელ პირველ საწყის ბოროტებას, რასაც უპირისპირდება სიკეთე, წყვდიად - ნათელი და ა. შ., სრულყოფილ ღვთაებასა და ტლანქ მატერიას შორის არსებობენ ეონები, მთავარი გნოსტიკოსები იყვნენ ვალენტინ ეგვიპტელი და ვასილიდ სირიელი II ს.

გოლგოთა - გორაკი იერუსალიმთან სადაც ებრაელები დამნაშავეებს სიკვდილით სჯიდნენ, აქვე აიყვანეს და ჯვარს აცვეს ორ ავაზაკთან ერთად ქრისტეც, რომელსაც გზაზე საკუთარი ჯვარი აზიდვინეს, ტანჯვის სიმბოლო, ხოლო ვინმე იოსებ კარტაფილმა წიხლი ჰკრა, რისთვისაც ის მარადიული ხეტიალისთვის გაიწირა, ქრისტიანულ მეტყველებაში ტანჯვის ალაგი.

გრძნეულება - ჯადოქრობა, მისნობა, კუდიანობა, მაგია ძველ რუსეთში, მაგიის აღწერილობას შავ წიგნს ეძახდნენ და მეცნიერებსაც ამ წიგნებში აქცევდნენ თუ ბუნებისმეტყველებას სწავლობდნენ, შუა საუკუნეებში გრძნეულებს, კუდიანებს აწამებდნენ, კოცონზე წვავდნენ და ბნელი რწმენის მსხვერპლი ხდებოდა ათასობით უდანაშაულო ადამიანი.

დაბადება, შექმნა - ბიბლია, ძველი და ახალი აღთქმა უფრო მოსეს ხუთწიგნეული.

დავით გარეჯელი - დიდი საეკლესიო მოღვაწე თორმეტ ან ცამეტ ასურელ მამათაგანი, რომელიც თითქოს პირველად ჩამოსულა საქართველოში, ლუკიანეს და დოდოს თანხლებით 520 წ და აუშენებია თავისი სახელობის მონასტერი კლდეში გამოკვეთილი მონასტრის უნიკალური ნიმუში, შემონახულია ანონიმური თხზულება მისი ცხოვრებისა რედაქცია X და XII ს.

54 დაისის ლოცვა, მწუხრის ლოცვა - ცისკრითურთ, აღრიპინა.

დალოცვა - სიტყვით ან მოქმედებით ვინმეს ან რამეს მიმართ ღმერთის მფარველობის, მადლის ან კეთილგანწყობილების გამოწვევა, წარმატების, გამარჯვების, დღეგრძელობის, კეთილდღეობის სურვილი, დამწყალობება, ამასთან თავზე ხელს ადებენ ან მაღლა აღმართავენ ხელებს, გამოხატულებაა წინაპართა, წმინდანთა, პატრიარქთა კულტის, მათი ძლიერების რწმენისა, თუ მღვდელთმთავარი ლოცავს ხალხს ამით იმადლიერებს და ინარჩუნებს მის რწმენას, ეს აუცილებელია საიდუმლოებათა. შესრულების დროს.

დაოსიზმი - ჩინურად თავდაპირველად ფილოსოფიური მიმდინარეობა ჩინეთში ძ. წ. VI ს, მის დამფუძნებლად ითვლება ნახევრად ლეგენდარული ბრძენი ლაო ძი, მოხუცი მსწავლებელი რომელმაც დაწერა წიგნი დაო დე ძინ, ახ წ II ს ეს მოძვრება საფუძვლად დაედო რელიგიას რომელმაც იგივე სახელი დაოსიზმი მიიღო, მისი ძირითადი პრინციპია დაო, ყოველი არსის დასაბამი კანონი, საგანთა დედა, ქვეყნიერების მარადიული ცვლა რაც არ ემორჩილება არც ღმერთებს არც ადამიანთა ძალას ამიტომ ადამიანი უნდა დაემორჩილოს, დანებდეს, არ იმოქმედოს, იყოს პასიური დაუბრუნდეს პირველქმნილ იდეალურ ბუნებას, აშენოს მცენარეები და ცხოველები, თაყვანის სცეს კულტს რომლის მთავარი საზრუნავია დემონთა და ავსულთა განდევნა, მკითხაობა, უზენაესი ღმერთია. შან დი, ცის ღმერთი, იმპერატორთა, ცის შვილთა მამა, შემდეგ მოდის ლაო ცზი და პან გუ სამყაროს შემოქმედი ღვთაების რანგისა, ბოლო დროს თითქმის მთლიანად შეავიწროვა ბუდიზმმა, კონფუციანიზმმა და ქრისტიანობამ.

დასდებელი - ლოცვების კრებული, ცალკეული ვრცელი ლოცვების ბოლოს ჩასართავი მუხლებში, მაგალითად “უფალო ღაღად ვყავთ აქებდით” სიტყვა საგალობელის დასადებელის მნიშვნელობით გვხვდება უკვე VII ს როგორც დამატებითი მუხლი იერუსალიმურ ლექციონარში, დამატება, IX - X ს ჰიმნოგრაფიულ კრებულებში ფართოდაა გავრცელებული დასდებელნი აღდგომისანი და სხვა “თქვეს დასდებელი იბაკოითურთ, ძველი ხელნაწერები.

დაუჯდომელი - ბერძნ. აკათისტო, ღვთისმშობლის სადიდებელი ვრცელი საგალობელი, რომლის შესრულების დროს მღვდელთმსახურიც და მორწმუნეებიც ფეხზე უნდა იდგნენ, იკითხება მორიგეობით შესასრულებელ მცირე ზომის კონდაკსა ლოცვას და უფრო ვრცელ იკოსს შორის, 55 თორმეტთორმეტი კონდაკი და იკოსი, ყოველი იკოსი შედგება. შესავლისა და 12 გიხაროდენისაგან, ბოლოს მღვდელთმსახური იტყოდა ალილუიას, ქართული დაუჯდომელის შექმნა ბერძნ. ულიდან VII - VIII ს მოხდა ბიზანტიელ რომანოზის ლექსიდან.

დაცანი - მონღოლთა და ბურიატთა ლამას მონასტერი, დიდ დაცანებში 1000 ბერი ცხოვრობდა, მონასტერში იყო ბუდას და სხვათა უამრავი ქანდაკი.

დედის დღე - ახალი სახალხო დღესასწაული ხულოში სადაც მტარვალთა ამაოხრებელი თარეშის მიუხედავად მშობლიური ენა და ზნე გადარჩა და დღეს 1300 მრავალშვილიანი დედაა.

დეიზმი - ლათ დეუს ღმერთი, შუა საუკუნეების რელიგიურ - ფილოსოფიური მიმდინარეობა, რომლის მიხედვითაც ღმერთია განუპიროვნებელი პირველმიზეზი სამყაროს წყობისა არსებობს მის გარეთ და არ ერევა არც ბუნების არც ადამიანთა საზის განვითარების საქმეებში, ეკლესიის სულიერი მეუფების ჟამს ეს იყო მოხერხებული და იოლი საშვალება რელიგიისგან განდგომისა, ადამიანის პიროვნების ამაღლებისა ბუნების შეცნობის საქმეში, გამოხატავდა ბურჟუაზიულ სულისკვეთებას განახლების ეპოქაში XVII ს როცა ამ მოძღვრების დამფუძნებელი ლორდი გერბერტ ჩერბერი მოღვაწეობდა გარდ 1648 წ. ეს განათლებული კაცი ბუნებით ავანტიურისტი რომელსაც დონ - კიხოტს და პლატონს ადარებდნენ აღიარებს ღმერთის არსებობას, სიქველეს, რწმენას, მონანიებას მაგრამ ამტკიცებს რომ ღმერთმა ადამიანს სულში ჩაუნერგა ჭეშმარიტება, მისცა გონება, ესაა ზეგარდმო ნაბოძები და არა ცით მოპოვებული არა დაუწერელი დაფა, მას შესწევს უნარი შეიცნოს ბუნება, ესაა ღვთაების ემანაცია, ჩერბერი მაინც უღმერთოდ გამოაცხადეს, მის მიერ დაფუძნებულ მიმდინარეობას მიემხრნენ მატერიალისტები განმანათლებლები ლოკი, ვოლტერი, ტოლანდი, რუსო, ლესინგი, ლომონოსოვი, ნიუტონი განზე იდგა ბეკონი, მისი მოძღვრება პროგრესულ როლს თამაშობდა XVIII საუკუნემდე როცა დიდრომ და ჰოლბახმა მეტაფიზიკური მატერიალიზმის პოზიციებიდან გააკრიტიკეს, XIX ს რელიგიის დამცველნი ათეიზმთან ბრძოლის იარაღად იყენებდნენ, ამჟამად დეიზმი ითვლება დათმობად ბუნებისმეტყველებასა და რელიგიას შორის, იგი განსხვავდება თეიზმისაგან, რომელიც აღიარებს კავშირს ღმერთსა და ბუნებას შორის, პანთეიზმისაგან რომელიც ღმერთსა და ბუნებას აერთიანებს და ათეიზმისაგან რომელიც საერთოდ უარყოფს ღმერთს.

56 დემითოლოგიზაცია - ბიბლიური მითების ახლებურად განმარტების ცდა, რომლის მიზანია არა მათი უარყოფა, არამედ თანამედროვე ადამიანის შეგნების დონეზე ახსნა თქმულებებისა რომელთა გულუბრყვილო შინაარსის აღარავის სჯერა, ამით მათ ეძლევათ სიმბოლური მნიშვნელობა, დემითოლოგიზაციის მამამთავარია ბულტმანი.

დემონოლოგია - ბერძნ. დემონ ღვთაება, ზებუნებრივი არსება, ლოგოს სიტყვა - მოძღვრება, რელიგიური მოძღვრება დემონებზე, ცრუმორწმუნეობა, რომლის მიხედვითაც არსებობენ ბოროტი დემონები, ავსულები, კუდიანები, ტროლები, ქაჯები, ჭინკები და ა. შ., განსაკუთრებით ძლიერი იყო ეს რწმენა ძველ ქვეყნებში შუმერში, ბაბილონში, ძველ ირანში, საიდანაც გადავიდა იუდაიზმში, ქრისტიანობასა და ისლამში, ქრისტიანულმა სარწმუნოებამ აქედან შექმნამთელი მოძღვრება ეშმაკის სატანის შესახებ, პრაქტიკულად ამ რწმენის შედეგი ის იყო რომ უთვალავ უდანაშაულო ადამიანს ბრალს სდებდნენ ეშმაკი ჩაგიჯდაო, დემონის მონა და კუდიანი ხარო, რასაც მოსდევდა ეშმაკეულთა წამება, ეშმაკის განდევნის მტანჯველი ცერემონიალი ბნედიანთა და სხვა და მასობრივი წამება, კოცონზე დაწვა უდანაშაულოთა, ეკლესიის რწმენით ადამიანი ყველგან დემონებითაა გარემოცული და მათგან დახსნა. შეუძლია მხოლოდ ლოცვას, წმინდა ნაწილებს, საეკლესიო წესების დაცვას, დოქტრინა დემონებზე ეკლესიის განუყოფელი ნაწილია და მის შედეგად ინკვიზიციამ მრავალი ადამიანი აწამა, ამავე ცრუ რწმენებთანაა დაკავშირებული მისნობა, მკითხაობა, შამანთა მოქმედება, ბოროტ ძალთაგან ადამიანთა ხსნას მოსდევდა მათი ხორცის უსარგებლო წამება, არ არსებობს დემონი ადამიანზე მავნე და საშიში იტყოდა ხალხი და გულისხმობდა ინკვიზიტორებს.

დომინიონი - შინაგანი ხმა, მრჩეველი, კეთილი ძალა, რაც მძიმე წუთებში ადამიანის მოქმედებას წარმართავს სიკეთისა და სიქველის, სიმართლისა და სრულყოფის გზას უჩვენებს, სოკრატე სამსჯავროზეც ამტკიცებდა რომ მას ჰყავსდ თავისი დომინიონი რაც უღმერთობის ბრალდებად წაუყენეს, ოლიმპოს ღმერთებს უარყოფს საკუთარი დემონები ჰყავსო.

დიადემა - ბერძნ. - თავსაკრავი, ძვირფასი შემოსაკრავი რითაც იმპერატორები თავს იკრავდნენ, შემდეგ სახე იცვალა, ძვირფასი თვლებით შემკულ დიადემას დედოფლები ატარებდნენ.

57 დიასპორა - ბერძნ. გაფანტვა, გაბნევა, ხალხის ტომის, ეთნიკური ერთეულის გაბნევა, ცხოვრება საკუთარი მიწის გარეთ უმცირესობის და დაჩაგრულის სახით, მიზეზია ომი, ძალადობა, ეროვნული ჩაგვრა, გენოციდი რომლის ნამდვილი მნიშვნელობა როდი ესმის ყველა დესპოტს, ძ. წ. VI - I ს ასე ეწოდებოდა სამოსახლოებს პალესტინის გარეთ, ებრაელების შევიწროვების შედეგად სპარსელთა, მაკედონელთა, რომაელთა ომებში იერუსალიმის დაქცევისა და ბაბილონის ტყვეობის მძიმე ჟამს, შემდეგ სიტყვას მიეცა განზოგადებული მნიშვნელობა.

დიდარხე - ბერძნ. დარიგება, შეგონებანი, 12 მოციქულის მოძღვრება ადრექრისტიანული I - II ს აპოკრიფული თხზულება, ნორმები, შეგონებანი, ლოცვის წესები, სამზადისი მეორედ მოსვლისათვის, აღმოჩენილია XIX ს კონსტანტინეპოლში.

დიდი დღესასწაულები - მართლმადიდებელი დღესასწაულების რომლებიც არ შედის ათორმეტ მთავარ დღესასწაულთა რიგში მაგრამ მათ განეკუთვნებიან უფლის იესოს წინადაცვეთა 1 - 14 იანვარს, შობა იოანე ნათლისმცემლისა 24 ივლისს, წმ პეტრეს და პავლეს ხსენებისა 28 VI, იოანე ნათლისმცემლის თავის კვეთა 29 VIII, ღვთისმშობლის საფარველი და მცხეთობა 1 X, დამატებით ქართული ნინო ქართველთა განმანათლებლისა 14 VII, 1 - 19 V დიდი ოთხშაბათი, ქრისტიანულ ეკლესიის მოწესეთა მიერ დაწესებული მარხვა იმ დღის აღსანიშნავად როცა იუდამ გასცა მოძღვარი და სინედრიონის წევრებს აღუთქვა დახმარება მის ცნობასა და. შეპყრობაში, რისთვისაც 30 ვერცხლი მოსთხოვა, ეს მოხდა მას შემდეგ რაც ქრისტემ იერუსალიმის ტაძრიდან განდევნა მოვაჭრენი, მეკერმენი “წერილ არს სახლსა ჩემსა სახლ - სალოცველ ეწოდოს, ხოლო თქვენ გიყოფიეს იგი ქვაბ ავაზაკთა, მაშინ პასექის დღესასწაული იყო და მოძულე მღვდელთმთავრებმა ვერაფერი გაუბედეს, მორწმუნეთა წასვლის შემდეგ კი იუდას შემწეობით შეიპყრეს და ჯვარს აცვეს იუდამ კი ის 30 ვერცხლი მღვდელთმთავრებს მიაყარა და თავი ჩამოიხრჩო, ამ ამბის აღსანიშნავად დაწესდა დიდი ოთხშაბათი, დიდი შაბათი, დღე როცა პილატესთან მისულმა მღვდელთმთავრებმა მისი ნებართვით დარაჯები მიუჩინეს ქრისტეს გვამს რომელიც მდიდარმა მოწაფემ იოსებ არიმათიელმა პილატეს ნებართვით კლდეში დაასვენა და ლოდი მიაგორა, მათ პილატეს უთხრეს იმ მატყუარა იესომ იწინასწარმეტყველა 3 დღის შემდეგ აღვსდგებიო და მართლა არ აღსდგესო, შაბათს ქრისტე ცად ამაღლდა, სინამდვილეში ვითომ მცველები მოისყიდეს და 58 გვამი მოიპარეს, ეკლესია ამ დიდ შაბათს ზეიმით აღნიშნავს, დიდი ხუთშაბათი, ქრისტეს უკანასკნელი სერობის, სამხრობის, ვახშმობის დღე როცა სუფრა გააწყო თორმეტივე მოციქული დაჯდა, მოძღვარმა ჯერ მათ სათითაოდ დაბანა ფეხი, შემდეგ თქვა ერთი თქვენგანი გამცემსო, ყველა. შეძრწუნდა და თვით იუდამ იკითხა”ნუთუ მე ვარო” სწორედ შენ უთხრა ქრისტემ და ჩასჩურჩულა “რომელ ვეგულვების საქმეს ჰყავ ადრე” იუდა ადგა და მღვდელთმთავრებთან გაეშურა, ქრისტემ პური გატეხა მოციქულებს მიაწოდა და უთხრა “ესე არს ხორცი ჩემი თქვენთვის გატეხილი”, სიმბოლიკაში ათეისტი ხედავს კაციჭამიობის გადმონაშთს, შემდეგ ღვინო დაუსხა “ესე არს სისხლი ჩემი თქვენთვის და მრავალთათვის დანთხეული” ასე აღსრულდა I ზიარება, სერობის სახსოვარია დიდი ხუთშაბათი.

დიოფიზიტები - ბერძნ. დის - ორგზის, ფიზის - ბუნება, მორწმუნეები რომლებიც ქრისტეში ორ ბუნებას ხედავენ, ღმერთსა და ადამიანს, ეს ორი საწყისი ერთიანი და განუყოფელია, ქრისტე ადამიანია ოღონდ უცოდველი, ღვთაებრივი, გამომსყიდველი და მიმტევებელი შეცოდებისა, ეს მიმდინარეობა რასაც გარკვეული აღიარება ხვდა ნიკეისა და კონსტანტინეპოლის საეკლესიო კრებებზე დაკანონდა ქალკედონის საეკლესიო კრებაზე 491 წ რის გამოც დიოფიზიტებს ქალკედონელებიც ეწოდათ ხოლო ევტიქელებს ქრისტეს ერთბუნებიანობის მქადაგებლებს მონოფიზიტები უწოდეს, მათ შორის ცხარე დავა და მტრობა გაჩაღდა, საქართველოში დვინის საეკლესიო კრებაზე 506 წ სომეხთა საეპისკოპოსო ცენტრში სადაც 24 ქართველი ეპისკოპოსი ჩავიდა გამოიცა ერთობის შემარიგებელი აქტი მაგრამ VII საუკუნიდან ქართული ეკლესია უდავოდ ასურელ მამათა ზეგავლენითაც დიოფიზიტური ხდება.

დისიდენტები - ლათ დისიდენტის ვინც არ ეთანხმება, 1 ის მორწმუნენი რომელიც არ ეთანხმებიან გაბატონებული ეკლესიის ავტორიტეტს, მის ზოგ წესსა და პოლიტიკას, პირველად ასე უწოდებდნენ უფრო კვაკერებს, ეკლესიიდან კონგრეგაციონისტებს, მეთოდისტებს, ოფიციალური განდგომილებს, უფრო რეფორმაციის ეპოქაში, ბრესტის უნიის შემდეგ კი 1596 წ. პროტესტანტებს, დევნიდა სამეფო და საეკლესიო ძალაუფლება უფრო კათოლიკური, 2 არსებული წყობილების მოწინააღმდეგეები. დოგმატები - ბერძნ. დოგმატოს რელიგიური მოძღვრებით ძირითადი დებულებანი სარწმუნოებისა, რომლებიც უდავოდ და სამუდამჟამოდ უნდა იწამოს მოცემული რელიგიის ყველა წარმომადგენელმა, რადგან ზეგარდმო ნაკარნახევადაა მიჩნეული, ყოველი ეჭვი მათ ჭეშმარიტებაში ერესად ითვლებოდა და სასტიკ სასჯელს იმსახურებდა, წამება, ჯვარცმა, კოცონი, საპყრობილე, დოგმატებია უბიწოდ ჩასახვის, იესოს აღდგომისა და ცად ამაღლების, ამას გარდა რწმენის სიმბოლოში შედის სულის უკვდავება ნათლისღება, მღვდლობა, ქრისტეს ღვთაებრივი და ადამიანური ბუნების შესახებ, მისი 2 ნებისა და 2 მოქმედებისა, ხატთა თაყვანისცემის აუცილებლობა, სალხინებლისა, ღვთისმშობლის ხორციელი ცად ამაღლების, პაპის უცოდველობის დოგმა, პროტესტანტიზმმა უარყო ამ წინასაეკლესიო ყრილობების მიერ დამტკიცებული დოგმატები მღვდლობის, ზეთისკურთხევისა და სხვა, .შემოიღო ახლები და დროის შესაბამისად იცვლებოდა რელიგიური დოგმატებიც.

დოგმატური თეოლოგია - ქრისტიანული ღვთისმეტყველების მთავარი შემადგენელი ნაწილთაგანი, სარწმუნოება დოგმების ჭეშმარიტების შესახებ, რაც მუდამ სადაოა, კათოლიკური ეკლესია ამტკიცებს დოგმების ღვთაებრიობას, ჭეშმარიტებას, მარადიულობას, მაგრამ იმავე დროს მართლმადიდებლური ეკლესია არ სცნობს მისი დოგმატიკის განვითარებას, ე. ი. ცნობს მხოლოდ საეკლესიო ყრილობების მიერ დამტკიცებული დოგმების ჭეშმარიტებას, შეიძლება განსხვავება იყოს მხოლოდ მათი განმარტება, დოგმატიკის განვითარება გულისხმობს რომ შეიძლება ახალი დოგმების დამატებაც, მაგალითად პაპის უცოდველობის, რაც ხელს აძლევს კათოლიკობას, აგრეთვე სულიწმინდის მოფენას არა მარტო მამა - ღმერთის არამედ ძე ღმერთისგანაც და ა. შ., უფრო კი იცვლება კანონი და არა დოგმა.

დომინიკანელები - მოგლახაკეთა ორდენი რომელიც დააარსა ტულუზაში 1215 წ კათოლიკე ბერმა დომინიკე გუსმანმა 1170 - 1221 წ 1 წლის შემდეგ ორდენი დაამტკიცა პაპმა ჰონორიუს III - მ, დაარსდა ინოკენტი III - ს დროს მაგრამ ოფიციალური დამტკიცება მოხდა მისი გარდაცვალების წელს 1216 წ, იმთავითვე იქცა ინკვიზიციის ბურჯად განსაკუთრებით იეზუიტების ორდენის დაარსების შემდეგ, დომინიკანელები სათავეში ჩაუდგნენ ინკვიზიციას, უმოწყალოდ აწამებდნენ ადამიანებს, ლოცავდნენ მისიონერებსა და კონკისტადორებს, რომელთაც სისხლში ჩააღრჩვეს ახლადაღმოჩენილი ამერიკის ხალხები ინკები, აცტეკები მთელი იმპერიები, ებრძოდნენ ერესს, განსაკუთრებით კატარებს, კათოლიკური ეკლესიის და პაპთა მოწინააღმდეგეებს, მიცემული ჰქონდათ სიღარიბის, ხორცზე უარის თქმის, 60 თავშეკავებული ცხოვრების ფიცი, მაგრამ თუ საქმე ერეტიკოსებს ეხებოდა თავს არავითარი უკაცურობისაგან არ იკავებდნენ, მათი წევრი იყო კათოლიკური ფილოსოფიის ბურჯი თომიზმის დამფუძნებელი თომა აქვინელი 1232 წ გრიგოლ IX - მ ინკვიზიცია ჩააბარა, მთელი ევროპა დაისერა მათი საშინელი ქსელით, პროგრესისა და თავისუფალი აზრის მტრებს დღესაც 100 000 წევრი ჰყავთ 600 მონასტერი აქვთ მოქმედებენ 50 ქვეყანაში, თავიანთი მოძღვრების გასავრცელებლად სასწავლებლებსაც ხსნიდნენ, ყველაზე მნიშვნელოვანია ორდენის გენერლის თხოვნით ჰავანაში, ესპანიოლაში კუბაში 1728 წ უნივერსიტეტის გახსნა სან - ხუან ლეტრანის მონასტერში.

დუალიზმი რელიგიური - ლათ დუალის ორმაგი გაორებული, ღვთისმეტყველური გაგება, რომელიც ერთდროულად აღიარებს სამყაროს მატერიალურ და სულიერ არსებობას, სულსა და მატერიას, ამასთან ხილულ და უხილავ სამყაროს, ე. ი.

მიწიერსა და ზებუნებრივს, დუალიზმის მთავარი წარმომადგენლები არიან დეკარტი და კანტი, რელიგიაში ხილული სამყაროა მკვდარი მატერია, ბუნება რომელშიაც ცხოვრობენ ადამიანები და ცხოველები, უხილავი სამყაროს ბინადარნი კი არიან წმინდა სულნი, ღმერთი, ანგელოზები, ქერუბიმები, სერაფიმები, ადამიანიც თავის მხრივ ორმაგია. შეიცავს მოკვდავ სულს და ორმაგ სხეულს, აქედან სული უკვდავი და მარადიულია, სხეული წარმავალი, დროებითი და განკითხვის დღეს დასაღუპავად განწირული, ამ გაორების შედეგების ცდები გამოიხატა ერთღმერთიანობით, მონოთეიზმით, ისლამი, ქრისტიანობა, მაგრამ დუალიზმზე მეტყველებს ღმერთის მოპირდაპირე ძალის ეშმაკის, სატანის რწმენა, კეთილისა და ბოროტის არსებობას აღიარებენ ისლამი, მანიქეველობა და სხვა.

დუხობორები - სულისთვის მებრძოლნი, სულიერი ქრისტიანები, ძველი რუსული სექტანტური მიმდინარეობა, მიმართული ფეოდალური ბატონყმობის ძალაუფლების წინააღმდეგ, შეიქმნა XVIII ს ვორონეჟის გუბერნიაში გლეხ კოლესნიკოვის და ვაჭარ პობიროხინის თაოსნობით, სექტა არ ცნობს ბიბლიას, მართლმადიდებელ ეკლესიას, სამღვდელოებას, ტაძრებს, ხატ - ჯვარს, სამოთხეს, მარხვას, ბერობას, შვიდ საიდუმლოს, ნათლობას, ზიარებას, მღვდლობას, მონანიებას, მირონცხებას, ქორწინებას, ზეთის კურთხევას, ე. ი.

ქრისტიანული დოგმების უდიდეს ნაწილს, ცნობს მხოლოდ როგორც ქრისტეს არა როგორც ღმერთს არამედ როგორც უბრალო ადამიანს, რომელშიაც ყველაზე ძლიერ გამოვლინდა ღვთაებრივი სული და გონი, ადამიანი დუხობორების 61 გაგებით ცოცხალი ეკლესიაა, შექმნეს საკუთარი კომუნები, მეურნეობა, მათი ცხოველი წიგნი შეიცავს ზეპირ გადმოცემებს, შელოცვებს, კითხვა - პასუხებს, ფსალმუნებს, რომელთა ბოლო მუხლს სიმღერით აიტაცებენ, ნაწერი მკვდარია, მათთვის ღმერთია მარადიული სიყვარული, სიბრძნე და სიკეთე, ამასთან აღმერთებენ თავიანთ ბელადებს რადგან მათში ქრისტეს სული ცოცხლობს, აქვთ გამარტივებული წესები, სწამთ სულის უკვდავება და ზიარებას იღებენ სულიერად, სიტყვის სახით, საღმრთო საუბრებს ღია ცის ქვეშ ეწევიან, ხანაც სამყოფელებში, ლექსებს იტყვიან, ასრულებენ საქორწინო და სამგლოვიარო წესებს, მეფის დროს დევნიდნენ რადგან უარს ამბობდნენ სამხედრო სამსახურზე, არ ემორჩილებოდნენ საერო ძალაუფლებას, ამიტომ ნაწილი გაიქცა კუნძულ კვიპროსზე, იქიდან კანადაში 1898 წ, ისინი ჩვენში დღესაც არიან, საქართველო, აზერბაიჯანი, როსტოვი.

დღე ერთიანობისა - ერთობლივი დღესასწაული ევანგელისტ, ქრისტიან ბაპტისტებისა, სექტებს შორის არსებულ განსხვავებათა მოსპობის მიზნით, ეკლესიების გაერთიანების სულისკვეთებით.

დღესასწაულები რელიგიური - ეკლესიებისა და რელიგიური ორგანიზაციების თაოსნობით მოწყობილი დღეობები ღირსშესანიშნავ ამბებთან დაკავშირებით, ეკლესიის ისტორიიდან, მითოლოგიიდან, საკულტო პრაქტიკიდან, ტარდება უძველესი დროიდან ყველა ხალხში, ყველა რელიგიის სახელით, ტოტემიზმი, ანიმიზმი, მაგია, ახალი რელიგიები, უკავშირებდნენ მაგიურ მოვლენებს, მოსავლის მოწევას, ომს, ტომის ბედს, სულთა დღეობებს, მსხვერპლის შეწირვა, ვედრება და მისთანა ხდებოდა უზენაეს ძალთა მონადირების მიზნით, ამით ლამობდნენ თვით სიკვდილის, ბოროტების ღმერთთა გულის მოლბობას, დახვეწილი რელიგიები ამ ფორმას ფართოდ იყენებენ მასებზე ზემოქმედების საშუალებად, ამდენად ითვლება მავნე გადმონაშთად და იცვლება ახალი დღესასწაულებით, ან ეწყობა პარალელურად რეალისტური ნიშნით ახალი დღეობები.

დჰარმა ან თარმა - ტარება, ქონება, ინდური რელიგიების უმრავლესობის მიხედვით კანონი, წესი, მოვალეობა, სიქველე, რწმენა, ქონება, ჭეშმარიტება და სხვა მრავალი, 1 რელიგიურ - ფილოსოფიური მოძღვრება რომელიც აერთიანებს ცხოვრების წესებს, სამოქალაქო და საკულტო მოთხოვნებს რომლებიც სხვადასხვა კასტას თითქოს სხვადასხვაგვარად ებოძებათ, კასტა წოდება. შემდეგ განვითარდა ცნებიდან ვარნა, რომელიც აღნიშნავდა ოთხ მთავარ წოდებას 62 ბრაჰმანების, ქშატრიების, ვაიშიების, შუდრების, ვინც დჰარმას დაიცავს კეთილია და ვინც არა ცოდვილი, ბუდისტები თავიანთ სარწმუნოებას სულად დჰარმას უწოდებენ რადგან ეს თითქმის სიქველის, სათნოების სინონიმია, ისაა წყარო გარესამყაროს ტანჯვათა ილუზიისა, სულთა გადასახლების, ცვალების, სანსარას მოვლენისა, მისი დაცვა იწვევს აბსოლუტურ სიმშვიდეს ნირვანას, რაც ძალზე რთული, ხანგრძლივი პროცესია, 2 უწვრილესი სულიერი ნაწილაკები საიდანაც იქმნება ინდივიდუალური შეგნება ბუდიზმის თეოლოგია.

ეგზარქოსი ბერძნ. თავი, უფროსი, 1 ძველ ბერძენთა ქურუმთუფროსი, 2 ბიზანტიაში ბარბაროსთაგან წართმეული ოლქის მმართველი, 3 იქვე ეკლესიის ეპისკოპოსი VII საუკუნემდე, 4 დღეს მართლმადიდებელთა ეგზარქატის თავი, ეგზარქატი სასულიერო და საერო ძალაუფლური მპყრობელი ბიზანტიაში, მართლმადიდებლური ეკლესიის ოლქი, რამდენიმე ეპარქიის გამაერთიანებელი რომლის უფროსი ეგზარქოსი ემორჩილება პატრიარქს ციმბირი, ამერიკა, უკრაინა რუსული მართლმადიდებლური ეკლესიის ეგზარქატებია, პატრიარქის ან მიტროპოლიტის მოადგილე.

ეგზეგეტიკა - ბერძნ. ექსეგეუმაი - განუმარტავ, ღვთისმეტყველების დარგი, რომლის მიზანია საღვთო წერილის ბიბლიის, დაბადების ახსნა - განმარტება, მისი ღვთაებრიობის დამტკიცება, რელიგიური ზნეობის განსამტკიცებლად.

ეგუტერი, ეკვდერი - ეკლესიაზე მიშენებული მცირე სამლოცველო პრიდეელუ.

ედემი - ებრაულად ედემ, მითიური ადგილი სადაც ძველებრაული ტრადიციით ბიბლიის მიხედვით არსებობდა მიწიერი სამოთხე, წალკოტი, ცხოვრობდნენ ადამი და ევა ვიდრე გველი, სატანა აცდუნებდათ და განრისხებული ღმერთი განდევნიდა, ტიგრისა და ევფრატის ხსენებით ირკვევა რომ ედემი შუამდინარეთში მდებარეობდა, ჩაუვლიდა 4 მდინარე.

ევა - ებრაულად ჰავა, სიცოცხლის წყარო, ძველი შუმერული მითიდან მომდინარე ცნობილი სახე, ბიბლიური სამოთხის მკვიდრი, პირველი ქალი, დედამთავარი დედამიწაზე, შეაცდინა გველმა, აჭამა აკრძალული ხილი ხე ცნობადისა აჭამა ადამსაც რომლის ნეკნიდანაც შექმნა ღმერთმა და დაიტეხა საშინელი ცოდვა მთელი დედათა მოდგმისათვის სამძიმო, მტკივნეული მშობიარობა, სამოთხიდან განდევნა, ოფლით პურის მოპოვება, გახდა უთვალავი ლიტერატურული, ფერწერული და სკულპტურული ქმნილებების 63 შთამაგონებელი, უხატავთ მიქელანჯელოს, რაფაელს, დიურერს, კრანახს, რუბენსს.

ევანგელისტები - ბერძნ. ევანგელიონ - ხარება, კეთილი ცნობა, აქედან სახარება, სახარების ავტორები მათე, მარკოზი, ლუკა, იოანე მეცნიერული გამოკვლევით ოთხივე სახარება და არაკანონიკური წიგნები შეიქმნა ახ წ I - II ს.

ევანგელისტური ეკლესია - ლუთერანული ეკლესიის ძველი სახელი, ასევე ეძახიან სხვა პროტესტანტულ ეკლესიებსაც, რომელთა საყრდენია არა კათოლიკური არამედ ლუთერანული სარწმუნოება.

ევანგელისტი - სახარებისეული ქრისტიანები, პროტესტანტული სექტის ბაპტისტების მონათესავე მიმდინარეობის მომხრეები, რომლებიც მხოლოდ სახარებას ეყრდნობიან და ბაპტისტებისაგან განსხვავდებიან მხოლოდ სახარების ცალკეული ადგილებისადმი სხვადასხვაგვარი მიდგომით, მაგ განგების საკითხში შეხედულებით, რომ მიტევება ყველას ეკუთვნის ვინც ქრისტეს მორწმუნეა, კეთილი საქმეები კი მხოლოდ ამ რწმენის შედეგებია და სხვა, რუსეთში XIX ს 70 - ანი წლებიდან გამოჩნდნენ და 1944 წ შეუერთდნენ ბაპტისტებს.

ევანგელისტი სახარებისეული ქრისტიან - ბაპტისტები , ეკლესია. შექმნილი ბაპტისტების, ევანგელისტ - ქრისტიანთა და 50 - ანელთა. შეკავშირებით 1944 წ, 1966 წ მათ შეუერთდნენ ძმები მენონიტები, ეს მოხდა ურთიერთდათმობით.

ევდემონიზმი - ბერძნ. ევდემონია - ნეტარება, ანტიკური სამყაროდან მომდინარე ეთნიკური პრინციპი, რომლის მიხედვითაც ადამიანის მიზანია მისწრაფება ბედნიერების, სიამისაკენ, სოკრატეს და არისტოტელეს იდეები განავითარა სპინოზამ, მერე იზიარებდნენ დიდრო და ჰელვეციუსი, ბოლოს თავისებურად განიმარტა მილის და ბენტამის შრომებში, ქრისტიანულ მორალს ეწინააღმდეგება ამქვეყნიური სიამოვნების ქადაგებით, მაგრამ აკლია სრულყოფა, ცალმხრივია.

ევქარისტია - ზიარება.

ეკლესია - ბერძნ. კრება - საკრებულო, ძველ საბერძნ. ეთში ათენში ყოველი დიდი სახალხო კრება, სამსჯავრო სადაც გამოდიოდნენ სტრატეგები, სარდლები კიმონი, მილტიადე, ალკიბიადე და სხვა, საქრისტიანოში უფლის სახლი, საყდარი, ტაძარი, სარწმუნოება, რელიგია ქრისტიანულად კათოლიკური და 64 მართლმადიდებლური, ეკლესია დიდასდ ანგარიშგასაწევ როლს თამაშობს სიკეთისა და მშვიდობისათვის ბრძოლაში, საეკლესიო მოღვაწეები მონაწილეობენ ეროვნულ და მსოფლიო ორგანიზაციებში, აწყობენ შეხვედრებს, კრებებს, შეაქვთ საქველმოქმედო თანხები, დიდ მუშაობას ეწევა მსოფლიო საეკლესიო საბჭო, რომელიც აერთიანებს ასზე მეტი სახელმწიფოს რელიგიურ საძმოს, მართავს სამშვიდობო, კონფერენციებს, პროცესიებს, ამ სამშვიდობო საქმიანობაში უერთდებიან სხვა რელიგიებიც, ქართული ეკლესია მუდამ იდგა ერისა და სარწმუნოების სადარაჯოზე, იცავდა რწმენას, რაც იქცა ეროვნულ დროშად თავისუფლებისათვის ბრძოლაში, ჩვენი ავტოკეფალური ეკლესია როგორც ყოველთვის სჯულშემწყნარებელია და დიდ საგანმანათლებლო მუშაობას ეწეოდა მუდამ, ეს პროცესი საგრძნობლად შეაფერხა დამოუკიდებლობის დაკარგვამ რუსეთის ეგზარქოსთა მეუფების ჟამს 1811 - 1917 წ, როცა მრავალი ანტიეროვნული ღონისძიება გატარდა, განიცარცვა ეროვნული განძი, შემდეგ ის აღსდგა თავის უფლებებში და სამამულო ომშიც კალისტრატე ცინცაძემ დიდი მუშაობა გასწია გამარჯვებისათვის ბრძოლაში, შეიტანა თანხები დაღუპულ მეომართა ხსოვნის უკვდავსაყოფად, შემდეგაც გახდა მრავალი სამშვიდობო ინიციატივის მესვეური რელიგიური ძმობის შეკვრაში, რაც არსებითად საფუძვლად დაედო ეკუმენურ მოძრაობას, იგივე ტრადიცია განაგრძო და საყოველთაო ავტორიტეტი აუმაღლა ქართულ ეკლესიას უწმინდესმა ილია II - მ, ქართული მართლმადიდებლური ეკლესიის აღიარების დიდი ფაქტი იყო საქართველოს ეკლესიის არჩევა მსოფლიო საეკლესიო საბჭოს წევრად 1962 წ, თვით ილია II 5 წელს ასრულებდა ერთერთი პრეზიდენტის საპატიო მოვალეობას, ამავე საპატიო სამშვიდობო მისიას ანხორციელებს დღესაც ქართული ავტოკეფალური ეკლესია და მისი მრევლი - ეკლესიასტე - ძველი აღთქმის მცირე წიგნი, მიეწერება სოლომონ ბრძენს, რომელმაც სიბერის წინ იგრძნო ამაოება ამაოთა და ყოველივე ამაო, საწყისი სიტყვაა მზის ქვეშე, შეადგენს ბრძენთა გამონათქვამობის კრებულს ცხოვრების წარმავლობაზე, მზის ქვეშ მყოფთა გოდება, ტანჯვა და ურვა ურწმუნოთა უსიხარულო ცხოვრება აყვანილია მაღალპოეტურ რეგისტრში, ვინც მხოლოდ საკუთარ კეთილდღეობაზე ფიქრობს წყალობის იმედი არ უნდა ჰქონდეს, სოლომონი აღსასრულის წინ ამბობს “ვიყავი მეფე ისრაელისა”, ეკლესიასტე ეწოდა თვით სოლომონს ბერძნ. ეკკლესია, ლათ კონსილიუმ, ებრაულად კაჰალიდან.

ეკლესიის მამები - ლათ პატროს - მამები, აქედან პატრისტიკა მათი რელიგიური, ფილოსოფიური, პოლიტიკურ - სოციოლოგიური დოქტრინების ერთობლიობა, 65 I გამოჩენილი ღვთისმეტყველნი, მოაზროვნეები რომლებთა ნაშრომების მიზანი იყო ქრისტიანული ეკლესიის დაცვა ებრაელთა და წარმართთა თავდასხმებისაგან, მისი უპირატესობის მტკიცება ყველა სხვა რელიგიის წინაშე ქრისტეს ჰუმანურობის თეორიული დასაბუთება და ა. შ., მოკლედ ქრისტიანობის აპოლოგია,   ამიტომაც ეწოდება ამ მწერალთა. შრომებს აპოლოგეტური,  გნოსტიკოსებს, ცხოვრობდნენ II - VIII ს ებრძოდნენ აგრეთვე ერესს, მოუწოდებდნენ რომის იმპერატორებს რომ ქრისტიანობა სახელმწიფო რელიგიად გამოეცხადებინათ, უმტკიცებდნენ მის ლოიალობას ტახტის წინაშე და უპირატესობას ძველ პოლითეიზმთან შედარებით, იუსტინი, ათინაგორე გარდ 177 წმ ტერტულიანე გარდ 220 წ, ამტკიცებდნენ რომ ქრისტიანობა ყველაზე სრულყოფილიაო,   დიდად აფასებდნენ კლიმენტ ალექსანდრიელის გარდ 215 წ აპოლოგეტიკას, სიტყვა ღმერთის გამოსხივებაა, რელიგია და ცოდნა ერთიანია, ქრისტიანობა და ანტიკური ფილოსოფია თანხმობაშიაო და ა. შ., მან და ორიგენემ გარდ 294 წ ალექსანდრიელი ფილოსოფოსი, საწყისების ავტორი, პირველად სცადეს ქრისტიანული რელიგიის როგორც სისტემის ჩამოყალიბება, თეოლოგიური დასაბუთების სრულყოფა, ცოდნისა და რელიგიის თანხმობის მიღწევა, ამის მიუხედავად ეკლესიამ დაგმო ორიგენეს ზოგი დებულება სამყაროთა უსასრულობაზე რაც ბრუნომ პოეტურად იქადაგა 1300 წ შემდეგ, უმაღლეს დონეს მიაღწია ეკლესიურ მამათა მოღვაწეობაში კაბადოკიელთა თვით წარმომადგენელთა ბასილ დიდის ეპისკოპოს გრიგოლ ნაზიანზელის თეოლოგის 330 - 390 წ, გრიგოლ ნისელის შრომებში და ნეტარ ავგუსტინეს ნაწერებში, ამ ეტაპზე IV - V ს ქრისტიანობას მიეცა ფილოსოფიური დასაბუთება, დამყარდა კავშირი ნეოპლატონიკურ და სტოიკურ ფილოსოფიასთან, ეს შრომები გამოცხადდა წმინდა გადმოცემების ნაწილად და უცოდველობის ავტორიტეტით სარგებლობდნენ საუკუნეების განმავლობაში, იოანე დამასკელმა 675 - 753 წ მოახდინა ქრისტიანობის როგორც მოძღვრების სისტემატიზაცია, წყარო ცოდნისა, შექმნა სქოლასტიკა, ეკლესიურ მამათა ცხოვრებანი დღესაც შეუვალ ავტორიტეტად ითვლება კათოლიკურ და მართლმადიდებლურ ეკლესიაში და როგორც ფილოსოფიური აზროვნების ნიმუშები შეიცავენ მრავალ მსჯელობას, რომელთა გვერდის ავლა.

შეუძლებელია რელიგიურ და ფილოსოფიურ ისტორიაში, კაბადოკიელ მოაზროვნეთა და მწერალთა. შრომები ქართულად უთარგმნიათ ათონელებს, ეფრემ მცირეს და სხვა.

66 ეკლესიოლოგია - ბერძნ. ეკლესიათმცოდნეობა ღვთისმეტყველური მოძღვრება ეკლესიაზე, როგორც ქრისტეს სხეულზე, მისტიკურ გაერთიანებაზე რომელიც თითქოს დედამიწაზე ღმერთის ყოფნის რეალური გამოვლინებაა, კათოლიკე და მართლმადიდებელი განსაკუთრებით პირველი ამაზე აგებს ჭეშმარიტი ეკლესიის პრინციპულ მონაცემებს, იერარქიის აუცილებლობას, მიწიერი მეომარი და ციური მოზეიმე ეკლესიის დოგმებს, ეკლესიის უეჭველობას საერთოდ.

ეკუმენური, ოიკუმენური მოძრაობა - ბერძნ. ოიკუმენ მსოფლიო, ეკლესიის საყოველთაო კრიზისის დაძლევის ცდა ეკლესიათა გაერთიანების საშუალებით, საყოველთაო თანხმობით, აქვს რამდენიმე საფეხური ვერსია, გაერთიანებული მსოფლიო საეკლესიო კრების დონეზე, პროტესტანტულ, ლუთერანულ, ბაპტისტურ და სხვა სამყაროში, ცალკეული ქვეყნის მაგ ინგლისი, ა. შ შ, მასშტაბით, ცალკეული ქვეყნების გაერთიანებათა აფრიკისა და სხვა და ბოლოს დარგობრივი რეგიონის ფარგლებში სტუდენტთა და სხვა, საფუძველი ჩაეყარა მისიონერთა კონფერენციაზე 1910 წ ედინბურგში, 1948 წ შედგა ეკლესიათა მსოფლიო ყრილობა, ვატიკანის II ყრილობამ მიიღო დეკრეტი ეკუმენიზმზე 1962 - 65 წ, ეკუმენურ მოძრაობას ხელმძღვანელობას უწევს ეკლესიების მსოფლიო საბჭოს პრეზიდიუმი დამტკიცდა 1938 წ უტრეხტში, რომელსაც ირჩევს გენერალური ასამბლეა, აგრეთვე გენერალური კომიტეტი, გენერალური სამდივნო ჟენევაშია, გაერთიანებას ესწრაფვის რუსული ეკლესია, ბოლო დროს კი წარმომადგენელს გზავნის კათოლიკურ ეკლესიაში, რომელიც ლამობს ყველა ეკლესია ვატიკანს დაუქვემდებაროს, ეკუმენურ მოძრაობას ბევრი საზრუნავი აქვს, მასების ეკლესიიდან განდგომის შეჩერება, რასაც გარეგნულად თუნდაც მასების უბრალო ცნობისმოყვარეობის სახით გარკვეული წარმატება აქვს, აქტიურობით აღინიშნება, ახალგაზრდობაში რელიგიის გავრცელება, მისიონერობის განვითარება, საერთო ქრისტიანულ - სოციალური პროგრამის გამომუშავება, რაც გამოსადეგი იქნება ყოველნაირი წყობის სახელმწიფოში, გაერთიანება გამოხატავს ჩაგრულ ხალხთა სულისკვეთებას, განთავისუფლების თეოლოგია, მცირე ერების ჩაგვრის წინააღმდეგ ლაშქრობა, რეოლუციის თეოლოგია და სხვა, ეს მოძრაობა ასრულებს დადებით როლს დაძაბულობის შენელების, ომის საფრთხის წინააღმდეგ ბრძოლის საქმეში, ქადაგებს მშვიდობას, ეს მოძრაობაა ახალი საშვალება ათეიზმის და მატერიალიზმის წინააღმდეგ ბრძოლისა, კერპთაყვანისცემის დასაძლევად, ადიდებენ თალმუდს, ცდილობენ შეარიგონ ებრაელები და ქრისტიანები, 1965 წ ვატიკანის II 67 ყრილობაზე თანამედროვე ებრაელები გაათავისუფლეს ქრისტეს ჯვარცმის შეცოდებისაგან, , საბოლოოდ ეს მოძრაობა არის ეკლესიების გაერთიანების ცდა მოძალებული ათეიზმისა და მატერიალიზმის წინააღმდეგ ბრძოლაში პროტესტანტების 4 პრინციპი განცხადებიდან, ჯერ არსად წარმატება არ მოჰყოლია წინააღმდეგობა დიდია, ეს მოძრაობა დროის მოთხოვნაა და.

შეიძლება გარკვეული წარმატება მოჰყვეს.

ელიობა - ილიას დღე, სვანურად ამინდისა და ავდრის დღე, ილია წინასწარმეტყველის პატივსაცემი დღესასწაული მართლმადიდებლური ეკლესიისა, ტარდება 20 ივნისს 2 აგვისტოს, ზაფხულის ეს მნიშვნელოვანი დღესასწაული დაკავშირებულია ძველი ქანაანის წყალთა და მიწათმოქმედების ღმერთის ილიას სახელთან, რომელიც ბიბლიაში იქცა მრისხანე წინასწარმეტყველად, მრავალი ბიბლიური თქმულების გმირად, ბაალის სამსახურში გადასული აქაბის დასჯის მიზნით ილიამ 3 წლით შეწყვიტა წვიმა, თვითონ ნაკადთან ცხოვრობდა, საკვები ორ ყვავს მოჰქონდა, ტოტემიზმის ნიშანი, წყალი დაშრა, ილია გადავიდა ერთ ქვრივთან, გაამრავლა მისი სანოვაგე, ასევე მოგვითხრობენ ზევსი, დიონისე, ქრისტე, გააჩერა იორდანე, გააპო და მშრალად გადავიდა ელისესთან ერთად, ბოლოს ანაზდად გამოჩნდა ცეცხლის ეტლი და ილია აიტაცა ზეცაში სადაც ის ცეცხლოვან ეტლს დააქროლებს, წვიმას უშვებს, მეხსა ტყორცნის მავნეთ, მორწმუნენი ამ დროს პირჯვარს იწერენ, წმინდა არსო გაიძახიან, კარ - ფანჯარას ხურავენ ეშმაკის შიშით, ელიობას მორწმუნენი ხელის განძრევასაც უკრძალავენ თანასოფლელებს რომ მათ ილია არ გაანაწყენონ, რაც დიდ ზიანს აყენებს სოფლის მეურნეობას, თიბვა, მკა და სხვა, ქრისტიანი წმინდანის თვისებები მიაწერეს რუსეთში ჭექა - ქუხილის ღმერთს პერუნს, გერმანიაში მისი ორეულია თორი, დონარი, ცეცხლის ეტლზე ცად ამაღლებით ილია მოგვაგონებს სპარსულ ღმერთ მითრას, ჰელიოსის მზის ეტლს, ღრუბელთა, მეხის წვიმის გამგებელ ილიას სახე კლასიკურადაა დამუშავებული დაბადების წიგნებში.

ენკენია - ბერძნ. განახლების ყოველწლიური დღესასწაული.

ენკრატისი - ბერძნ. მოწესე დედა, მონაზონი.

ენქერი - სამღვდელთმთავრო შესამოსელი, მარჯვენა გვერდზე დასაკიდი, ოთხკუთხი ეპისკოპოსთა, არქიელთა.

68 ენციკლიკა - ბერძნ. ენკიკლიოს, ლათ ენციკლიკა - საერთო, საყოველთაო, პაპის განსაკუთრებული მიმართვა სასულიერო სამყაროსა და მორწმუნეებისადმი, სადღეისო საჭირბოროტო საკითხებზე, კათოლიკური ეკლესიის სოციალურ მოძღვრებაზე, ახალ ვითარებასთან შეფარდებულ პოზიციებზე და ა. შ., სახელი ჩვეულებრივ ეძლევა ტექსტის პირველი სიტყვების მიხედვით, მაგ ლეო XIII, I სოციალური ენციკლიკა ცნობილია სახელწოდებით რერუმ ნოვარუმ ახალი საგნები, პაპი ილაშქრებდა კომუნიზმის წინააღმდეგ, ითხოვდა მუშათა კათოლიკური ორგანიზაციების შექმნას, კლასობრივ ზავს, იცავდა მიწიერი ცხოვრების წარმავლობის ადამიანთა ტანჯვისა და კაპიტალიზმის მარადიულ იდეებს, 1931 წ 15 მაისს ამ ანტიკომუნისტური მანიფესტის 40 წლის თავზე პიუს XI - მ გამოუშვა ენციკლიკა კვადრაგესიმო ანო მეორმოცე წლისთავის რომლითაც დაწყევლა კომუნიზმი და. შეაქო ფაშიზმის კორპორაციული წყობა როგორც იდეა, 1961 წ იოანე XXIII - მ ენციკლიკით მატერ ენ მაგისტრა დედა და დამრიგებელი რომელშიც გათვალისწინებულია ბევრი სიახლე მეცნიერებასა და სოციალურ წყობაში, გლეხთა მდგომარეობის გაუმჯობესება ოღონდ კაპიტალისტურ ფარგლებში, აღარაა თავდასხმა სოციალიზმზე თუმცა დაგმობილია უღმერთო საზის შენება, შეტანილია მოთხოვნა ბირთვული იარაღის მოსპობაზე, ეს სამშვიდობო მისწრაფება განსაკუთრებით გამოვლინდა იმავე იოანე XXIII - X ენციკლიკაში პაცერ ინ ტერრი მშვიდობა დედამიწაზე 1963 წ, რომელშიც პაპი ხალხებს მოუწოდებს მშვიდობიანი მოლაპარაკებისა და იარაღის სრული აკრძალვისაკენ, 1967 წ პავლე VI - მ გამოუშვა ენციკლიკა ხალხთა პროგრესი, მიმართული სუსტად განვითარებული ქვეყნებისადმი, პაპ აღიარებდა მშრომელთა მძიმე მდგომარეობას, თუმცა ყველა ენციკლიკა მაინც შეიცავს მტრულ პოზიციას სოციალიზმისადმი მაგრამ ახალი სოციალური ვითარების შესაბამისი დათმობები არის და ეს გამოიხატა იოანე - პავლე VI - ს ენციკლიკაში ადამიანის შრომაზე, პაპი აღიარებს მშრომელთა გასაჭირს, ინფლაციას, უმუშევრობას, ეხება გლობალურ საკითხებს, ითხოვს გარემოს დაცვას.

ეპარქია - ბერძნ. ეპი ზე ზემო, არქო - განვაგებ, არქიელის საბრძანებელი, სამღვდელთმთავრო, ბიზანტიაში ქალაქის თავი ეპარქოსი, განაგებს ეპისკოპოსი, არქიეპისკოპოსი ან მიტროპოლიტი, არქიელი, შედგება რამდენიმე ბლაღოჩინის, წინამძღვრის უბნისაგან რაც მრევლებად იყოფა.

69 ეპისკოპოსი - ბერძნ. ზედამხედველი, ქრისტიანული ეკლესიების უმრავლესობის უმაღლესი იერარქი, არქიელთა საერთო სახელი, მიტროპოლიტი, არქიეპისკოპოსი.

ეპისკოპალური ეკლესია - ანგლიკანური ეკლესია ა. შ შ - ს ეპისკოპალური ეკლესია 1789 წლიდან არსებობს, უმრავლესობა ბურჟუაზიული ინტელიგენციაა, დიდი როლი ენიჭებათ საეკლესიო საქმეებში ერისკაცებს, ქადაგებს ქრისტიანულ სოციალიზმს.

ეპიტაფია - ბერძნ. ტო ეპიტაფიონ, ეპი ზე ტაფოს კუბო, 1 საფლავის ქვაზე მინაწერი ლექსი ან პროზა, 2 ლექსი - გალობა დაკრძალვაზე.

ეპიტიმია - ბერძნ. ე იონ სასჯელი, მორალურ - გამასწორებელი სასჯელი რასაც სულიერი მამა დაადებს მორწმუნე საეროებს ხანგრძლივი მარხვა, ლოცვა, მიწამდე თავის დაკვრით ხატის თაყვანისცემა, ჯარიმა.

ეპიფანია - ბერძნ. გამოცხადება ღვთაებისა, ქრისტეს გამოცხადება, ნათლობა იორდანეს წყალში.

ერესები - ბერძნ. ერეო ვირჩევ, ვარწმუნებ, ჰაირესის ერესის ამორჩევა, მოგვიანებით სექტა, სკოლა, ოძღვრება, განდგომა ეკლესიის ოფიციალური დოქტრინის, დოგმების წინააღმდეგ მიმართული მოძღვრებანი რომლებიც ჩვეულებრივ არ სცილდებიან რელიგიის ფარგლებს, დოგმატიკა, კულტი, ორგანიზაცია, გამოხატავენ უფრო ჩაგრულთა ინტერესებს, ფეოდალიზმის და გაბატონებული ეკლესიის წინააღმდეგ მიმართულს ძირითადად სამების, ქრისტოლოგიის, განგების საკითხებში, ადრეული ქრისტიანის მანიქეველთა და სხვა ერესების შემდეგ ამ მოძღვრებათა საფუძვლად შეიძლება ჩაითვალოს დუალიზმი, ალბიგოელები, ვალდენსელები, მისტიური პანთეიზმი და სხვა, ამ საბრძოლო და კრიტიკული მიდგომის შედეგად უარყოფდნენ სამებას, ქრისტეს მოვლინებას პურისა და ღვინის სახით, სინანულს, ხსნას, შეცოდებას, კულტს, შვიდ საიდუმლოს, ბერობას, ეკლესიის სიწმინდეს, სასულიეროებს და დედამიწა ცხადდებოდა ბოროტების, სატანის ანტიქრისტეს სამეუფოდ, სახელმწიფო და ეკლესია ერეტიკოსებს სასტიკად დევნიდა, სჯიდა, წვავდა, აწამებდა, იცემოდა ენციკლიკები და ბულები, ჰკიცხავდნენ საეკლესიო კრებები, ამ მიზნით შეიქმნა წმინდა სამსჯავროები, ორდენები, ინკვიზიცია, რუსეთშიც ერესები გამოხატავდნენ ჩაგრულთა ინტერესებს, ძალადობის სიძულვილს.

70 ესქატოლოგია - ბერძნ. ესქატოს - უკანასკნელი, ლოგოს მოძღვრება, რელიგიური მოძღვრება ქვეყნის აღსასრულზე, რაც გამოიხატება წარღვნის, მეორედ მოსვლის, განკითხვის დღის, ამ ცნებების ისტორიულ - რელიგიური კავშირი უდავოა, აგრეთვე რაგნაროკის მსოფლიო ხანძრის ეკოლოგიური კატასტროფის რწმენით, ეს რწმენა. შორეულ წარსულში პოულობს ნიადაგს, ზოროასტრის, ძველი ეგვიპტის, მეტადრე იუდაიზმის მოძღვრებებში, ახასიათებს ისლამსაც სხვა ძველ და ახალ რელიგიებს, ბიბლიის ვარაუდი მესიაზე ხორცს ისხავს ქრისტიანულ ესქატოლოგიაში, ანტიქრისტეს და მეორედ მოსვლის რწმენებში, მეორედ მოსვლას კატასტროფის განმეორებას წარმართობის ჟამსაც ელოდნენ და ძველი აღთქმის პატრიარქების ჟამსაც, ქრისტემ ეს წარმართული ტერმინი საბოლოოდ დაამკვიდრა როგორც განკითხვის დღის სინონიმი, მაგრამ ხალხის წარმოდგენაში დარჩა ძველი გაგება, რაც ენამ შემოგვინახა.

ეტლი - ზოდიაქოს ცთომილთა ნიშანი, პლანეტა, ცთომილი, ვარსკვლავი, ბედი, ბედისწერა, ეტლი წუთისოფლისა, რა ეტლზე დაბადებულა, რაც ეტლზე გიწერია, ეტლთა რბენა, ჩარხი ცხოვრებისა, ძველ ხალხთა ასტროლოგიურ და პოეტურ მეტყველებაში ის დიდ როლს თამაშობს, აგებულია ერთ ფატალურ სცენაზე, რომლის მიხედვითაც ადამიანის ბედი ბურთის ან ბორბლის მოყვანილობისაა, ბრუნავს, მიფრინავს, აამაღლებს ან გადაჩეხავს პატრონს.

ექსტაზი - ბერძნ. ექსტასის - აღტკინება, სიშმაგე, უკიდურესი აღგზნება, უკიდურესი ნერვული დაძაბულობა, აღტაცება, როცა ადამიანი კარგავს კონტროლს საკუთარ მოქმედებაზე, ვეღარ არჩევს რეალურსა და არნახულს, ხშირად გამხდარა და ხდება რელიგიური კულტის შემადგენელი ნაწილი, ექსტაზს განიცდის ჩამორჩენილ ტომთა ჯადოქარი, როცა გაშმაგებით ცეკვავს ცეცხლის გარშემო, წარმოთქვამს გაურკვეველ ბგერებს, ვინმე განწირულს მიადგება და მისი წამებით მოკვლას ითხოვს, ექსტაზს იწვევს ხანგრძლივი, მომქანცველი ლოცვა, როკვა, უძილობა, თვითგვემა, ნარკოტიკები, აგზნებული ვეღარ გრძნობს ტკივილს, დროსა და ადგილს ვერ არჩევს, აქვს ჰალუცინაციები რაც ხშირად დანაშაულით მთავრდება, აშკარა გამოვლინებაა შამანობა, გლოსოლალია, ხლისტების სიგიჟე, ისლამის შაჰსეი - ვაჰსეი.

ეშმაკი - სპარსულად თაჯ,  ქალდეველთა,   ბერძნ. დიაბოლოს, მატყუარა, ცილისმწამებელი, ძველებრაულად სატანა, მსოფლიოს ხალხთა უმრავლესობისათვის ცნობილი ავი არსება, ბოროტი საწყისი, ღმერთის მთავარი მოქიშპე, ყველა ცოდვისა და უბედურების მიზეზი, იგივე ბელზებელი წყვდიადის მთავარი, ცბიერი, უნდო, მაცდური დემონი, რომელიც ერთნაირადაა მითოლოგიისა და რელიგიის განსჯის საგანი, თომა აქვინელის მტკიცებით შეუძლია კავშირი დაიჭიროს ქალთან და გააჩინოს გომბეშოსნაირი, გველისკუდიანი, მგლისთავიანი არსება, ამ არარსებულმა არსებამ რომელსაც ტრადიციით თხის რქები და ჯორის ფლოქვები აქვს უთვალავი ადამიანი შეიწირა, რადგან საუკუნეების განმავლობაში ეშმაკთან კავშირი სასიკვდილო შეცოდებად ეთვლებოდა ქალსა თუ კაცს, იეზუიტმა ელგუცმა ტრირში 1607 წ 200 ეშმაკეული დაწვა, ციუცბურგის ეპისკოპოსმა 209 კუდიანი დაფერფლა ქრისტეს სახელით, ტორკვემადამ 11 272 კაცი დაწვა, დესამ 1664, სისნეროსმა 4624, კიროგამ 2816 და მთელს ამ დანაშაულებრივ საქმიანობაში ეშმაკი თავის როლს ასრულებდა, მუსულმანთა იბრისი, შაითანი ქრისტიანულ ლიტერატურაში უფრო ღრმადაა დამუშავებული, სატანა ღმერთის უძლიერესი მოწინააღმდეგე იყო, საბაოთმა ის დაამარცხა როგორც ზევსმა ტიფონი და ტიფონივით ქვესკნელში ჩააგდო იუდეველთა დიდ ნაწილთან ერთად, რელიგია ოსტატურად იყენებს ეშმაკს როგორც ყველა ტანჯვის მიზეზს რომელსაც უნდა ვებრძოლოთ ამით მასების ყურადღებას აშორებს მჩაგვრელებს, რომელთა ნაკლებობა არცერთ ეპოქაში არ ყოფილა, პოლ ჰოლბახმა მატერიალისტმა ფრანგმა თქვა “სამღვდელოებას ეშმაკი ღმერთზე ნაკლებად როდი ესაჭიროებაო” ვისაც ღმერთი სწამს ეშმაკისაც სჯერა, ძველთაგან იყო რწმენა რომ კაცში ისადგურებენ ეშმაკები და გარკვეული ღონისძიებებით შეიძლება მათი განდევნა, განსხმა, უფალო სახელითა. შენითა ეშმაკნი განვასხენით, ვნახე რამე ეშმაკისა სიცრუე და სიბილწეო შოთა რუსთაველი.

ვალდენსები - ვალდენსელები ან ლათ ვალდენსეს, ლიონელი ვაჭრის პიერ ვალდოს სახელიდან, რომელმაც 1176 წ სრულყოფილთა თემი შეადგინა, შუა საუკუნეების გლეხთა და ხელოსანთა ერეტიკული სექტა სამხ საფრანგეთში, გავრცელდა გერმანიაში, ჩეხეთში, ჩრდ იტალიაში, ესპანეთში, გამოხატავდნენ პროტესტს ფეოდალური ჩაგვრისა და კათოლიკური ეკლესიის წინააღმდეგ, უარყოფდნენ შვიდ საიდუმლოს, პაპის უფლებებს, იწოდებოდნენ მოციქულის მოადგილედ და მიითვისეს გადასახადების მეათედი, სასტიკად დევნიდნენ როგორც მონათესავე ალბიგოელთა და კატართა სექტებს, მაგრამ გაძლეს VI საუკუნემდე, ითხოვდნენ თანასწორობას, პაპს სატანის მოციქულს უწოდებდნენ.

72 ვალპურგის ღამე - იღუმენ ვალპურგიას სახელიდან, რომლის ხსოვნასაც კათოლიკეები პირველ მაისს აღნიშნავენ, თავდაპირველად წარმართ გერმანელთა გაზაფხულის დღესასწაული, ტარდებოდა 1 მაისს, ცარცის უმაღლეს მთაზე ბროკენზე, ბლოსბერგზე, სადაც თითქოს იმ ღამეს თავს იყრიდნენ კუდიანები, ჯადოქრები, ავსულები და სატანის წინამძღოლობით აწყობდნენ შაბაშს ცეკვა - თამაშს, ჯადოქრობანი, ქრისტიანობამ ჯერ მტრულად შეხედა ამ ორგიას როგორც უწმინდურ, კერპთაყვანისმცემლურ ქაჯობას, მონაწილეებს ანათემას უცხადებდნენ, მავნესთან კავშირს სწამებდნენ, შემდეგ ეტყობა ავსულთა. შაბაშს შეურიგდნენ და დღესასწაულს მათ წინააღმდეგ გამოსვლის ხასიათი მიეცა, თუმცა გარკვეული არაა იმაში ინგლისელი მისიონერის დედათა მონასტრის წინამძღვრის ვალტურგას, ვალბურგას როლი გარდ 777 წ ჰაიდენჰაიმში, თემა დაამუშავა გოეთემ ფაუსტში ვალპურგის ღამეს ესწრებიან ფაუსტი და მეფისტოფელი.

ვატიკანი, ვატიკანო - 1. რომის ერთერთი შვიდ გორაკთაგანი, რომელზედაც აშენებულია პაპთა რეზიდენცია. 2. მთელი ხუროთმოძღვრული ანსამბლი წმ პეტრეს ტაძარი, სამოციქულო სასახლე რომელიც სიმბოლურად კლდეზეა აგებული, აქ ირჩევენ პაპებს, სიქსტინის კაპელა და სხვა, 3. პაპთა ოფიციალური რეზიდენცია 1870 წლიდან როცა გარიბალდის ბრძოლებისა და მერე ნაპოლეონ III - ს ტყვედ ჩავარდნის შემდეგ იტალიელმა პატრიოტებმა რომი აიღეს, პაპის საერო ძალაუფლება დაემხო და პიუს IX - მ თავი ვატიკანის პატიმრად გამოაცხადა, 4 რომის ნაწილი, პაპის სახელმწიფო, რომლის ფართობია 44 ჰექტარი, მოსახლეობა 1000 კაცი აქვს თავისი სტამბები, გაზეთი ოსერვატორე რომანუ 1861 წლიდან, ფული, აპარატი, ბანკი, ვატიკანი ერთერთი უმდიდრესი სახელმწიფოა მსოფლიოში, ოფიციალურად შეიქმნა 1929 წ მუსოლინის და პიუს XI - ს მიერ შეკრული ხელშეკრულების საფუძველზე, პაპის ძალაუფლება განუსაზღვრელია, ფინანსებს, მშენებლობებს განაგებენ კარდინალთა საბჭო და გუბერნატორი, პოლიტიკურ საქმეებს კურია, რომლის მეთაურია კარდინალ სტატს - მდივანი, საგარეო საქმეთა მინისტრი, სინოდის შემადგენლობაში შედიან აღმოსავლეთ ეკლესიის პატრიარქები, მიტროპოლიტები, მონასტრების წარმომადგენლები და პაპის დანიშნული პირები, ურთიერთობა აქვს ასზე მეტ სახელმწიფოსთან რომელთა წარმომადგენლები ქმნიან დიპლომატიურ კორპუსს, აქვს უნივერსიტეტები, აკადემიები, კოლეჯები, სემინარიები, რადიო, ტელეცენტრი, პროპაგანდის მთელი სისტემა, დროშა, ჰიმნი, მარკები, ავტოპარკი, მუზეუმი, უმდიდრესი ბიბლიოთეკები, რკინიგზის სადგური, 73 ჰყავს ჟანდარმერია ე წ შვეიცარიელების გვარდია, ტრიბუნალი, აგენტების ქსელი, ვატიკანში მუშაობს 3000 მოსამსახურე, ძირითადად იტალიელი მღვდლები, ვაჭრობს უბაჟოდ ბანკებში აქვს მილიარდები, ესაა სახელმწიფო სახელმწიფოში, მთელი საქრისტიანოს მბრძანებლის პრეტენზიით.

ვატიკანის საეკლესიო კრება - დიდმარხვის ბოლო კვირა 7 დღე, აღდგომის წინა სადღესასწაულო დღეები, რომელთაც ეკლესია მარხვით აღნიშნავს, ქრისტეს ვნების, ტანჯვის მოსაგონებლად, იმ ცოდვების გამოსასყიდად რომლებიც თითქოს ადამიანს აქვს უფლის წინაშე, ეს მარხვა ქმნის ნაღვლიან განწყობილებას და წუხილს იმ წამების გამო, რაც იესომ ჩვენი ცოდვების გამოსასყიდად გადაიტანა, ეკლესია დაბეჯითებით ამტკიცებს იმ დღეებში მარხვის აუცილებლობას, დიდი ორშაბათი, როცა იესომ დაწყევლა უნაყოფო ლეღვი, დიდი სამშაბათი როცა ტაძარში ახალი მოძღვრება იქადაგა, დიდი ოთხშაბათი როცა მოწაფეებმა სერობა მოუწყვეს, დიდი ხუთშაბათი როცა თვითონ გაუმართა მოციქულებს სერობა, ამხილა იუდა და დაადგინა ზიარების საიდუმლო, დიდი პარასკევი როცა აწამეს, დიდი შაბათი როცა დაკრძალეს.

ზადიკი - საგალობელთა წიგნი ერგასის მომდევნო 50 დღისა პასექიდან სულთმოფენობამდე თითოეული დღის განგებები ზატიკი.

ზარი - გერმანულად გლოკე, მომდინარეობს ძველი ბრიტანულიდან კლოპკა, კიმბრთა გერმანული ტომის ენიდან კლოკ, ახ ლათ კლოკა, იტალიურად კამპანა - ფოლადის და ბრინჯაოს იშვიათად კერამიკული ჩამოსხმული მაჩიტას ყვავილის მოყვანილობის უძრავი ან ჰაერში მოქანავე კორპუსი რომელიც ზარის ენის დარტყმით გამოსცემს ჰარმონიულ ხმას, კათოლიკურ და მართლმადიდებლურ ეკლესიებში ჩვეულებრივ სალოცავად მომწოდებელს, ომის ან სხვა საგანგაშო შემთხვევების დროს მხმობელს, რომ ხალხი შეიყაროს და გაუმკლავდეს გასაჭირს, შეიკრიბოს სამსჯავროზე, შეეგებოს მტერს, მიეშველოს გასაჭირში ჩავარდნილს, ზარი აფრთხობდა ავსულებს, მისი ჩამოსხმის ხელოვნება დიდად განვითარდა აღმ აზიაში ძ. წ. I ს, ევროპაში VI ს, თუმცა ბერძენი და რომაელი მწერლები ტიბულუსი, სტრაბონი, პოლიბიოსი ძ. წ. II - I ს უკვე აღწერენ ზარებს, ძველ საქართველოში ახ წ V ს მისი ჩამოსხმის ხელოვნება მაღალ დონეზე იდგა, ხოლო XII ს ხანთძის მონასტერში და სხვაგან უკვე ყოფილა სამრეკლო, დედო ზარის ჰარმონიული იდუმალი ხმობა მშვიდობის ნიშანიც იყო და გლოვისაც, შექმნილია საქართველოში ცნობილი ჰიმნი რეკა მწუხრის ზარისა, რეკავდა დახელოვნებული მრეკავი, საქართველოში ცნობილია 74 გუდარეხის 1278 წ იჯარეთის, საფარის, ველათის, იშხნის, შუამთის, ხობის, ბოლნისის, ანანურის, არმაზის, ნინოწმინდის სამრეკლოები, ლეგენდით ზარის გამოყენება ნოლანელ ეპისკოპოს პავლეს აზრად მოუვიდა მაჩიტას ყვავილის ხილვისას ნიავზე რომ ჰარმონიულად წკრიალებდა, სოფიის ტაძარში კიევი ეკიდა 250 ფუთიანი ზარი ანუ ოთხტონიანი, იყო მეფე ზარიც რომლის წონა 3351 ფუთი იყო ანუ 53 ტონა და 616 კგ, ყველაზე დიდი კი იყო იგივე ზარი განახლებული 4000 ფუთი ანუ 64 ტონიანი, უძველესი ზარი გერმანიაში ჩამოასხეს 1144 წ.

ზატიკი - ვნება ტანჯვა იესოსი, აქედან გალობანი.

ზებუნებრივი მოვლენა - არსება რომელიც არ ექვემდებარება ამქვეყნიურს, რეალურს, ბუნებრივს, ღმერთი ეშმაკი დემონი, სასწაული, წინასწარმეტყველება.

ზეთის კურთხევა და ცხება - მძიმედ სნეულის განსაკურნავსად ერთობლივად ილოცება 7 მღვდელი, ცხებენ ზეთს შუბლზე, სახეზე, პირზე, ხელებზე, მართლმადიდებელი ეკლესია ასწავლის რომ ამით მთელდება სნეული სულიერად და ხორციელად, თავისუფლდება ცოდვებისაგან, რომელთა მონანიებაც სიცოცხლეში ვერ მოასწრო, ესაა წმინდა საიდუმლო რომლითაც მოუხმობენ მომაკვდავზე ღმერთის კურთხევას, კათოლიკური ეკლესია არ ცნობს ზეთის კურთხევის სამკურნალო დანიშნულებას, მხოლოდ დამამშვიდებელ საშუალებად თვლის.

ზესკნელი - ცის ზემოთ სავარაუდებელი სამყარო, უპირისპირდება ქვესკნელს, გარესკნელს, შიდასკნელს, მაგიის გადმონაშთია.

ზიარება - ევქარისტია, ბერძნ. ევ - კარგი, ხარის - წყალობა, ქრისტიანული სარწმუნოების ერთერთი შვიდ საიდუმლოთაგანი, მორწმუნის მიერ პურის და ღვინის მიღება როგორც ქრისტეს ხორცისა და სისხლისა ასე აუხსნა მოციქულებს საიდუმლო სერობაზე, ამით თითქოს ხდება ცოდვების გამოსყიდვა რადგან პური და ღვინო ქრისტეს ხორცად და სისხლად იქცევა, ამბობენ რომ ესაა ძველი ტოტემიზმის გადმონაშთი, როცა პირველი ტომები უმ ხორცსა და სისხლს იღებდნენ, ვითომ ღვთაებას ეზიარებოდნენ, ადრეული ქრისტიანები ზიარებას არ იღებდნენ, ქრისტემ უკვე გამოისყიდაო ყველას ცოდვა, მართლმადიდებელნი და პროტესტანტები მუდამ ეზიარებოდნენ, კათოლიკებმა კი საეროებმა პურთან ერთად ღვინის მიღება მხოლოდ ვატიკანის II მსოფლიო ყრილობაზე მიიღეს, თანამედროვე ღვთისმეტყველნი ამ რიტუალში მხოლოდ განწმენდისა და გულის 75 მოოხების საშუალებას ხედავენ, მათეს სახარებით ესე არს სისხლი ჩემი ახლისა აღთქმისა მრავალთა თვისთა თხეული მისატევებლად ცოდვათა, ზოგს გულუბრყვილოდ კაციჭამიობის გადმონაშთად მიაჩნია, სინამდვილეში ეს მოტივი ცნობილია ძველი ხეთების, ეგვიპტელთა და სხვა ხალხთა ისტორიიდან მას სიმბოლური გაგება აქვს და სიმბოლური მნიშვნელობით არ უნდა გავიგოთ.

ზოომორფიზმი - ბერძნ. ზოო - ცხოველი, მორფე - ფორმა, რეალური ან წარმოსახვითი არსებებისათვის ცხოველთა ფორმის მიცემა, გადმოცემებში, საკულტო წესებში, მითოლოგიურ და რელიგიურ წარმოდგენებში გადმონაშთია ტოტემიზმისა როცა პირველ მონადირეებს ნადირები მეტადრე ისეთები რომელიც მათ საარსებო წყაროს წარმოადგენდნენ ნათესავად ტომის ტოტემად მიაჩნდათ, ახლაც ჩრდილოეთის ხალხებში დათვის კულტია, ინდოეთში ძროხის და მაიმუნის, პოლინეზიაში თევზის, ძველ ეგვიპტეში ღმერთებს ჩვეულებრივ ცხოველთა ან თავს ან ტანსაც აძლევდნენ ხარი აპისი განასახიერებდა ოზირისს, ვერძის სახე იყო ხნუმი, იბისის თოთი, ქორს ქვიტასი ჰოროსი, ნიანგის სებაკი, აფთრის სახე ჰქონდა ანუბისს, ქრისტიანულ სარწმუნოებაში ასეთი გადმონაშთია მტრედი სულიწმინდის განსახიერება, იმავე შინაარსისაა ანიმალიზმი, ლათ ანიმა სული, ზოოლატრია, ლატრია მსახურება.

ზორვა - ზორ სვანურად ზორაკ - მსხვერპლ, ზვარაკი, მსხვერპლშეწირვა, ღვთისმსახურება, მსხვერპლის მიტანა, ვეზორვები, ვეწირები, სვანურად შენი ზორაკი ვიყო, შესწირეს ზორვილნი მათნი, აქ ზორვილი მსხვერპლია, უზორეს ღმერთთა, კერპთა უზორვენ, ზორვასა მას ბილწებისასა აღასრულებდეს, დასთხიეს სისხლი უბრალო, სისხლი ძეთა და ასულთა მათსა, რომელ იგი უზორეს კერპსა მას ქანანისასა, დაკვლით მოისრა ქვეყანა სისხლით.

ზოროასტრიზმი - პარსიზმი სიტყვიდან სპარსეთი, მაზდეიანური რელიგია, რომლის რეფორმაც ძ. წ. VII - VI ს მოახდინა წინასწარმეტყველმა ზოროასტრმა, ბერძნ.

ზარათუშტრა, ისტორიულმა პიროვნებამ ბერძენმა რომელსაც მიეწერება უძველესი გათები, ავესტა, ძველსპარსული რელიგიის მთავარი წმინდა წიგნი, მთავარი იდეა მარადიული ბრძოლა სიკეთესა და ბოროტებას შორის, პირველია სიკეთის, შუქის, ჭეშმარიტების განსახიერება, აქედან მაზდეიზმი, მეორე კი ანხრა, მაინი ბერძნ. ორმუზდი და არიმანი როგორც ღმერთი და სატანა, არიმანი, ჰარიმანი განასახიერებს სიბნელეს, სიკვდილს, ძალზე პოპულარული რელიგიაა, მისი დუალიზმი განაპირობა მომთაბარე ტომთა გასაჭირმა, უდაბნოს ყაჩაღების თავდასხმებმა რასაც არიმანის მოქმედებად თვლიდნენ, 76 ზოროასტრიზმი ქადაგებს ცეცხლთაყვანისცემას, მეორედ მოსვლას, ცეცხლოვანი კატასტროფის ჰარიმანის განწმენდას და დიდი ხნით სიკეთის გამარჯვებას ბოროტებაზე, სწამთ დღესაც ზოგ მხარეში, აჰურამაზდას მეგობრად ითვლება მითრა, რომელიც შრომას ქადაგებს, ის განწმენდს სამყაროს ცეცხლში არიმანსაც და ყოველ მოკვდავსაც, ხსნას ჯაფაში ხედავს.

თავისუფლება სინდისისა - მოქალაქეთა უფლება რომ იწამონ ესა თუ ის რელიგია, არ იწამონ, იყონ მორწმუნე თუ ათეისტი, აწარმოონ ანტირელიგიური პროპაგანდა თუ შეასრულონ კულტი.

თალმუდი - ძველებრაულად ლამეიდ, შესწავლა, ებრაელთა მრავალტომიანი წიგნი, სასულიერო, დოგმატიკური, ფილოსოფიური, უფლებრივი, საკულტო, იდეოლოგიური, ყოფითი ტრაქტატების კრებული, იქმნებოდა მრავალი საუკუნის განმავლობაში ძ. წ. IV ახ წ V ს, ძველი აღთქმის კომენტარებს უჭირავს 6 განყოფილება, სულ 63 ტრაქტატია, პალესტინური და ბაბილონური ნაწილებით, გადაეცემოდა ზეპირად ამიტომ უწოდებენ ზეპირს, წერილობითი ბიბლიისაგან გამოსარჩევად, დღემდე ითვლება იუდაიზმის კანონთკრებულად, ნორმად, ებრაელი ერის კარჩაკეტილობის ქადაგებითა და ანტიმეცნიერული შინაარსით, ფილოსოფიის უარყოფით და ჩაგვრის გამართლებით, მორჩილების იდეითა და მდაბიოთა დამამცირებელი ტენდენციით რაბინების ხელში მძლავრი რეაქციული იარაღია, თუმცა. შეიცავს ზოგ ისტორიულ ცნობასაც, მწიგნობრებზე, სადუკეველებზე, ფარისევლებზე, მოცემულია მრავალი მითი, ზღაპარი, ლექსი, სამედიცინო ცნობა, იგავები და ა. შ., ძალზე მძიმე წიგნია, შეიცავს 365 აკრძალვას, 248 ბრძანებას, რაც კლავს ადამიანის აქტიურობას.

თამარაშვილი მიხეილ, მიქელ თამარათი - 1858 - 1911 წ გამოჩენილი ქართველი საეკლესიო და ეროვნული მოღვაწე, ისტორიკოსი, რომელმაც სიცოცხლის მიზნად გაიხადა უცხოეთის არქივებსა და წიგნთსაცავებში მრავალწლიანი ჯაფით მოძიებული მასალებით საქართველოს ისტორიის ბინდით მოცული ფურცლების შევსება და კიდეც შექმნა მეორე ქართლის ცხოვრება, განსაკუთრებით კი გააშუქა კათოლიკობის ისტორია, “ისტორია კათოლიკობისა ქართველთა. შორის” და პასუხად სომხის მწერლებს რომელნიც უარყოფდნენ ქართველთა კათოლიკობას 1904 წ, ჩამომავლობით მესხი, დაიბადა და სწავლობდა ახალციხეში, მერე კონსტანტინეპოლის ქართულ სასულიეროსასწავლებელში, ესპანეთის სასულიერო სასწავლებელში, 77 პარიზის წმ ლაზარეს სახელობის სასულიერო სასწავლებელში, რომელიც 1888 წ დაამთავრა, საქართველოში დაბრუნებულმა ღრმად განსწავლულმა, ენების მცოდნე პატრიოტმა მიზნად დაისახა სასულიერო საქმე მეცნიერულ ნიადაგზე გადაეტანა, მაგრამ 1890 წ მეფის ლაქიებმა სამშობლოში ცხოვრება აუკრძალეს უცხო იდეებისათვის, თამარაშვილი რომში ჩავიდა, დაამთავრა სასულიერო აკადემია, მიიღო დოქტორის წოდება და განაგრძო მუშაობა ევროპის არქივებსა და მუზეუმებში, ვატიკანის საცავში და პარიზის მუზეუმში, 1910 წ რომში გამოსცა საქართველოს ეკლესიის ისტორია, აღმოაჩინა კასტელის ალბომი რომელიც ბეჟან გიორგაძემ გამოსცა, 1911 წ რომსა და ჩივიტა ვეკიას გზაზე საკურორტო სოფელ სანტა - მარინელაში მან მოახდინა თავისი მეორე ისეთივე გმირობა როგორიც იყო მთელი მისი ცხოვრება, ქრისტიანული სათნოების განსახიერებამ გადაარჩინა უცნობი, რომელიც ზღვაში იღრჩობოდა, თვითონ კი დაიღუპა, ეს იყო საქართველოს ორგული ვერაგი ადამიანების ხაფანგი, მიხეილი პატივით დაკრძალეს სანტა - მარინელას პატარა ეკლესიაში, დაკრძალვას ესწრებოდა კარდინალი მერი დელა ვალე, შემდეგ მეშტი ჩივიტა ვეკიაში გადაასვენეს, ხოლო 1978 წ რ თაბუკაშვილმა ის საქართველოში ჩამოასვენა, დაკრძალულია დიდუბის პანთეონში, მასზე შ ლომსაძემ დაწერა ნაშრომი მ თამარაშვილი და ქართველი კათოლიკენი 1984 წ.

თარინგზელის, თარგლეზერის წირვა - სანახევროდ წარმართული ხასიათის ქრისტიანული დღესასწაული სვანეთში, აღბურვის, აღაბის ხუთშაბათს, ლაშთხვერის მთავარანგელოზის ეკლესიასთან, ლენჯერი, რომლის აშენებას თამარს მიაწერენ, თითქოს ამირანის და ბაყბაყდევის ბრძოლა თამარს ამ ეკლესიის მშენებლობისას გაუგია და მხატვრისთვის უბრძანებია გარეკედელზე ამ სცენის დახატვა, აქ იმართება, ლოცვა, რიტუალი, პურობა, წინა დღეს დამზადებულ თოვლის კოშკს ანგრევენ, მურყვამზე ჯვარია, ვინც მას ხელთ იგდებს მისთვის ეს წელი ბედნიერი იქნებაო, იმართება ხელჩართული ბრძოლა ჯვრისთვის, მერე ღამეს ათევენ.

თეიზმი - ბერძნ. თეოს ღმერთი, მოძღვრება განპიროვნებულ ღმერთზე, რომელმაც შექმნა სამყარო, ადამიანი, განაგებს ყოველივეს თავისი უზენაესი ტრანსცენდენტალური ბუნებით, ნებისყოფით, რომელსაც ყოველი არსი ემორჩილება, უპირისპირდება დეიზმს რომლის მოძღვრებითაც ღმერთი არ ერევა სამყაროს საქმეებში, თეიზმი ყველაფერს ღმერთის გაგებას მიაწერს, უფრო 78 მკვეთრია წინააღმდეგობა თეიზმისა და ათეიზმისა, თეიზმი საფუძვლად უდევს ყველა თანამედროვე რელიგიას, ქრისტიანობას, იუდაიზმს, ისლამს.

თელეთობა - დღეობა თბილისის სამხ - აღმოსავლეთში, თელეთის მთაზე, თელეთში ამაღლების დღეს წმ გიორგის ეკლესიაში ძვ. სტილით 23 აპრილს ამ ქრისტიანულ დღესასწაულზე თავს იყრიდნენ კახელი და მახლობელი სოფლების მორწმუნენი და გართობის მოყვარულნი, გლახაკნი, მკითხავი და ა. შ., იმართებოდა ლოცვა, ნადიმი, რასაც ხშირად აყალმაყალი მოსდევდა, ქართულ ენაში უწესო ღრეობის გაგებაც მიიღო, იმართებოდა სპორტული დღესასწაულიც, ცნობილია გ გაბაშვილის ტილო თელეთობა.

თემი რელიგიური - საერთო რწმენით შეკრული რელიგიური გაერთიანება, რომლის მიზანია კულტის ჩატარება, სარწმუნოებრივი ატმოსფეროს შექმნა, უძველესი ფორმაა რელიგიურ გაერთიანებათა, გარკვეულ კონტროლს დაქვემდებარებული. თეოდიკეა - დიცეა ბერძნ. თეოს ღმერთი, დიკე - სამართლიანობა, რელიგიურ - ფილოსოფიური მოძღვრება, რომლის მიხედვითაც ქვეყნად ბოროტების არსებობა არ უარყოფს ღმერთის როგორც აბსოლუტური სიკეთის სუბსტანციას, პირველად ცნება იხმარა გერმანელმა ფილოსოფიის იდეალისტმა ლაიბნიცმა, რომელმაც შექმნა დიფერენციალური აღრიცხვა, რომელიც სამყაროს უნაკლო სრულყოფილებად აცხადებდა, მისი თვალსაზრისით ბოროტებაც საყოველთაო სიკეთის განუყოფელი და სასარგებლო ნაწილია ვითარცა გამოცდა ადამიანთა, მუდამ სიფხიზლისაკენ მომწოდებელი, რწმენის გამოსაცდელად ღმერთის მოვლინებული, უფლის გამართლების ეს პრინციპი რასაც რუსეთში იზიარებდა სოლოვიოვი, არსებითად ამკვიდრებს ბოროტებას, ჩაგვრას, სიცრუეს, ტირანთა ნიღაბს ყოველ დროსა და მხარეში.

თეოკრატია - უფლის მეუფება, ბერძნ. თეოს - ღმერთი, კრატოს - ძალა, უფლება ისეთი სახელმწიფო წყობილება სადაც პირველობა სასულიეროთა ეკლესიის ხელშია, პაპის ოლქში ვატიკანში, ზოგჯერ შუა საუკუნეებში პაპთა ძლიერების ჟამს, მისი მომხრეები არიან იეღოვისტები, სულიერი მონობა.

თეოლოგია - ღვთისმეტყველება.

თეოლოგია იმედისა - მოდერნისტული ქრისტიანული სოციალიზმის პრინციპები, ქრისტიანობა ცხადდება კაცობრიობის უდიდეს იმედად, კაცთმოყვარეობის 79 ბურჯად, ხსნად, განათლების ერთადერთ გზად, ლამობს სოციალისტური და ქრისტიანული საწყისების შერიგებას, როცა რწმენის სიწმინდე უზრუნველყოფს უფლის სასუფევლის დამკვიდრებას, უტოპიური და განუხორციელებელია.

თეოლოგია მკვდარი ღმერთისა - თანამედროვე მიმდინარეობა რომლის მტკიცებითაც ძველი ღმერთი როგორც ასეთი მოკვდა, ადამიანთა უმეტესობა უმისოდ ცხოვრობს, მსოფლიო გახდა სრულწლოვანი, საჭიროა რაღაც ახალი მეთოდი, ქრისტეს მაგალითით სულ სიკეთის თესვა.

თეოსოფია - თეოს - ღმერთი, სოფია - სიბრძნე ბერძნ. , , უფლის ცოდნა, ღმერთის უშუალოდ წვდომა ინტუიციითა და გამოცხადებით, რაც რჩეულთა ხვედრია, მათი მისტიკური ცდა ბევრად არ განირჩევა მისტიციზმისაგან, მოძღვრების თეორიული დასაბუთებაა ღმერთი, როგორც სამყაროს ყოვლისმომცველი არსება, უნივერსუმი, პრაქტიკულად კი ვლინდება მისტიურ ზეშთაგონებითა და მაგიით, კავშირი სპირიტიზმთან მოგვაგონებს ზოგ ბიბლიურ ჩვენებას, დაახლოებით ასეთივე მოტივები აქვს ბრაჰმანიზმს, ბუდიზმს, ისლამს, მსგავსი სულისკვეთება ჰქონდათ ნეოპლატონიკოსებს, გნოსტიკოსებს, ალქიმიკოსებს, დიდ მეცნიერს პარაცელს, სოლოვიოვს, ცნობენ ყოველგვარ რიტუალს, რომელშიაც თითქოს ვლინდება ერთიანი ღვთაებრივი არსება, ცნობენ ადამიანის ზეგრძნობიერებას და ხშირად ეს უტოპიური ქადაგება თაღლითურ მისტიფიკაციაში გადადის.

თვითგვემა - ფანატიკოსთა თვითშთაგონებით ნაკარნახევი ჩვევა, რომ ტანჯონ საკუთარი სხეული და ამით ეზიარონ ციურ წყალობას, ჯაჭვით, ბორკილით, შოლტით, ლურსმნებით, ხშირად ეს ზნეობრივი და სარწმუნოებრივი გმირობა სახიჩრობამდე და სიგიჟემდე მიდიოდა, ამ სიგიჟეში წარმოთქვამდნენ დაუნაწევრებელ ბგერებს, რასაც წინასწარმეტყველებად თვლიდნენ ან თავს ისაჭურისებდნენ, საჭურისების სექტა ხლისტების სექტაში, ძველი ისრაელების მოქმედება იმავე სექტაში.

თვითმგვემელნი - ფანატიკოსი მორწმუნენი, რომელნიც საკუთარი თავის გაწამებით, გაშოლტვით, მტკივნეული მანჭვა - გრეხით და სხვა პათოლოგიური თვითგვემით ლამობენ ღმერთის მომადლიერებას, ხლისტები და სხვა.

თომიზმი - შუა საუკუნეების კათოლიკე ღვთისმეტყველის დომინიკანელი ბერის ალბერტ დიდის მოწაფის თომა აქვინელის 1225 - 74 წ მოძღვრება, ეს იყო დიდი 80 საეკლესიო ავტორიტეტი, არისტოტელეს შემდეგ ყველაზე უფრო გავლენიანი პირი რომელმაც არისტოტელეს მოძღვრება ეკლესიას მიუსადაგა და ჩამოაცილა მას მატერიალისტური შინაარსის შემცველი დებულებები, იქადაგა რწმენისა და გონების ჰარმონია, ღმერთის არსებობის დამტკიცება გონებით, ზეგონიერ ჭეშმარიტებათა წვდომის უარყოფა, აშკარაა ნეოპლატონიზმის ზეგავლენა, მაგრამ როგორც მოაზროვნე იდეალისტი თომა სოფ აქვინოდან ნეაპოლთან დიდი მოაზროვნეა, 1323 წ წმინდანად შერაცხეს, 1879 წ კი ლეო XIII - მ მის ფილოსოფიას ენციკლიკაში ერთადერთი ჭეშმარიტი ფილოსოფია უწოდა კათოლიციზმისა.

თორა - ებრაულად სეფერ თორა, კანონის, მოძღვრების წიგნი, ძველი აღთქმის დაბადების პირველი 5 წიგნი, ხუთწიგნეული, რომლის ავტორობა მოსეს მიეწერება, შექმნათა, გამოსვლათა, ლევიტელთა, რიცხვვთა, მეორე სჯულისა, მოთხრობილია მითები და ისტორიული მოვლენების ბიბლიური ვერსიები, სამყაროს შექმნის, წარღვნის, სოდომ - გომორის დაქცევის, იაჰვეს გამოცხადებისა და მოსესათვის სჯულის წიგნის გადაცემის ამბავი და ა. შ., I წიგნის წყაროები ძ. წ. X - IX ს პოულობს დასაბამს, დანარჩენები VIII - V ს იღებენ ჩამოყალიბებულ სახეს.

თორმეტი წმინდა მოციქული - იხ მოციქულები.

იაშმაკი - მუსლიმის აბრეშუმის თეთრი რიდე ან ჩადრის კიდე,      რომლითაც კეთილსახიერი მუსულმანი ქალები იფარავენ სახის ქვედა ნაპირს, ცხვირ - პირი, ნიკაპი და ასე იცავენ ადამიანებს თავიანთი ამონასუნთქის უწმინდურობისაგან, ჩვენში წარსულს ჩაბარდა ჩადრის ქვეშ. იახსარი - ძველი წარმართული ქართული ღვთაება, ღვთის შვილი, კოპალას და ბაადურის მოძმე, სამოცდასამ ღვთისშვილში გამორჩეული, რიცხვი სამოცდასამი ზოგს შემთხვევითი ჰგონია, ეს რიცხვი ცნობილია 363 წმ გიორგის სახითაც, იახსარის ძლიერი ხატი თუშეთში ჯიხვის რქებითაა. შემკული, დართლოში,   ძლიერებით დგას, მარიამ წმინდას, სამების, წმ გიორგის გვერდით, დღეობაზე მასთან ხდება დამწყალობება “ღმერთო იახსარო მთის წმინდანებო უშველეთ ჩვენს სჯულ საქრისტიანოს”. იაჰვე, იახვე, იეღოვა - ებრაულად იეჰოულა ალბათ ძველად იაია, იავა, ყოფნა, არსებობა,  ღმერთი, მოქმედება, ისრაელთა და იუდეველთა უზენაესი ბიბლიური რომელსაც შუა საუკუნეებში უმართებულოდ მიუსადაგეს ფორმა იეღოვა, ადონაი უფლის მოფერებითი სახელი, წარმოშობა მაინც გაურკვეველია, პირველად იუდას ტომის მფარველი, ლოკალური, მერე მიწათმოქმედების ღვთაება, დაბადებაში ძველ აღთქმაში გვხვდება. შვიდიათასჯერ, არა მარტო ამ სახით, უშუალო ხსენება იკრძალებოდა, აღნიშნავდნენ ილოჰიმის სახითაც, ძ. წ.

XI ს უკვე ძველად ისრაელთა უზენაესი მფარველია, ერთადერთი ვისი სახელის ხსენებაც იკრძალებოდა, ამიტომ დაივიწყეს კიდეც, წარმოითქმოდა ადონაი, აიშენ, ილოჰიმ, შემდეგ შემოიღეს იავე, იაჰვე, პირველად უფლის სახით მოევლინა მოსეს, როგორც კანონმდებელი “რქუა უფალმან მოსეს მე ვარ უფალი რომელნი ვეჩვენე აბრაჰამს, ისააკს და იაკობს, რომელთა ღმერთი მე ვარ და სახელი ჩემი უფალ არა ვაუწყო მათ”, იაჰვეს და იელოჰიმს შორის მაინც განსხვავებაა, პირველია ხალხის უფალი განგება, მეორე კოსმოსური, ყოვლისმომცველი, სოლომონმა დიდებული ტაძარი აუშენა, დიდი საყოველთაო ღმერთი მაინც უფრო მოგვიანებით გახდა, როგორც ეჰოშუა მაგიური მნიშვნელობით, მის შემოკლებულ ფორმას იჰვჰ გამოთქვამდნენ, როგორც ადონაის, უფალი ჩემი, ებრაელთა და ქრისტიანთა მტკიცებით თავიდანვე იყო ერთადერთი ღმერთი, მონოთეიზმი, სინამდვილეში ასეთი სახე მიიღო გვიან, მეფობის ეპოქაში, საერთოდ კი მაინც იუდაიზმის ღმერთი იყო და უნივერსალურ, ერთადერთ ყველა სხვის გამომრიცხავ ღმერთად ქრისტიანობაში იქცა.

იბაკო - ცისკრის ლოცვის ნაწილი XIX კანონის ნეტარ არიან შემდეგ საკითხავი.

იდეალიზმი - ბერძნ. იდეა - ცნება, სახე, ფილოსოფიური მიმდინარეობა რომლის მიხედვითაც პირველადია სული, გრძნობა, შეგნება, ღმერთი, მსოფლიო გონება, ხოლო მეორადი მატერია, იდეალისტური მსოფლგაგება დიამეტრულად უპირისპირდება მატერიალიზმს, აქედან რელიგიასაც, რომლის მოძღვრებითაც მატერია და არსი ყოველი შექმნა სულიერმა, ზებუნებრივმა არსებამ ღმერთმა, მიუხედავად მეცნიერული პრეტენზიისა იდეალიზმი მუდამ იყო რელიგიის გამარჯვება, არსებობს 2 მთავარი სახის სუბიექტური და ობიექტური, პირველის მიხედვით პიროვნული განცდა წარმოსახვა ქმნის სამყაროს, განცდათა კომბინაციას, მეორის თანახმად არსებობს რაღაც გარესაწყისი, სული, ჩვენგან დამოუკიდებლად რომ ქმნის სამყაროს, ბუნებას, ყველაზე დიდი წარმომადგენელი სუბიექტური იდეალიზმისა იყო პლატონი 428 - 348 წ სოკრატეს მოწაფე და მეგობარი, ქრისტიანულ მოძღვრებას რომ ამუშავებდნენ ეკლესიურმა მამებმა მისი იდეალიზმი გამოიყენეს და საფუძვლად დაუდეს 82 ღვთისმეტყველებას, გვიანდელი იდეალისტებისგან ცნობილი არიან იუმი, კანტი, ფიხტე, განსაკუთრებით სრულყოფილი სახე მიიღო იდეალიზმმა ახალი დროის პლატონის ჰეგელის ფილოსოფიაში პლატონის იდეების სამყარო, ჰეგელის აბსოლუტური იდეა, იდეალიზმის ნაირნაირი ფორმები აშკარად უკავშირდებიან ანტიკომუნიზმს.

იდეოლოგია რელიგიური - ჩამოყალიბებული სისტემატიზირებული სახე დონე რელიგიისა, შეხედულება გარემომცველ ბუნებაზე და საზზე, ჩამოყალიბდა კლასიკური საზის ბურჟუაზიულ ფორმასთან ერთად, საერთოდ მეცნიერულ და კომუნისტურ თვალსაზრისთა საპირისპიროა, დღეს ხდება მისი მოდერნიზება ახალ ვითარებასთან შეგუების ტენდენციით, დაკარგა უწინდელი ნიადაგი, ბრძოლა მაინც გრძელდება.

იეზუიტები - ლათ სოციეტას იესუ, იესოს საზი, კათოლიკე ბერთა მკაცრი ორდენი, დაარსებული ესპანელი ბერის ფანატიკოს იგნატი ლოიოლას 1491 - 1556 წ მიერ 1534 წ, დამტკიცებული პავლე III - ს მიერ 1540 წ საგანგებო ბულით, I გენერალი იყო ლოიოლა, თავიდანვე იქცა კონტრრეფორმაციის ბასრ იარაღად, მონაწილეობდა ინკვიზიციის მუშაობაში, თვით ლოიოლა რკინის ნებისყოფისა იყო, ორივე ფეხი ფრანგებთან ბრძოლაში დაუსახიჩრდა, ოპერაციის შემდეგ ძვალი გადაამტვრევინა, მაინც დაკოჭლდა, ჩამომავლობით ბასკი ყველაფერში პირველობდა და ქვეშევრდომებისაგან რკინის ნებისყოფას ითხოვდა, იეზუიტები იბრძოდნენ მეცნიერთა წინააღმდეგ, XVII ს პარაგვაიში დააფუძნეს მონათმფლობელური სახელმწიფო, ერეოდნენ პოლიტიკურ ცხოვრებაში და აღშფოთებულმა მონარქებმაც კი ვერ მოუთმინეს, განდევნეს ესპანეთიდან და საფრანგეთიდან, 1773 წ კლიმენტ XIV - მ ორდენი დაშალა, რესტავრაციის დროს პიუს VII - < აღადგინა, 1965 წ კი პავლე VI - მ დაავალა ათეიზმთან ბრძოლა იქცნენ ფაშისტების მოკავშირეები სოციალიზმთან ბრძოლაში, ადრევე გახსნეს უამრავი სკოლა, დღესაც კათოლიკური სარწმუნოების კადრებს ამზადებენ, ყავთ გენერალი შავი პაპი, რომელსაც უსაზღვრო ძალაუფლება ენიჭება აღსასრულამდე, არაა სავალდებულო ბერის სამოსის ტარება, ბევრი იეზუიტი ფარავს თავის წევრობას, კადრულობს ჯაშუშობას, დასმენას და ა. შ., სიტყვა სისასტიკის სიმბოლოდ იქცა.

იერარქი - ბერძნ. ჰიეროს - წმინდა, არქე - ძალაუფლება, ქრისტიანული მიტროპოლიტი, სამღვდელოების უმაღლესი რანგი, პატრიარქი,  არქიეპისკოპოსი, ეპისკოპოსი, არქიელი.

83 იერარქია საეკლესიო - ბერძნ. - სასულიერო ძალაუფლება, ეკლესიის მსახურთა ხარისხობრივი კიბე, ქვემოდან მაღლა. შექმნილი ფეოდალური საერო იერარქიის მსგავსად, პროტესტანტებთან საგრძნობლად გამარტივებულია, ქართული საეკლესიო იერარქიაც რთულია როგორც ყოველი ეკლესიისა, უწინარეს ყოვლისა არჩევენ თეთრ და. შავ სამღვდელოებას, თეთრად ითვლება სასულიერო რომელსაც აქვს ოჯახი ან ჰქონია, მაგრამ ან დაეღუპა ან გაეყარა, მარტოხელაა რაც აძლევს უფლებას გახდეს შავი, შავს ეძახიან ბერს, მისი იერარქიული კიბე იწყება ბერობიდან, ორივეს საწყისი საფეხურია დიაკვნობა, შემდეგია მღვდლობა თეთრისთვის და მღვდელ - მონაზვნობა. შავისთვის, შემდეგ მოდის დეკანოზი და იღუმენი, შემდეგ პროტოპრესვიტერი და იღუმენთა. შორის უმაღლესი წოდება არქიმანდიტრობა,      თეთრი პროტოპრესვიტერი უფრო მაღლა დგას ვიდრე შავი არქიმანდიტრი, პროტოპრესვიტერი დიდი საპატიო წოდებაა, იგივე პროტოიერეი ბერძნ. I მღვდელი, არსებობს ესაა საკრებულო ეკლესიის, დედა - ეკლესიის წინამძღვარი, სხვა     წოდებანიც, მედავითნე, მნათე, მგალობელი,  მღვდელთმსახური, პროტოდიაკონი ატრიბუტებია უბრალო ვერცხლისფერი და ოქროს ჯვარი, მოვარაყებული ჯვარი, ენქერი, რუმბის მოყვანილობის ჩამოსაკიდი ემბლემა მიტრა, ქართული ეკლესიის სათავეში დგას კათოლიკოს - პატრიარქი რომელსაც წმინდა სინოდი ირჩევს, მღვდელთმთავართა კრებული, რომლებიც განაგებენ ეპარქიებს, ბათუმ - შემოქმედის მანგლისთან ერთად, ცხუმ - აფხაზეთის, ალავერდის, ბოდბის, ქუთაის - გაენათის, აგარაკ - წალკის, ნიკორწმინდის, ახალციხის და სამცხე - ჯავახეთის, მარგვეთის, წილკნის, ჭყონდიდის ეპარქიები, რომელთაც განაგებენ ეპისკოპოსები  კრება, და რასაც მიტროპოლიტები,  განსაკუთრებულ უმაღლესი  შემთხვევებში ორგანოა საეკლესიო იწვევენ, პატრიარქის მოადგილე ქორეპისკოპოსი განაგებს მშენებლობას, არის საგარეო საქმეთა განყოფილება და სხვა.

იეროდიაკონი - უფროსი დიაკონი.

იერუსალიმის ეკლესია - ქ იერუსალიმში ავტოკეფალური, დამოუკიდებელი ეკლესია, პატრიარქის მეთაურობით, ჰყავს 70 000 მორწმუნე, ბერძნ. ები, არაბები და სხვა.

იერუსალიმის ქართული მონასტერი - მას დიდი ისტორია აქვს, მასზე დაწერა წიგნი ფრანგმა ჟანემმა მოგვითხრობს ევაგრეს შესახებ, აგრეთვე პეტრე იბერიელზე და სხვა.

84 იერუსალიმს შესვლა უფლისა - ბზობა.

იეღოვისტები - იეღოვა, იაღვეს მოწმეები, უაღრესად რეაქციული რელიგიური მიმდინარეობა, სექტა, რომელსაც საფუძველი ჩაეყარა ა. შ შ - ში, შტაბი ნიუ - - იორკის გარეუბანშია, ბრუკლინში, 1872 წ როცა ეს სექტა ვაჭარმა ჩარლზ რასელმა გამოყო მეორედ მოსვლის მქადაგებელ ადვენტისტების სექტისაგან, 1931 წ ეწოდათ იეღოვას მოწმეთა სექტა, მისი პრეზიდენტი ითვლება იეღოვას მოადგილედ დედამიწაზე, აქვს განუსაზღვრელი ძალაუფლება, 95 ფილიალი, ფლობს თითქმის უფასო პრესას, რადიოს, ორგანოებს, საგუშაგო კოშკი, ინფორმატორი, ამყარებს მკაცრ წესრიგს, ჰგავს ადვენტისტებს განირჩევა ზოგი რამით, სწამთ სამების ნაცვლად მხოლოდ იეღოვა, რომლის ნების აღმსრულებელიც არის ქრისტე, ის არაა ღმერთი, სამყაროში ერთმანეთს ებრძვის 2 საწყისი იეღოვა და სატანა, საბოლოო ბრძოლაში დაიღუპება ლუციფერი და მისი არმია, არ სწამთ სულის უკვდავება, არც სამოთხე, 144 000 იეღოვისტი ნეტართა რანგში ავა, სხვას დაღუპვა ელის, ამჟამად 2 მილიონი წევრი ჰყავთ, პირველად იეღოვისტები იყვნენ მოსეს ხუთწიგნეულის მკვლევარნი, შემდეგ იქცა მკაცრ სექტად, რომლის რწმენითაც 1914 წ უკვე მოევლინა ქვეყანას სატანა, მოვიდა ქრისტეც ასე რომ მეორედ მოსვლა უკვე იყო და უნდა ველოდეთ საყოველთაო დაღუპვას, ცეცხლს, წარღვნას.

ივანობა - ივანეს სახელობის დღე, რუსული რელიგიური დღესასწაული ივან კუპალას სახელთან დაკავშირებით, კუპალო ქალადაც და ვაჟადაც ჰყავდათ წარმოდგენილი, არსებითად ესაა ნათლისმცემლობა, იოანე ნათლისმცემლის წინამორბედის დღეობა, რაც 24 ივნისს იოანეს დაბადების დღით აღინიშნება, ამ პოპულარული წმინდანის დღესასწაულს რაც დაკავშირებულია ჯადოსნური ღონისძიებებით მოსავლის სიუხვისა და საქონლის დაცვის გამოწვევასთან ფართოდ რუსეთში აღნიშნავდნენ, სამზადისი წინა დღეს იწყებოდა, ტყეში სიარული, კოცონის ადგილის შერჩევა, ბალახების მოგროვება და სამკურნალოდ მომზადება - დახარისხება, დღესასწაულზე იმართებოდა ლოცვა, ცეკვა - სიმღერა, საერთო ბანაობა, გამვლელების წყალში გადაგდება, მასხრული თამაშობანი, თაყვანს სცემდნენ იოანეს მოკვეთილ თავს.

იკოსი - კონდაკთან ერთად საკითხავი გრძელი მუხლი , 6 ლოცვა, დაუჯდომლის, ზეზეულად საკითხავ გრძელ მუხლებსაც იკოსს უწოდებენ.

85 ილია II - ერისკაცობაში ირაკლი ღუდუშაური - შიოლაშვილი სრულიად საქართველოს კათალიკოს - პატრიარქი 1977 წლიდან, დაიბ ორჯონიკიძეში 1933 წ, იყო ზაგორსკის მონასტრის იეროდიაკონი, მერე იღუმენი, ეპისკოპოსი, ქორეპისკოპოსი, 1967 წლიდან ცხუმ - აფხაზეთის ეპისკოპოსი, მერე მიტროპოლიტი, მცხეთის სემინარიის რექტორი, დისერტაცია დაიცვა თემაზე ათონის ივერთა მონასტერი, 1979 წ აირჩიეს მსოფლიო საეკლესიო საბჭოს ერთერთ პრეზიდენტად, თვალსაჩინო მუშაობას ეწევა მშვიდობის, სიკეთის, ხალხთა. შორის ძმობის, საყოველთაო კეთილდღეობისათვის ბრძოლის საქმეში, ქადაგებს ზნეობრივ სისპეტაკეს, ერის მატებას, გამრავლებას, თავმდაბლობას, მოიპოვა დიდი საერთაშორისო ავტორიტეტი, პატივით მიიღო პაპმა იოანე - პავლე II - მ დააკისრა კათოლიკური ეკლესიის აღმოსავლეთის ინსტიტუტის რექტორობა, ამყარებს კავშირს ძველ ქართულ სავანეებთან, იღწვის იერუსალიმის ჯვრის მონასტრის დაბრუნებისათვის, ქართული ხელნაწერების აღმოჩენისათვის, მისი მოწოდებაა გადავარჩინოთ სიცოცხლის ნობათი.

იმიასლავცები - რუს სახელისმადიდებლები, რუსული მართლმადიდებლური ეკლესიის მოღვაწეების ათონელებისა სექტა, ძმობა გაიყო 1910 - 12 წ დავა იყო იმაზე მარტო სახელს ვადიდებთ თუ თვითონ უფალსაცო, სექტის წევრთა მტკიცებით ცოდვილ ადამიანს არა აქვს ნება ადიდოს უფალი, ახსენებს მხოლოდ მის სახელს, გამოცხადდა ერესად, სექტის წევრები რუსეთში ჩამოასახლეს და დაბინავდნენ ჩრდილო კავკასიაში, სადაც გამართეს ბრძოლა უმადლო პატრიარქობასა და საბჭოთა ხელისუფლებასთან, დაიშალა.

ინგლისური ეკლესია - იხ ანგლიკანური ეკლესია.

ინდუიზმი - ბრაჰმანიზმის გადამუშავებული სახე, ამჟამად ინდოეთში ყველაზე ძლიერი გავრცელებული რელიგია ჩაისახა ძ. წ. VI - IV ს, ბუდიზმთან და ჯაინიზმთან ბრძოლაში მაგრამ გაფორმდა კასტებად დაყოფასთან ერთად, მონათმფლობელური წყობილების ნაცვლად ფეოდალურის შექმნის ხანაში, არაა ერთგვაროვანი, არა აქვს ეკლესია, არც ვინმე დამაარსებელს ასახელებენ, შეინარჩუნა ვედიზმისა და ბრაჰმანიზმის ელემენტები, გარდა ბევრი რამ პირველყოფილურიც ცხოველთა თაყვანისცემა, წინაპართა კულტი, ბუნების მოვლენების გაღმერთება, შეიცავს რელიგიისა და ფილოსოფიის რთულ კომპლექსს, საერთოდ ინდური რელიგია თვით თანამედროვე ინდური ფილოსოფია რომლის მთავარი პრობლემაა უნივერსალური ანუ სულის რელიგია, რომელსაც სულიერი ცხოვრება მიაჩნია არა პრობლემად არამედ 86 რეალობად, რომელიც უნდა განხორციელდეს რადჰა კრიშნანი, ლიტმანი, პრინციპია ტრიმურტის სამებისა, სამყარო ბრაჰმამ შექმნა, თუმცა მისი როლი ჰქრება, ინდუსები ვინც ისლამი არ მიიღო თაყვანს სცემენ ორ დანარჩენს ვიშნუს და. შივას, შივაიზმში ძლიერია სექტა ვინდაიატებისა, რომელნიც თაყვანს სცემენ და უფლის რანგში აჰყავთ ლინგა, ფალოსი და ფალოსის სახით სცემენ თაყვანს სამების ერთ მთავარ წევრს შივას, ასევეა. შაქტი, ღმერთების ნაყოფიერების ძალა, ქალის სახით, ფალოსი საქართველოშიც ერთერთი უძველესი კულტის საგანია, თითქმის ყველა ზველ რელიგიაში არის ასეთი მოტივები რამეთუ ნაყოფიერებაა პირველი არსთა არსებობისა და სიცოცხლის გაგრძელებისა დედამიწაზე, ამ მხრივ ინდუიზმიც მნიშვნელოვანი კლასიკური რელიგიაა, ვიშნუიზმის მთავარი პრინციპი კი არის მესიანიზმი, ვიშნუს გამოცხადება სხვადასხვა სახით ლომის, გმირის, თევზის და სხვა, რასაც ავატარა ეწოდება, ავატარაა ვიშნუც ბუდაც, ინდუიზმი ცნობს სამყაროს ციკლურ განვითარებას, ნგრევა და კვლავ განახლება, ამასთან სულის მოგზაურობა სხვადასხვა არსებებში, სანსარა, საზი იყოფა კასტებად, ადამიანს 4 მიზანი აქვს თხარმა - საზოგადოებრივი და ოჯახური მოვალეობანი, ატხა - საქმე ნივთების შეძენა და სარგებლობა, კამა - გრძნობებით, კერძოდ სიყვარულის გრძნობით დაკმაყოფილება, მოქშა - გარდასახვებისაგან განთავისუფლება.

შორეული მიზანი, ამჟამად ინდოეთში ხალხის 83% ინდუიზმი სწამს.

ინდულგენციები - ლათ - წყალობა, პაპის სიგელი, ცოდვების მისატევებელი ქაღალდი, რასაც სასულიერონი ყიდდნენ მთელს კათოლიკურ სამყაროში და ყოვლად უსინდისო ვაჭრობის გამდიდრების წყაროდ იქცა XII - XIII ს, პაპის საგანგებო წიგნებში აღნიშნული იყო თუ რომელი ცოდვა რამდენი ჯდებოდა, აგრეთვე ჯერ ჩაუდენელი ცოდვებისთვისაც რა ფასად შეეძინათ ეს სიგელები, გამოიწვია პროტესტები, ერთი მთავარი მიზეზი გახდა რეფორმაციისა, აისახა მხატვრობასა და ლიტერატურაში.

ინვესტიტურა - ლლათ ინვესტიო ვმოსავ, ვესტის - სამოსი, შუა საუკუნეებში კათოლიკე მღვდელთმთავართა და აბატთა. შემოსვა და კურთხევის ცერემონიალი, აძლევდნენ კვერთხს - სკიპტრას, ნიშნად საეროებზე მეუფებისა, XI - XII ს მეფეები და პაპები შემოსვის უფლებისთვის იბრძოდნენ.

ინიციაციები - ლათ ინიციარე დაწყება, განდობა, საკულტო საიდუმლოებისადმი ზიარება, სრულასაკოვანი ქალ - ვაჟის განდობის, ხელდასხმის, გვარის ან თემის სრულუფლებიანად გამოცხადების ცერემონიალი პირველყოფილ ადამიანთა 87 ცხოვრებაში, ამით ხდებოდა თაობის გამგრძელებელთა სათანადო უფლებით აღჭურვა, რაც დიდ მორალურ და მძიმე ფიზიკურ დატვირთვას ითხოვდა, ვარჯიში რაიმეს ტყორცნაში, ჭიდაობა, სირბილი, ტატუირება, წინადაცვეთა, მაშინ ჯერ არ იყო რელიგია ან ძალზე მცირე როლს თამაშობდა, შემდეგ კი ამან რელიგიურ - მისტიკური შინაარსიც მიიღო, მისი გადმონაშთია წინადაცვეთა ებრაელებსა და მაჰმადიანებში, ნათლობა ქრისტიანობაში.

ინკვიზიცია - ლათ ინკვიზიციო - ძიება, კათოლიკური ეკლესიის სასტიკი ტრიბუნალი, საგამომძიებლო - სამოსამართლო დაწესებულება, სამსჯავრო დაწესებული XIII ს ერესთან საბრძოლველად, კერძოდ ალბიგოელთა, კატართა მოძრაობის დასათრგუნველად, საშინელი ძალით მოქმედებდა ყველა კათოლიკურ ქვეყანაში, შეიწირა უამრავი ადამიანი, ინკვიზიციის ნიშნებია, საიდუმლო გამოძიება, ჯაშუშური დასმენების მიხედვით მოქმედება, დაკითხვა, წამება, დაწვა, ქონების კონსიფიკაცია, დამნაშავეთ ცნობილთა პასუხისმგებლობა მესამე თაობამდე, მსჯავრდებულს მოსავდნენ დამამცირებელი სამოსით სანვენიტო, ახურავდნენ ჭრელ ჩაჩს, უნდა გაევლო აუტო დაფეს მტანჯველი პროცედურა, დამნაშავეს უნდა უარეყო თავისი აზრი, ეცნო თავი დამნაშავედ, გადაეხადა ჯარიმა, და დილეგში ყოფილიყო თუ არ შემოაკვდებოდათ წამებისას ან არ დაწვავდნენ საჯაროდ, მის მოღვაწეობას ყოფენ რამდენიმე პერიოდად ჯერ 1184 წ პაპ ლუციუს III - ს ინიციატივით და ფრიდრიხ I - ს მხარდაჭერით ეპისკოპოსებმა მიიღეს უფლება ეწარმოებინათ კომისიები ერეტიკოსთა დასაჭერად და საწამებლად, ხალხს ფატრავდნენ, ჭრიდნენ, ხარშავდნენ, ჭამდნენ, ყრიდნენ უფსკრულში, წვავდნენ სულ ქრისტეს სახელით, უბადლო ჯალათი იყო უბალდო ლუციუს III, რეფორმაციის შემოტევამ, ჰუმანიზმის წარმატებამ აიძულა პავლე III რომ 1542 წ შეექმნა რომისა და მსოფლიო ინკვიზიციის წმინდა კონგრეგაცია, წმინდა სამსჯავრო რომელმაც ბევრი უწმინდური საქმე მოახდინა, პაპის I ინკვიზიტორები იყვნენ 1198 წ ინოკენტი III - ს მიერ დანიშნული სამოციქულო ლეგატები, ლათერანის IV ყრილობამ სამსჯავრო საქმე დააკისრა ეპისკოპოსებს 1215 წ, , მოწმეებს არ ცნობდნენ, დამცველი არ იყო, წამებით საჭირო პასუხს გამოგლეჯდნენ მსჯავრდებულს, მერე ან დილეგში კლავდნენ ან ცოცხლად წვავდნენ, მის ქონებას კი ისაკუთრებდნენ, ესპანელმა ინკვიზიტორმა დომინიკანელმა თომა ტორკვემადამ 1480 წ შექმნა ე წ ახალი ინკვიზიცია აწამა და დაწვა 10000 ადამიანი, დევნიდნენ მონათლულ ებრაელებს, მარანებს, გაქრისტიანებულ მუსულმანებს მორისკებს, ბრალს სდებდნენ ფარულ ღალატში, დაწვეს ჯ ბრუნო, ექიმი სერვეტი, 88 მეცნიერი ლუჩილიო ვანინი, აწამეს ტომაზო კამპანელა, დაწვეს მამხილებელი ბერი სავონაროლა, საფრანგეთის რეოლუციის მოღვაწეები წინ აღუდგნენ და 1789 წ ინკვიზიცია გაუქმდა, ამერიკაში მოისპო 1810 - 26 წ, პაპის ოლქში კი 1870 წ შერბილდა, წმ კონგრეგაციის სახელწოდებით განაგრძობდა არსებობას.

ინტერდიქტი - ლათ ქტუმ - აკრძალვა, კათოლიკურ ეკლესიაში X ს პაპის მიერ შემოღებული სასჯელი რაც გამოიხატებოდა ცალკეული პირის ან მთელი მრევლის გარკვეული დროით რელიგიური ღვთისმსახურების აკრძალვაში, განკვეთის გარეშე, იყო დაშინების მეთოდი.

ინტრონიზაცია - მღვდელთმთავრის საზეიმო აყვანა ტახტზე, პაპი, პატრიარქი.

იოანე ზედაზნელი - ათცამეტ მამათაგანი, დიდი საეკლესიო მოღვაწე, მშენებელი და მოამაგე, ზედაზნის მ ონასტრის ამშენებელი, ჩამოსულა საქართველოში VI ს, ანტიოქიიდან, ადრინდელი ცხოვრება დაკარგულია, X ს კათალიკოს არსენ II - ს დაუწერია ახალი შრომა მის შესახებ.

იოანე ნათლისმცემელი - დიდი ქრისტიანული წმინდანი, წინამორბედად წოდებული, იწინასწარმეტყველა ქრისტეს მოვლინება, შემდეგ სხვა მრავალ ებრაელთან ერთად მონათლა ის იორდანეს წყალში, ეწეოდა უმწიკვლო მეუდაბნოეს ცხოვრებას, ქადაგებდა სისპეტაკეს, სამართლიანობას, ჰეროდე I პირველ ხანებში ერიდებოდა მის განაწყენებას, მაგრამ სიბილწისათვის მხილებული საყვარლის ჰეროდიადეს ზეგავლენით საპყრობილეში ჩააგდო და. შემდეგ თავი მოჰკვეთა, ვერაგმა ქალმა ცეკვის საღამო გამართა, თავისი ასულის ჰეროდეას ცეკვით მოხიბლულმა ჰეროდემ ქალიშვილს აუსრულა სურვილი საჩუქრად იოანეს მოკვეთილი თავი მინდაო ასე დაარიგა ჰეროდიადემ და წმინდანის თავი სინით მიართვეს, იოანე ამხელდა ჰეროდეს ძმის ცოლი საყვარლად დაგისვამსო, შენი სასახლე გარყვნილების ბუდეაო და ა. შ.

იოანე ნათლისმცემლის ხსოვნის დღე - იხ ივანობა.

იოანე - პავლე II პაპი არჩევამდე კარლ ვოიტილა 1920 - 2006 წ, I პოლონელი პაპი, აქვს შრომები მორალზე, ეპისტოლეები, ტიარას ატარებდა 1979 წლიდან.

იოანე ოქროპირი - დიდი საეკლესიო მოღვაწე, ორატორი, მქადაგებელი, 398 წლიდან კონსტანტინეპოლის პატრიარქი, ამხელდა უსამართლობას, უზნეობას, რაც იმპერატორთა კარზე სუფევდა რისთვისაც სამეფო კარმა და მღვდელთმთავრებმა 89 მოახერხეს მისი გადაყენება 404 წ და გადასახლება, ბიჭვინთის გზაზე გარდაიცვალა, დარჩა ნაშრომები.

იოანიტები - რეაქციული მონარქიული მიმდინარეობა რუსულ მართლმადიდებლურ რელიგიაში, ჩამოყალიბდა XIX ს 90 - ან წლებში, დააარსა იოანე კრონდშტატელმა, სერგეევმა რომელსაც ფანატიკოსები თავიანთ ღმერთად რაცხდენ 1829 - 1909 წ უარყვეს ეკლესია, სამღვდელოება, შინ შექმნეს საკუთარი ეკლესიები, ავრცელებდნენ რომანოვების პორტრეტებს, ებრძოდნენ საბჭოთა ხელისუფლებას, სექტა დაიშალა.

იონ - კიპური - აკრძალვის დღე, იუდეველთა დღესასწაული, ახალი წლის მეათე დღეს, რაბინთა მოძღვრებით ამ 10 დღის განმავლობაში მორწმუნემ უნდა დაიცვას მარხვა, ლოცვა, ყველა წესი რადგან იაჰვე ამ დღეებში განსჯის ადამიანის ბედს ცოდვა - მადლის სასწორზე ადებს ყველაფერს, თავისი მნიშვნელობისა და მკაცრი რეჟიმის გამო საშინელ დღეებს ეძახიან.

იორდანი - მდ იორდანიის სახელიდან სადაც მოინათლა ქრისტე, წყალკურთხევის ნათლისღების დროს ყინულში გაკეთებული ხვრელი, ნარღვევი, წყალში ჯვრის სამგზის ჩაყოფით ნათლობის ზეიმზე.

ისლამი - არაბულად მორჩილება, უფლის მონობა, მაჰმადიანობა მსოფლიოში ერთერთი უდიდესი რელიგიაა, ქრისტიანები არიან მილიარდნახევარი, 800 000000 ისლამის მიმდევარი და 700000000 ინდუიზმის მიმდევარი, 300 მილიონი ბუდისტი ხოლო 15 მილიონი იუდაისტია, ჩაისახა VII ს დას არაბეთში, როცა პატრიარქალური წყობა. შეიცვალა კლასიკური სახელმწიფოს შექმნით, სარწმუნოება თითქოს გაანდო ალაჰის ნებით ანგელოზმა ჯაბრაილმა, გაბრიელმა წინასწარმეტყველ მაჰმადს, შეადგინა იაჰვეს მიერ მთაზე მოსესათვის სჯულის წიგნის განდობა რაც ბიბლიაში აისახა, ისლამის მთელი მოძღვრება გადმოცემულია ყურანში და. შეიცავს შვიდ დოგმას, რწმენა ერთიანი ღმერთისა და ანგელოზებისა, ყველა საღვთო წიგნისა ალაჰის ყველა წარმოგზავნილისა, ქვეყნის აღსასრულისა, განგებისა და მკვდრეთით აღდგომისა, ყველაფერი რაც მოხდა და მოხდება ალაჰის ნებაა მეორედ მოსვლამდე, მთელი ისლამი ეყრდნობა ხუთ მცნებას , წარმოთქვას ფორმულა “არა არს ღმერთი ალაჰის კიდეგან, ხოლო მაჰმადი წინასწარმეტყველია მისი”, ყოველდღე ხუთგზის ლოცვა ულაზაა, რამაზანის თვეს მარხვის დაცვა, აუცილებელი ქველმოქმედება ზაქიათი, მექაში მოლოცვა ჰაჯი, ისლამის დღესასწაულებია ყურბან ბაირამი, 90 ურაზა ბაირამი, მამლუდი და სხვა, რელიგიის განვითარება აღნიშნულია სუნაში, ამ ცვლილების შედეგად ისლამი დაიყო ორ მიმდინარეობად სუნიზმი და. შიიზმი, , მისი მიმდევრები არიან შუა აზიაში, ამიერკავკასიაში, აზიისა და აფრიკის ქვეყნებში, ისლამი გამოირჩეოდა ფანატიზმით.

ისმაილიტები - შიიტების VI იმამის ჯაფარ სადიყის უფროსი შვილის ისმაილის სახელიდან, იყო მეშვიდე იმამი, მუსულმანური შიიტური სექტის მიმდევრები, რომელნიც VIII ს არაბთა სახალიფოში ქმნიან ძლიერ ოპოზიციას ისლამის შიგნით, სწამთ სულთა გადასახლება, მათი რწმენით ადამიანი უძლურია მისწვდეს ალაჰის ნებას, ამიტომ უნდა ილოცონ მსოფლიო გონების წინაშე, სული შეიძლება გადასახლდეს მრავალთა სხეულში, ოღონდ ღვთაებრივ ჭეშმარიტებას ის ეზიარება მხოლოდ მრავალი სხეულის მოვლის შედეგად, მაშინ ის როგორც მსოფლიო სულის ნაწილი ეზიარება სიბრძნეს და გახდება იმამი რომელსაც ყველა მორწმუნე ბრმად უნდა ემორჩილებოდეს, უხდიდეს გადასახადს, მიართმევდეს საჩუქარს რადგან იმამის სხეულში იქნება მუჰამედის და მისი საყვარელი სიძის ალის სული, ამრიგად ის სრული მორჩილების იარაღია, არიან ტაჯიკეთში, პამირზე და სხვა.

იუბილე - საიუბილეო წლები ლათ იუბილელმ ებრაულიდან იობელ ვერძის რქის ფორმის ბუკი რომელსაც დღე ზეიმზე უკრავდნენ, კათოლიკური ეკლესიის ზეიმი, შემოსავლის წყარო, საქრისტიანოს უდიდესი ზეიმი, რაც პაპებმა მოიგონეს ეკლესიის ავტორიტეტის ასამაღლებლად და ხაზინის შესავსებად, რომს ამ წლებში ურიცხვი მომლოცველი აწყდებოდა, პირველად საიუბილეო წლად ბონიფაციოს VIII - მ 1300 წ გამოაცხადა, დააკანონა მისი გამეორება ყოველ ას წელში, შემდეგ შეამცირეს, კლიმენტი IV - მ საიუბილეოდ გამოაცხადა 1350 წ, 1389 წ კი ურბან VI აწესებს ყოველ ოცდაცამეტ წელიწადში ამდენი იცოცხლა ქრისტემ, 1470 წ პავლე II აწესებს იუბილეს ყოველ 25 წელში, 1974 წ იოანე - პავლე VI - მ წმინდა წლად გამოაცხადა.

იუდაიზმი - იუდას ტომის რელიგია, ებრაელთა რელიგია რომლის მთავარი პრინციპებია ერთიანი ღმერთის იაჰვეს, იეღოვას რწმენა, მესიის ციური მხსნელის მოლოდინი, ძველი აღთქმისა და თალმუდის აღიარება წმინდა წიგნებად, წარმოიქმნა ძ. წ. II ათასწლეულში, პოლითეისტური კულტებიდან, არაბეთში მომთაბარე ტომებს შორის, მრავალღმერთიანობის კვალი ბიბლიაშიც დარჩა, ძ. წ. XIII ს დაპყრობილ პალესტინაში შეიკრა იაჰვეს კულტი რამაც საერთო სახელმწიფო რელიგიის სახე მიიღო ძ. წ. X ს, ძ. წ. 621 წ მოხდა რეფორმა, 91 იუდაიზმის უფრო სრულყოფილად ჩამოყალიბება, ბაალები, რვალის გველი, ოქროს ხბო, ზეთისხილის ჭალის და სხვა წარმართული რწმენები იდევნება, დოგმები სულის უკვდავებაზე საიქიო ცხოვრებაზე, მკვდრეთით აღდგომისა, ანგელოსებისა და დემონოლოგიის რწმენა დაკანონდა და თალმუდის სახით შემორჩა, 618 საწესო დარიგება და სხვა, მას შემდეგ რაც იუდეა მაკედონელმა დაიპყრო ძ. წ. IV ს, მერე რომმა ძ. წ. I ს, იუდაიზმი შეეგუა ახალ ვითარებას მაგრამ მტკიცე რწმენა და წესები უცვლელად დარჩა, ებრაული სინაგოგა ამტკიცებს ებრაელი ხალხის რჩეულ მისიას, კრძალავს შერეულ ქორწინებას.

იღუმენი - მართლმადიდებლური მონასტრის წინამძღვარი, ბერთა წოდება.

კაბალა - ძველებრაულად გადმოცემა კაბ, იუდეველთა. შორის გავრცელებული ზეპირი გადმოცემები, თავმოყრილი წიგნში ზოგარი ელვარება XIII ს, მათი არსია ენსოფი სამყაროს საწყისი, აქტიური ძალა, რომლის გამოსხივებაცაა ყველა საგანი, ამავე დროს ესაა უსასრულო ღვთაება, აღიარებულია სულთა გადასახლება, კაბალისტური მისტიკა XVI ს იქცა ჯადოქრობის, მაგიის იარაღად.

კათოლიკური მოქმედება - საერო კათოლიკური ორგანიზაციების პროფკავშირი ანდა სპორტული ორგანიზაციების გაერთიანება, მიზანი კათოლიციზმის ზეგავლენის გაძლიერება მასებში მუშათა მოძრაობის ჩახშობა, კომუნიზმთან ბრძოლა.

კათაკმეველი - ბერძნ. ულად მოუნათლავი, ქრისტიანული წესით მოსანათლავად გამზადებული, კლასიკურ ბერძნ. ულში კათაირო განწმენდის მნიშვნელობით იხმარებოდა, აქედან კათარზისი განწმენდა, გარკვეულ დროს იტყოდნენ კათაკმეველნო განვედით ეკლესიიდან, რამაც ზოგადი მნიშვნელობა მიიღო, , კათაკმევლობაში დარჩენილი, მოუნათლავად დარჩენილი.

კათალიკოსი - ბერძნ. საყოველთაო, სრულიად, პატრიარქი უმაღლესი მღვდელთმთავარი საქართველოში, მიმართვა უწმინდესი და უნეტარესი.

კათალიკოსობა - ზედამდგომობა ყოველთაი, მრავალთაი.

კათარები - ბერძნ. წმინდანი, ერეტიკოსთა სექტა XI - XIV ს ალბიგოელები.

კათოლიკური ფილოსოფია, სხვადასხვა სკოლების გამაერთიანებელი რელიგიურ - ფილოსოფიური მიმდინარეობა, რომლის მიზანია კათოლიკური სარწმუნოების განმტკიცება, ათეიზმთან ბრძოლა, მატერიალიზმის უარყოფა, შუა საუკუნეებში ავგუსტინისეული პლატონიზმიდან გადავიდა ქრისტიანულ არისტოტელიზმზე 92 არისტოტელეს უნივერსალური ავტორიტეტის მოშველიებით შეეცადა. შეექმნა სრულყოფილი ქრისტიანული იდეოლოგია, ალბერტ დიდი , თომა აქვინელი და სხვა თომიზმი, აღორძინების ეპოქაში შიგნით შეიქმნა მიმდინარეობანი ნეოთომიზმი ავგუსტინიზმი სპირიტუალიზმი და სხვა.

კათოლიციზმი - ბერძნ. კათოლიკოს მსოფლიო, საყოველთაო ლათ სიზმუს, ქრისტიანული ეკლესიის ერთერთი მთავარი მიმდინარეობა, შტო რომელიც საგრძნობი განსხვავებით უპირისპირდება მართლმადიდებლურ და პროტესტანტულ ეკლესიებს, თავიდანვე აცხადებს თავს მსოფლიო მასშტაბით საქრისტიანოს მეთაურად, რამდენადაც ქრისტეს სამოციქულო ტახტი მის ცენტრში რომშია და სხვა, ჯერ კიდევ IV ს დაიწყო დიდი გათიშვა დას კათოლიკურ და აღმოსავლეთ მართლმადიდებლურ ეკლესიებს შორის და ბოლოს მოხდა სრული გაყოფა 1054 წ, მათი წესების, დოგმების შეხედულებათა განსხვავება განსაზღვრა დასავლეთის და აღმოსავლეთის იმპერიებს შორის არსებულმა სოციალურმა, პოლიტიკურმა და კულტურულმა განსხვავებებმა, პირველობისაკენ მისწრაფებამ, კათოლიკურმა ეკლესიამ ღვთაებრიობის შარავანდედით შემოსა ფეოდალური წყობილება, ფუფუნებით, იერარქიით, მბრძანებლური სიმკაცრით ისევე აიგო როგორც ფეოდალური სისტემა, მისი საყრდენია ბიბლიის ლათინური თარგმანი და წმინდა გადმოცემა რელიგიური ტრადიცია რაც დიდი ლავირების საშუალებას აძლევს ახალ ვითარებასთან შეგუებაში, მთავარი განსხვავება პირჯვრის გამოსახვა და სხვა ზოგი ფორმალური განსხვავებისა ისაა რომ კათოლიციზმის გაგებით სამების დოგმაში სულიწმინდის მოფენა გამოსვლა ხდება მამა - ღმერთისა და ძე ღმერთისაგან, მართლმადიდებელნი ამტკიცებენ რომ ის მხოლოდ მამისაგან მოდის, კათოლიციზმი დიდად ზრუნავს საეკლესიო დისციპლინისათვის, ქადაგებს ხსნას მხოლოდ ღვთისმსახურთა. შემწეობით, ამაზეა აგებული საიუბილეო წლების დაწესება, ინდულგენციებით ვაჭრობა, ინკვიზიციის სისასტიკე, პიუს IX - მ ვატიკანის ყრილობაზე დაამტკიცა პაპის უცოდველობის ახალი დოგმა 1870 წ რაც ძველთაგანვე მოდიოდა, აქვს ცენტრალიზებული იერარქიული ორგანიზაცია, დისციპლინა, დიდი ზეგავლენა, დიდი თანხები, უზენაესი ორგანოები ბერთა ორდენების მტკიცე კავშირი, ქადაგებს მშვიდობას, გამანადგურებელი იარაღის აკრძალვას, ლოიალურია, კათოლიკური ეკლესიის წიაღში შეიქმნა ქრისტიანული ეკლესიის მესამე ძირითადი მიმართულება პროტესტანტიზმი ყველა განშტოებით, კათოლიკენი არიან ბალტიისპირეთში, დას უკრაინაში, ბელორუსიაში, პოლონეთში და სხვა.

93 კალენდრები რელიგიური - დროის რელიგიური დღესასწაულების მაჩვენებელი კალენდრები, სათანადო დღის, კულტის, წესების, წმინდანთა ცხოვრების აღწერილობით, ჰქონდათ ძველ ბერძნ. ებსა და რომაელებს, 448 წ შედგა წარმართულიდან ქრისტიანობისაკენ გარდამავალი კალენდრები რელიგიურები, მივტიროლოგები, სვინაქსარები და ა. შ., დაწვრილებითი ცნობებით, ლოცვებით, ღვთისმეტყველური ტექსტებით.

კალვინიზმი - პროტესტანტიზმის ერთი მთავარი მიმდინარეობა, ერთი სამთაგანი ლუთერანობა, ანგლიკანობა, რომლის დამაარსებელია ჟენევის პაპი ჟან კალვინი, კოლვენი 1509 - 64 წ ჩამომავლობით ფრანგი, სასტიკი და უკომპრომისო პროტესტანტი, შვეიცარიაში გაშალა სამოქმედო ასპარეზი და ყველაზე უფრო თანმიმდევრულად გამოხატა ახალგაზრდა ბურჟუაზიის ინტერესები, საქმეებში წარმატება, ენერგიულობა ჩათვალა ხსნის წინამძღვრად, კალვინისტები უარყოფდნენ ეპისკოპოსებს, ჯვარს, ხატს, საკურთხეველს, სამღვდელოების სამოსელს, ყველა ცერემონიალი იცვლებოდა ფსალმუნთა საერთო გალობით, ადამიანთა ბედი განსაზღვრულია განგებით და ვერავითარი კეთილი საქმე ვერ იხსნის, უნდა დამყარდეს უფლის ძალაუფლება დედამიწაზე, საჭიროა მომჭირნეობა, ჯაფა, საერო ასკეტიზმი, 7 საიდუმლოდან შენარჩუნებულია მხოლოდ 2 სიმბოლური წესი ნათლობა და ზიარება, წესები გამარტივებულია, პასტორებს მორწმუნენი ირჩევენ, წესრიგი უკომპრომისოა, თავისუფალი აზრი იდევნება, კოცონზე წვავენ დიდ ექიმს სერვეტს, რომელიც უარყოფდა ქრისტიანულ დოგმებს, XVI ს იწყება მისი გავრცელება საფრანგეთში - ჰუგენოტები, ინგლისში - პურიტანები, გერმანიაში, პოლონეთში, ამჟამად რეფორმატულ ეკლესიაში პრესვიტერიანებში და კონგრეგაციონისტებს შორის, ჰყავს სინოდი.

კანკელი - ტაძრის ნაწილი.

კანონი - ბერძნ. ჯოხი, მითითება, წესი, 1 წესი, დოგმატი, რელიგიური ორგანიზაციის, 2 რელიგიური წიგნები ღვთაებრივი შთაგონებით, ზეგარდმო კარნახით დაწერილები, როგორც ასწავლის ეკლესიურ მორწმუნეებს, დაბადება, სახარება, 3 ქრისტიანულ ღვთისმსახურებაში საზეიმო გალობის ჟანრი, ნაწილი, 9 გალობის ერთობლიობა ყოველი შეიცავს ხუთ მუხლს, ეძღვნება ამა თუ იმ წმინდანს ან დღესასწაულს, დასს, მთავარ ანგელოზს, მოციქულებს, ნინოს.

94 კანონი საღვთო - საღმრთო სჯული, 1 ფართო გაგებით ყოველგვარი რელიგიური მოძღვრება, რომელიც მორწმუნეებს აცნობს რელიგიურ დოგმებს, კანონიზირებულ წიგნებს, მორალის ნორმებს და ა. შ., 2 მეფის რუსეთში სასწავლო საგანი სკოლებში და იყო სავალდებულო დისციპლინა, შეიცავდა ღვთისმეტყველების ელემენტარულ ნორმებს, დოგმატიკას, მცნებებს, ღვთისმსახურების წესებს, მართლმადიდებლობის თეორიას და პრაქტიკას, ისტორიას, ლოცვებს, კატეხიზმოს, მასწავლებლებად დაიშვებოდნენ მხოლოდ სასულიერო პირები და სასულიერო სემინარიადამთავრებულნი, სკოლებში რეოლუციის შემდეგ გაუქმდა.კანონიზაცია - ბერძნ. კანონიზო ვაკანონებ, სარწმუნოებისათვის თავდადებულთა მოწამეთა ეკლესიის მოღვაწეთა წმინდანად შერაცხვა, პრაქტიკაში შევიდა X საუკუნიდან, თუმცა წმინდანთა კულტი I საუკუნეშიც არსებობდა. კათოლიკურ რომში მას მტკიცე იურიდიული ხასიათი ჰქონდა.

კანონმდებლობა რელიგიურ კულტებზე - საკანონმდებლო აქტების კრებული, რომელიც არკვევს რელიგიისა და ეკლესიის ურთიერთობას, , საბჭოთა დეკრეტები რელიგიის შესახებ.

კაპელანი - შუა, ზემო ლათ, კაპელლა ეკვდერის საჟამოს, პირადი სამლოცველოს და საგანძურის მსახური მღვდელი ან მისი მოწვეული თანაშემწე.

კაპუცინები - ლათ კაპერ, კაპუშონ ბერის სამოსი, წვეტიანი თავსარქმელი, მოგლახაკე ბერთა კათოლიკურისა ორდენის წევრი, გამოეყო ფრანცისკანელებს XVI ს ებრძოდა რეფორმაციას და იცავდა კათოლიკური ეკლესიის ავტორიტეტს, არ ერიდებოდა არავითარ ღონისძიებას, დღემდე ეღობებიან პაპის საწინააღმდეგო იდეებს, ებრძვიან ერესს, ჰყავთ 13 000 წევრი, ეწევიან პროპაგანდულ საქმიანობას, დაარსდა 1525 წ, დაამტკიცა კლიმენტი VII - მ 1529 წ, დამოუკიდებელი ორდენია 1619 წლიდან თავსაცმელია კაპიშონი, კაპუცინები ერთგვარ მაიმუნსაც ეწოდება.

კარიბჭე - სტოვა, პორტიკი, ეკლესიის შენობის მინაშენი, სადგომი.

კარმა - საქმე, ვალი, მოქმედება, ინდური რელიგიების უმრავლესობის მთავარი ცნება, რაღაც მისტიკური ძალა, ნაცვალგების კანონი სამაგიერო ყოველი მოქმედებებისათვის სულთა გადასახლების დროს, როცა სული გარდაისახება, ერთი არსებიდან მეორეში გადავა, თვით ეს გარდასახვის პროცესი კარმის არსშია, ჩვენი მოქმედება თავისთავად განაპირობებს ჩვენს ბედს მომავალ გარდაქმნაში, 95 ბრაჰმანიზმში, ინდუიზმში, ბუდიზმში დაახლოებით ერთნაირადაა ხსნის გზა განსაზღვრული, კასტის, ვარნის მითითებათა. შესრულება თუ შეუსრულებლობაა კარმა როგორც ფუნქცია მორალური მოვალეობაა არ გაეწიოს წინააღმდეგობა ბოროტებას ძალადობით.

კატავაზია, კატაბასია - ბერძნ. კატაბასიონ, მისვლა, კანონით დასამთავრებელი ბოლო მუხლი, ლექსი რომელიც თავშიც იმღერება და ბოლოშიც, დასაფარებელი, მისი აღსრულების დროს მართლმადიდებელ ეკლესიაში ორივე მგალობელი გუნდი ერთიმეორეს უახლოვდება და დგება ამბიონთან, გამოყენებულია სძლისპირები იმავე ან სხვა კანონისა.

კატეხიზისი - ბერძნ. ზეპირი განცხადება, დარიგება, ღვთისმეტყელების საწყისი , სასწავლოდ გამზადებული წიგნი ქრისტიანული მოძღვრების გადმოცემა კითხვა - პასუხის სახით, კათოლიკური, მართლმადიდებლური, პროტესტანტული.

კეთილი და ბოროტი - სიკეთე და ბოროტება, მავნე და კეთილი.

კერპი - ბერძნ. იდოლონ, პატარა გამოსახულება ღმერთის ან ღვთაებრივი ძალის დიდი ან მცირე პლასტიკური გამოსახულება რომელსაც წარმართნიდ ა პოლითეისტური რელიგიის მსახურნი თაყვანს სცემენ როგორც ღმერთს ან სულს, ხის, ქვის, თიხის და სხვა, გადატანითი მნიშვნელობით ვინმეს სსალოცავი, სათაყვანო, ბრმა მოწიწების საგანი.

კერპთაყვანისმცემლობა - თეოლოგიური ტერმინი, კერპთა თაყვანისცემა მრავალღმერთიან რელიგიებში, ადარებენ ხატის თაყვანისცემას.

კვაკერები - ინგლისურად კანკალი, რხევა, ხელოსან ხარაზ ჯონ ფოქსის მიერ 41650 წ დაარსებული პროტესტანტული სექტა ინგლისში, მათი მტკიცებით ჭეშმარიტება დგინდება არა საეკლესიო მოძღვრებით, არამედ ყოველი მორწმუნის შინაგანი შუქით, სულიწმინდის მოფენით მის შინაგან არსებაში და ესაა ქრისტეს არსებობა ყოველ ჩვენგანში, ამ პირადი შუქმოსილებით, გამოსხივების აქტით იცვლება გარეგნული ღვთისმსახურება, არც მღვდელია საჭირო და არც რამე მორთულობა სამლოცველოში, მათი მორალისტური ქადაგება, ზნეობრივი სიწმინდისა, მოვალეობისა და ცოლ - ქმრული ერთგულების მოთხოვნაასკეტიზმამდე მიდის, ითხოვენ თანასწორობას, კონფლიქტებს მშვიდობიან გადაწყვეტას, სარწმუნოების ერთადერთ წყაროდ საღმრთო წიგნი მიაჩნიათ და მარადიულ ჭეშმარიტებათა წიგნად სახარება, ჰყავთ 200 000 წევრი, ინგლისი, კანადა, აღმ 96 აფრიკა, ამერიკა, თვითონ თავიანთ თავს უწოდებენ მეგობართა საზს, შუქის მქადაგებელს, უფლის ხალხს, სახელი მიიღეს იქიდან რომ რწმენას გამოხატავენ სულიწმინდის გამოვლენით, განცდით, ცახცახით.

კვართი - პერანგი უფლისა - იხ სვეტიცხოველი, სვეტიცხოვლობა, კვართი საერთოდ პერანგია უფრო ქრისტესი ღვთისმშობლის ხელით მოქსოვილი, ჯვარცმის შემდეგ ზოგი ვერსიით ის განიყვეს, ჩამოიტანეს მცხეთაში და აქედან მოეფინა ნათელი მთელს საქართველოს.

კვერექსი - მოკლე ლოცვების წყება, კითხულობს დიაკონი, გუნდი კი პასუხობს მოგვმადლე უფალო, შეგვიწყალე, სახეები მცირე, დიდი თხოვნითი, ვჩოვლი, მიცვალებულის მოსახსენებელი.

კვირაცხოვლობა - ახალკვირა, თონის კვირა, ნათელი კვირის ბოლო დღე, აღდგომა.

კვირიაკე - კვირადღე კვირიკობის თვე ივლისი.

კვირიკობა - კვირიკეს და ივლიტეს დღე საქრისტიანოს წმინდანებისა 15 ივლისს ძვ.

სტილით, ყრმა კვირიკე და დედამისი IX - X ს პატივით იხსენიებიან, ხატავენ, ფრესკებზე, სვანეთში, კალაში ხატებზე, დღესასწაული ეწყობა სვანეთში სოფ კალაში, სადაც კვირიკეს ეკლესიასთან დღეობა იმართება, რაჭაში ზემო კრიხი, ლეჩხუმში ლაცორია, დუშეთთან, თიანეთში, გურიაში კვირიკეთი, ქობულეთში, ვანში, განსაკუთრებით ძლიერ ისინი სვანეთში უწამებიათ, ადგილის სახელიც აქედანაა ლაგვირკა, საკვირიკე როგორც ლა ჯგურაგ, კეთილმორწმუნე ივლიტა და მისი 3 წლის ყრმა კვირიკე ურჯუკი დიოკლეტიანეს დროს ცხოვრობდნენ 284 - 305 წ იგი ქრისტიანებს დევნიდა, ივლიტა იკონიაში ცხოვრობდა კაბადოკიის ახლოს, 303 წ ქალი გაქცეულა თუმც კილიკიის მბრძანებელს შეუპყრია და ორივეს გადაბირება მოუწადინებია, ძალადობისას ყრმა იმეორებდა დედის სიტყვებს ქრისტიანი ვარ მე, მერე მოძალადე მთავარს უკბინა, ჯალათმა ყრმა ქვაზე დაანარცხა დედამისს კი თავი მოჰკვეთა, ესაა ასახული ლაგვირკას ფრესკაზე მათი ცხოვრება აუწერია X ს იკონიის ეპისკოპოს თეოდორეს.

კლერიკალიზმი - ლათ კლერიკალის საეკლესიო, საზოგადოებრივ - პოლიტიკური მიმდინარეობა რომლის მიზანია ეკლესიის როლის გავლენის გაძლიერება სახელმწიფოს ცხოვრებაში, კლერიკალი სასულიერო პირია რომელსაც სურს ასეთი ვითარების შექმნა ან ეკლესიის გავლენიანი წარმომადგენელი საერთოდ, 97 კლერიკალთა გაერთიანებანი ფლობენ დიდ თანხებს, ზეგავლენის სფეროებს, პარტიებს, ქალთა ორგანიზაციებს, აქვთ გავლენა გერმანიაში, იტალიაში, ესპანეთში, პორტუგალიაში, აქვთ ცენტრები იატაკქვეშეთის ევანგელიზაცია, მსოფლიოს ისლამური ლიგა, სლავთა მისია.

კლერმონის საეკლესიო ყრილობა - იხ საეკლესიო ყრილობები.

კლირი - ბერძნ. კლეროს წილი, ქრისტიანულ სამღვდელოებას წილისყრით კენჭით ირჩევდნენ, მღვდელთმსახურთა, მრევლის საერთო სახელი, პირველთა წოდების უპირატესობაა მღვდლობის მადლი, რაც თითქოს ქრისტემ დააწესა და სამოციქულო მემკვიდრეობის ძალით გადადის თაობებში ხელდასხმით, მღვდელთმსახურთ აქვთ შინაგანი იერარქია დიაკონატი, პრესვიტერიატი, მღვდლები, ეპისკოპატი კათოლიკურ ეკლესიას დამატებით ტრიმატი, პაპის წოდება პონტიფიკი, ამ დაყოფას აქვს შინაგანი საფეხურები დიაკონატში შედის მართლმადიდებლური ეკლესია, დიაკონი, პროტოდიაკონი, არქიდიაკონი, იეროდიაკონი, პრესვიტერატი შედგება პრესვიტერის, პროტოპრესვიტერისაგან, ეპისკოპატი ეპისკოპოსის, არქიეპისკოპოსის, მიტროპოლიტის, პატრიარქის წოდებებისაგან, მღვდელთმსახურთა ფუნქციებია საიდუმლოებათა და ღვთისმსახურებათა აღსრულება, სარწმუნოების ქადაგება, მოძღვრება, საეროთა რელიგიური ცხოვრების ხელმძღვანელობა, ეკლესიის მსახურნი სასულიერო წოდებებს არ იღებენ, ესენია მეფსალმუნეები, მნეები, მოსამსახურეები რომლებიც ეხმარებიან მღვდელთმსახურს რიტუალის შესრულების დროს.

კონგრეგაცია - ლათ კონგრეგაციო კავშირი, გაერთიანება, 1 კარდინალთა მუდმივი კომისია ვატიკანის მმართველთა გაერთიანება განაგებს კათოლიკურ სამყაროს მნიშვნელოვან საქმეებს სათავეში დგას პაპი ან მისი დანიშნული პრეფექტი, ესაა პაპის კურია, რომელიც პავლე VI - ს რეფორმის შემდეგ 1967 წ ასეთ კონგრეგაციებად ნაწილდება, რწმენის დოქტრინისა, ეპისკოპოსთა - კურია, აღმოსავლეთ ეკლესიისა, დისციპლინისა, სამღვდელოების, ბერთა ორდენების და საერთო ინსტიტუტებისა, ხალხთა ევანგელიზაციისა, ღვთაებრივ საღვთო კულტების და წმინდანთა კურია, 2 რელიგიური გაერთიანებანი რომელთა წევრები სასულიერონი და საერონი იძლევიან უბრალო აღთქმას, ცნობილია XVI ს, XIX ს უფრო ცნობილია იეზუიტების დაარსებული მარიამისტების კონგრეგაცია ქალწულ მარიამის უბიწობის პროპაგანდისა, 3 კათოლიკურ მონასტერთა გაერთიანებანი რომელთაც საერთო მმართველობა აქვთ, გენერალური კონგრეგაციები ეწოდებათ იეზუიტთა კონგრეგაციებს.

98 კონგრეგაციონალისტები - ლათ კონგრეგაცია გაერთიანება, თემობა, კალვინიზმის განშტოება, ჩაისახა ინგლისში XVI ს, დამაარსებელია ბრაუნი, ამტკიცებდა რომ ადგილობრივი ეკლესია უნდა იყოს სრულიად დამოუკიდებელი საეკლესიო ორგანიზაციებისა და სახელმწიფოსაგან 1581 წმ განიცადა დევნა, მიმდევრები გადასახლდენ ჰოლანდიაში, ჩრდილო ამერიკაში, ლეიდენში, ამსტერდამში, სადაც საფუძველი ჩაუყარეს ბაპტიზმს, შეადგენდნენ კრომველის არმიის ბირთვს, 1689 წ მიიღეს დამოუკიდებლად ლეგალური არსებობის უფლება, გავრცელდა უელსში, შოტლანდიაში, ირლანდიაში, კანადაში, ავსტრალიაში, არიან რამდენიმე მილიონი უარყოფენ საეკლესიო იერარქიას და ქრისტეს თვლის უშუალოდ მოთავედ, ებრძვიან ბაპტისტებს და სხვებს კვაკერებს, თავს ეძახიან თავისუფალთ, მხარს უჭერენ ეკუმენისტურ მოძრაობას.

კონდაკი - ბერძნ. იბაკო წირვის სააღაპო წიგნი, მოსახსენებელი წიგნი, ჰიმნები ტროპართან ერთად ძირითადი ლოცვა წმინდანის მოსაგონებელი ან სადღესასწაულო იკითხება ჟამნის შემდეგ ან ჩაერთვის მასში კანუნში.

კონკლავი - ლათ კლიტის ქვეშ, კარდინალთა საიდუმლო კრება პაპის არჩევაში იკრიბებიან დაკეტილში, წყვეტენ კავშირს გარესამყაროსთან, სიქსტინის კაპელაში სიქსტიანაში, ასე დაადგინეს შუა საუკუნეებში რათა დაეჩქარებინათ არჩევა, კონკლავი ჰქვია ოთახსაც და კრებასაც, მონაწილეთა ასაკი არ უნდა აღემატებოდეს 80 წელს, რიცხვი 120 კარდინალს, შეკრება იწყება პაპის გარდაცვალებიდან 18 დღის შემდეგ, შემოიღო გრიგოლ X - მ 1271 - 76 წ, საკმარისია ხმათა ორი მესამედი.

კონკორდატი - ლათ კონკორდატუმ შეთანხმება, უმაღლეს დონეზე შეკრული შეთანხმება პაპის წმინდა ტახტსა და რომელიმე სახელმწიფოს შორის ამ სახელმწიფოში პაპის უფლებების თაობაზე დიპლომატიური კავშირი ვატიკანთან, ეპისკოპოსთა დანიშვნა, გადასახადებისაგან განთავისუფლება, ოჯახისა და ქორწინების საკითხები, გამოხატავდა ხელმწიფეთა მისწრაფებას პაპის უფლებათა. შეზღუდვისაკენ, I კონკორდატი შეიკრა 1122 წ პაპ კალიქსტ II - ს და გერმანელ იმპერატორ ჰაინრიხ IV - ს შორის ვორმსის კონკორდატი, საქმე ეხებოდა ეპისკოპოსის დანიშვნას, 1800 წ შეიკრა ნაპოლეონსა და პიუს VII - ს შორის, 1929 წ მუსოლინის და პაპს შორის, 1933 წ ჰიტლერსა და პიუს IX - ნ 1953 წ ფრანკოსთან, ბოლო დროის კონკორდატები დარღვეულია.

99 კონსტანცის საეკლესიო კრება - იხ საეკლესიო ყრილობები.

კონტრრეფორმაცია - რეაქციური მოძრაობა რეფორმაციის წინააღმდეგ, მფარველობდა პაპი XVI - XVII ს, მიზანი რეფორმაციის მონაპოვართა დათრგუნვა, პაპის და კათოლიციზმის ძალაუფლების გაძლიერება, ფეოდალიზმის ხსნა, საამისოდ შემოიღეს საგანგებო ზომები, მოხდა იეზუიტთა ორდენის გაძლიერება, ინკვიზიციის გამკაცრება, ბერთა ორდენებისა და რომის კურიის ჩაყენება კონტრრეფორმაციის სამსახურში, ტრიდენტის საეკლესიო ყრილობის მოწვევა 1545 - 63 წ სადაც შემოიღეს მკაცრი საეკლესიო ცენზურა, გამოსცეს აკრძალულ წიგნთა ინდექსი, მიიღეს რწმენის საკითხებში პაპის შეუვალი ავტორიტეტის დოგმა, ამას უძღოდა იეზუიტთა ორდენის დაარსება გადახვევები ერესად ითვლებოდა, ბრძოლა გამოეცხადა პროტესტანტიზმს, იხ ბართლომეს ღამე, ბრესტის უნიამ 1596 წ გააძლიერა კათოლიციზმის გავრცელება დას უკრაინაში, გაძლიერდა კათოლიკური ეკლესია.

კონფირმაცია - ლათ კონფირმაციო, გაძლიერება, გამაგრება, 1. კათოლიკურ ეკლესიაში ეპისკოპოსის მიერ 7 - 12 წლის ყმაწვილთა მირონცხების საიდუმლოს ჩატარება, 2. .პროტესტანტები არ ცნობენ მირონცხების საიდუმლოს, მათთვის ესაა სიმბოლური მიჯნა სრულწლოვანებისა და ქრისტეს სარწმუნოების ზიარებისა ამ ასაკში, 14 - 16 წლისას იღებენ რელიგიურ თემობაში, რათა ჭაბუკმა.

შეგნებულად გაიაზროს ცერემონიალის მნიშვნელობა წმინდა საიდუმლო.

კონფუციანობა - ძვ. ჩინეთის ბრძენის კონფუცის ფილოსოფიურ - ეთიკური მოძღვრება 551 - 479 წ, მთავარი იდეური მიმდინარეობა ძველ ჩინეთში, ეს მოძღვრება ჩამოაყალიბეს მისმა მიმდევრებმა წიგნში ლუ ილუიმ საუბრები და განსჯანი, არსებული გაბატონებული კლასის ერთგვარ ფილოსოფიურ კრედოში, ადამიანის ბედს წინასწარ განსაზღვრავს ცა ჟენ, ციური ნება, ის უნდა იყოს მორჩილი არსებული წესებისა და არ ეცადოს შეარყიოს მეუფება ამა ქვეყნის ძლიერთა, რომელთაც უპირისპირდება მდაბიოთა წოდება, კაცმა უნდა.

შეასრულოს საზოგადოებრივი ქცევის ნორმები ლი, წესები, პატივი სცეს წინაპრებს, დაემორჩილოს უფროსებს, ხელმწიფე იყოს ხელმწიფე, ქვეშევრდომი ქვეშევრდომი, მამა მამა, შვილი შვილი არაფერი არ უნდა. შეიცვალოს ამ წესში, წყობა მარადიულია, ემორჩილება ციურ ნებას, ეს დოქტრინები იღებენ ფილოსოფიურ დასაბუთებასXI - XII ს ნეოკონფუციანობაში, საგნებში 2 საწყისია ლი გონიერი სასარგებლო, შემოქმედებითი და ცი პასიური მატერია, რაც მაცდურია, კონფუცი გააღმერთეს, ითვლებოდა პპირველ ბრძენკაცად.

100 კოსმოგონია - ბერძნ. კოსმოს - სამყარო, გონია - დაბადება, სამყაროში განლაგებულ ციურ სხეულთა და სისტემების წარმოშობისა და განვითარების შემსწავლელი მეცნიერება, მისი თემაა პლანეტები, მზე, ვარსკვლავეთი, გალაქტიკები, ნისლეული, კომეტები, პირველი მეცნიერული ვარაუდები გამოთქვეს ანტიკის მოაზროვნეებმა ანაქსაგორემ, ლევკიპემ, ჰიპარქემ, დემოკრიტემ, ლუკრეციუსმა, შუა საუკუნეებში რელიგიური თვალსაზრისი ბატონობდა სამყაროს ღვთაებრივი წარმოშობისა, თუმცა ბრუნომ, გალილეიმ და სხვებმა ბევრი რამ მეცნიერულად ახსნეს, დეკარტემ უარყო სამყაროს წარმოშობა ღმერთის მიერ, ნიუტონმა ყურადღება. შეაჩერა მნათობთა კანონზომიერ მოძრაობაზე, კანტმა კი გამოთქვა მოსაზრება კოსმიურ სხეულთა მექანიკური მიზიდულობითა და განზიდვით შექმნაზე 1755 წ, კანტ - ლაპლასის თეორიას მოჰყვა სხვა თვალსაზრისები.

კოსმოლოგია - ბერძნ. კოსმოს - სამყარო, მსოფლიო, ლოგოს - მოძღვრება, მეცნიერება სამყაროზე როგორც ერთიან, მთლიან სისტემაზე, სათავეს იღებს ბრუნოს და კოპერნიკის აღმოჩენიდან, რომ სამყარო უსაზღვრო და განუზომელია, ნიუტონმა მექანიკის კანონების აღმოჩენით დაადგინა რომ სამყაროებში განფენილ უსასრულო მატერიის მასებს მიზიდულობის კანონი აკავშირებს, მისმა კლასიკურმა კოსმოლოგიამ უარყო რელიგიური მითები სამყაროს წარმოშობასა და მოძრაობაზე, შემდეგ ამ საქმეში მთელი ეპოქა. შექმნა ფარდობითობის თეორიის გამოყენებამ აინშტაინის მოდელები, ფრიდმანის სქემა, სამყაროს განვითარების ყოველ ეტაპს თავისი კანონზომიერება აქვს, სამყარო ერთიანია თავისი მატერიალური არსით, შედგენილობით, კანონებით, კოსმოლოგიას უწოდებენ აგრეთვე ძველ ხალხთა წარმოდგენას სამყაროზე, ეგვიპტელთა, ბერძენთა, ინდოელთა კოსმოლოგია.

კრეაციონიზმი - ლათ კრეაციო ქმნილება, შექმნათა, ბიბლიური წარმოდგენა სამყაროს შექმნაზე, ცოცხალი და არაცოცხალი ბუნების შექმნაზე, რაც მოთხრობილია ძველი აღთქმის წიგნში შესაქმე, ეს გაგება მიიღო ქრისტიანობამაც, ავგუსტინემ ყურადღება გაამახვილა არარაობისაგან სამყაროს შექმნის იდეაზე და ამით დაასაბუთა ადამიანის წარმავლობა რაც ამუხრუჭებდა მეცნიერული აზრის განვითარებას, ლინეიმ, კიუვიემ, დორვინიმ მიიღეს სახეთა უცვლელობის დოგმა, მხოლოდ დარვინმა მეცნიერული მონაცემებით დაამტკიცა ევოლუციის თეორია რასაც ფიდეიზმი დღესაც უარყოფს.

101 კრებული - მართლმადიდებლური ეკლესიის მსახურთა ჯგუფი, მღვდელი, დ დიაკონი, მეფსალმუნე, მედავითნე.

კუ კლუქს კლანი - ბერძნ. კუ კლუქს - წრე, ინგლ კლანი - გვარი, რასისტთა საიდუმლო ტერორისტული ორგანიზაცია ა. შ შ - ში, შექმნა მონათმფლობელური სამხრეთის დამარცხების შემდეგ სამხრეთელ ოფიცერთა ჯგუფმა 1866 წ ტენესის შტატში, 1869 წ ფორმალურად გაუქმდა, 1915 წ ჯორჯიის შტატში აღადგინეს მათი მიზანი იყო თეთრების ბატონობის შენარჩუნება ზანგებზე და მათ მფარველებთან ფარული თუ აშკარა ბრძოლა, სათავეში უდგას საიმპერიო მოგვი, რომელიც განაგებს უჩინარ იმპერიას, ყავს 100 000 წევრი დაყოფილი არიან კლანებად უჯრედებად, რომელთაც წინამძღოლობენ უზენაესი კიკლოპები და პროვინციებად დიდი დრაკონების მეთაურობით, გავრცელდა მთელსა. შ შ - ში და ზანგების გარდა მთელს დემოკრატიულ ბანაკს ებრძვიან, იყენებენ ელექტრონიკას ანთებული ჯვარი, ფარული აფეთქებები, მეთოდები სასტიკია 5 წელში 1000 დაბნაშაულია აღრიცხული.

კულტი რელიგიური - ლათ კულტის - მოვლა, პატივისცემა, ღვთისმსახურება, რელიგიური მოქმედება, რომლის მიზანია უზენაესთან დაკავშირება, აგებულია წარმოდგენებზე ღცვთაებრივისა და ადამიანის ურთიერთობაზე, ილუზიურ - პრაქტიკული დანიშნულებისა იყო დასაბამიდან, ორგვარი ხასიათისა მაგიური და საშემწყალებლო, პირველი უფრო ზებუნებრივი ძალების გამოწვევის, მასზე ზემოქმედების სიმბოლური სახეა, ჯადოქრობა, შამანობა, მისნობა, მეორე კი გულისხმობს სულის ან ღმერთის წყალობის, სიბრალულის, მადლის მოპოვების ჯგუფურ ან პიროვნულ ცდას და ხდება მარტივი ან რთული სახით, მარტივია პირჯვრის წერა, მუხლის მოყრა, თავის დაკვრა, სანთლის ანთება, ხელების გულზედაწყობა, რთულია მსხვერპლის შეწირვის ცერემონიალი, ქადაგება, წესების სისტემა, წირვა, ღვთისმსახურება, ლიტანია, წრმართული საკულტო ცერემონიები, ძველ საბერძნ. ეთში, რომში და სხვა.

კულტი წმინდანთა - იხ წმინდანთა კულტი.

კულტურკამპფი - გერმანულად კულტურისათვის ბრძოლა, ბისმარკის მიერ 1872 - 80 ჯწ კათოლიციზმის წინააღმდეგ გატარებული ღონისძიებები, კათოლიკური ცენტრი ხელს უშლიდა გერმანიის გაერთიანებას, ეხმარებოდა სამთავროებს, ეკლესიის საწინააღმდეგო მოძრაობას, ბისმარკმა გადაჭრით გაილაშქრა, განდევნა ქვეყნიდან იეზუიტები, აკრძალა პოლიტიკური აგიტაცია 102 სამღვდელოებისა, მათი ზედამხედველობა სკოლებზე, უფლებები ჩამოართვა და საეროებს გადასცა, შესუსტდა ვატიკანის ზეგავლენა, შემოიღო სამოქალაქო ქორწინება, სამღვდელოებამ სასტიკი წინააღმდეგობა გაუწია, რეპრესიებმა.

შედეგი ვერ გამოიღო და მოხდა. შერიგება, ბისმარკმა არ შეცვალა მხოლოდ კანონები იეზუიტთა წინააღმდეგ და სამოქალაქო ქორწინება, ყველაფერი ტარდებოდა კულტურული ბრძოლის ნიშნით როგორც უმართებულოდ განსაზღვრა ვირხოვვმა, ბისმარკის პრუსიულ გეზს წინ აღუდგა ანტიპრუსიული დაჯგუფებაც და რეაქციულ კათოლიკურ ძალებთან ბრძოლაც უშედეგოდ დასრულდა, კლერიკალიზმის წინააღმდეგ მიმართულ ამ თავისებურ ომში ბისმარკმა 1872 წ პიუს IX - ს მისამართით თქვა “ჩვენ კანოსაში არ წავალთ”, გაიხსენა თავს დატეხილი წყევლის მოხსნის მიზნით იმპერატორ ჰაინრიხ IV - ს დამამცირებელი ჩასვლა კანოსაში გრიგოლ VII - ს წყალობის სათხოვნელად.

კუმრანის ხელნაწერები - პირობითი სახელწოდება ბიბლიური ხელნაწერებისა რომლებიც აღმოაჩინეს მკვდარი ზღვის სანაპიროზე ვადი - კუმრანის და სხვა მღვიმეებში 1947 წლიდან, სულ აღმოჩენილია 40 000 მცირე და დიდი ხელნაწერი ძველებრაულ და არამეულ ენებზე, 600 წიგნიდან შემორჩა 11 ნაწილობრივ გამოცემული ეს ტექსტები იძლევიან ძვირფას მასალებს ბიბლიის წიგნთა ვერსიების, იუდაიზმისა და ქრისტიანობის ურთიერთობის, ძალადობასთან ხალხის ბრძოლასა და ვინმე მართლმორწმუნე მასწავლებლის წინააღმდეგ უღირსი ქურუმის ბრძოლის შესახებ, რაც მესიის მოვლინების წინარე ვერსიას ქმნის და ა. შ., გარჩეული აქვს კოსიდოვსკის ბიბლიურ თქმულებებში.

კურთხევა - ხელდასხმა, ბერძნ. ქიროტონია, ხელის ძალით მოქმედება, მღვდლის, ეპისკოპოსის დიაკვნის ამაღლება სამღვდელო ხარისხში ხელის დასხმით დადებით, ცერემონიალის დროს არქიელი ხელს დაადებს თავზე მას ვინც უნდა აკურთხოს, ამით გადასცემს უფლის მადლს, სახარებისმიერი ბაპტისტები აკურთხებენ პრესვიტერად ხელდასხმის დროს.

კურთხევანი - ღვთისმსახურების წიგნები.

კეთილი და მავნე - იხ მავნე და კეთილი.

ლავრა - ბერძნ. ბერთა დიდი მონასტერი, მართლმადიდებლებს რუსეთში ჰქონდათ მამათა 4 დიდი ლავრა, კიევ - პეჩორის 1688 წ, ტროიც - სერგიევის 1744 წ, ალ ნეველის 1797 წ, ტოჩაევ - უსპენსკის 1833 წ, ტროიც - სერგიევის ლავრაშია 103 რუსეთის პატრიარქის რეზიდენცია, მოსკოვის სასულიერო აკადემია, საქართველოში იყო დავით გარეჯის ლავრა დაარსებული VI ს.

ლალჩა - სვანურად მარხვა, ლილჩე მარხულობა.

ლამა - ტიბეტურად უზენაესი, ციური, მონღოლთა, ტიბეტელთა, ბურიატების, ტუვის ბუდისტი ბერი, ბუდას წარმომადგენელი დედამიწაზე, განუზომელი უფლებით აღჭურვილი, გაბატონებული კლასის დამცველი, ახლა ლამების რიცხვი მცირეა.

ლამაიზმი - ტიბეტურიდან, ბუდიზმის ერთერთი ძირითადი მიმართულება, არსებობს VII - VIII საუკუნეებიდან, შამანობისა და ტანტრიზმის ნაერთი, იყოფა სექტებად, ჰყავს მიმდევრები მონღოლეთში, ბურიატებში, იღებს ბუდიზმის ყველა დოგმას, ემატება მხოლოდ მოძღვრება ლამაზე, ურომლისოდაც ხსნას ნირვანას მორწმუნე ვერ ეღირსება, მათი მოძღვრების წიგნი 108 ტომს შეადგენს, ლამას უდრტვინველად უნდა დაემორჩილოს ყველა, ასევე საერო მბრძანებელს, რუსეთის მეფესაც ბურიატები თვლიდნენ ქალღმერთის ავატარად, განსახიერებად, ათ შავ ცოდვად თვლიან მკვლელობას, ქურდობას, უკუღმართ კავშირს, სიცრუეს, ცილისწამებას, ავყიაობას, ლაყბობას, სიხარბეს, ღვარძლიანობას, ცრუ წარმოდგენას, მაგრამ მეფეს მკვლელობა ცოდვად არ ეთვლება და ა. შ., ამჟამად ბურიატებშიც არის ლამაიზმის ცენტრი, ასრულებს რეაქციულ როლს.

ლამპრობა - სვანურად რელიგიური ცერემონიალი ზამთარში, მთელი სოფელი გამოდის მოგიზგიზე ჟინჟღილებით, გარკვეულ ადგილას მაღლობზე თოვლში დაასობენ და იმართება ლოცვა, მცირე პურობა, ჭიდაობა, ხუმრობა, შეძახილი “ამ ლამპრებივით დაიწვას სოფლის ქურდი, ავის მქმნელი, კარგი კაცი მაღლა იყოს”, ამას მოსდევს ღამისთევა, პურობა მორიგე ოჯახში, უდიდესია ჯგირაგის ლამპარი, უფროსი კაცი მახვში სამჯერ შემოუვლის ამ ლამპრით ჯგირაგის წმ გიორგის ტაძარს, მერე ცეცხლში ისვრიან და წყევლიან მავნეს, ცერემონიას აქვს წარმართული ელემენტები, ლამპრობას სვანურად ლილუმპარი ჰქონდა სხვა დანიშნულებაც, ეს იყო თავისებური სიგნალი როცა სვანეთის სოფლები დროებით ქაშგებმა დაიმორჩილეს, ლაბსყალდში რელიგიური დღესასწაულის საბაბით აანთეს კანაფის ლამპრები, ამით უხმეს მეზობელ სოფლებს და მოძალადეები განდევნეს, ლაბსყალდის, ლაბასყანის ლამპრების შუქი ჩანს ბეჩოს, თარის, ეცრის, ლახამულის, თავრალის ეკლესიებიდან, ქაშგის ჯარის 104 წყვეტა დაიწყო ლაპსყალდის მთავარანგელოზის ეკლესიასთან, მტერი გაიქცა, ლიჩედურალ - გაქცევა.

ლატერანი - ამ ადგილის ძველი მფლობელის გვარიდან, რომის პაპების ძველი რეზიდენცია XIV საუკუნემდე, აშენდა ნერონის დროს მერე კონსტანტინე დიდის მეუღლე ფაუსტამ აჩუქა პაპს, იმ დროისა მხოლოდ ბაპტისტერიუმი შემორჩა და 1308 წლამდე პაპის სასახლე იყო, მისი ბაზილიკა სან ჯიოვანო ინ ლატერანო იოანეს ტაძარი მთელს საქრისტიანოში უმაღლესი რანგის სამლოცველოდ ითვლებოდა.

ლატერანის მოლაპარაკებანი - შეთანხმება პაპსა და მუსოლინის შორის, ვატიკანი გახდა სუვერენული სახელმწიფო.

ლატერანის ყრილობები - იხ საეკლესიო ყრილობები.

ლეგატი - ლათ ლეგატუწს - ელჩი, პაპის ელჩი, დესპანი რომელიმე ქვეყანაში საგანგებო დავალებით, ვატიკანის წარმომადგენელი.

ლევიტი - ძველ იუდეველთა ტაძრის მსახური, დაბალი რანგისა, ლევის გვარის შთამომავალი, ძველ აღთქმაში მთელი განყოფილებაა ლევიტელთა.

ლითოდური - ხსნილის აღება, სვანური სახელი რელიგიური დღესასწაულისა, ლიხდუში.

ლიტურგია - ბერრძნ ღვთისმსახურება, რელიგიური კულტის შემადგენელი ნაწილი, ქრისტიანული რელიგიის მთავარი საკულტო ცერემონიალი, რომლის მიზანია მორწმუნეებში უფლისადმი უშუალო სიახლოვის განცდის აღძვრა, ზებუნებრივ ძალასთან კავშირის ილუზიის შექმნა, რწმენის გაღვივება, ლოცვა, გალობა, ქუდის მოხდა, ნაკურთხი წყლის მოსხურება, სანთლის მიძღვნა, წმინდა საგნების კოცნა, საზეიმო მსვლელობა ტაძრის ან საკურთხევლის გარშემო, წმინდა წერილის კითხვა, ამ წესების შესრულების დროს ემოციური ზემოქმედების გზით წარმოჩინდება რელიგიის ესა თუ ის ასპექტი, ხდება ზიარების მიღება, ქადაგება, გადმოცემით I ლიტურგია თვით იესომ შეასრულა საიდუმლო სერობაზე, მერე მისმა მოციქულებმა იაკობმა და მარკოზმა დააწესეს, ტაძრებში ლიტურგია თითქოს მასებს აახლოებს ღმერთთან, უკავშირდება ეროვნულ ხასიათს, რითაც უფრო მტკიცდება რელიგიური და ეროვნული იგივეობა, ჟამის წირვა.

105 ლიტურგია - ბერძნ. საერთო მსახურება, პურის ტეხვა, ევქარისტია, ზიარების წმინდა საიდუმლო, რომელიც შეიწირება მთელი ერისათვის ცოცხალთა და მიცვალებულთა სახელებზე, სამნაწილიანია კვეთა, მასალის მზადება, კათაკმეველთა და მართალთა, საქმე მოციქულთა “ნათესავისა. შენისა მიმართ იკურთხეოდიან ყოველნი ტომნი ქვეყნისანი.

ლიტურგიკა - ბერძნ. ლეიტოს, საზოგადოებრივი, ერგონ - საქმე, სულ სხვაა ლითურგია ქვების დამუშავება, ღვთისმეტყველების დარგი, ისწავლება სასულიერო სასწავლებლებში, როგორც ღვთისმსახურების პრაქტიკული დისციპლინა, შეისწავლის ღვთისმსახურებას ზოგადად და მისი ჩატარების წესებს, მის აუცილებლობას, როგორც ღმერთთან ადამიანის ურთიერთობის მთავარ საშუალებას კათოლიკურ და მართლმადიდებლურ ეკლესიებში, აგრეთვე მის თეორიას, ჩასახვა - განვითარებას, 7 საიდუმლო, გალობა, ლოცვა - კურთხევა.

ლიფანალი - სვანურად მიცვალებულის კულტთან დაკავშირებული წესი, მისტიკური ცერემონიები განსაკუთრებით ძველი ფორმით, დაცულია სვანეთში ნაწილობრივ წარმართული ხასიათისა, იწყება ჩვეულებრივ ხუთ იანვარს, ადგომ დგამენ ტაბაკს, ახვავებენ საჭმელს რაც გააჩნიათ, ანთებენ სანთლებს, დგებიან ან დაიჩოქებენ, მეტ - ნაკლები ხნით დუმილია, მერე იწყებენ ლოცვას, წაქცევას, სიუხვისა და სიმრავლის, კეთილი ფეხის დატოვების თხოვნას და ა. შ., ეს გრძელდებოდა დღეობით ჩვეულებრივ ღამით, დარჩენილია მატერიალური ძეგლები ამ ცერემონიისა, რაც შორეული წარსულის გადმონაშთია გამოსახულებების სახით, შესაწირავი ხარის გამოსახულება და სხვა.

ლიხდუში - სვანურად აღაბის მომდევნო კვირა სვანეთში, დღისით შესასრულებელი რელიგიური წვეულება, ცეკვა - თამაში, სიმღერა, ლოცვა, ლეღვიშ - აღაბ, ხორცის აღაპი, ხსნილი, ასეთი თანმიმდევრობით უღვლაშობა, ლალჩა - აღაბი, უკანა აღაბი ღეშგმე - აღაბ გესმანდობი, სპირიტული რიტუალი ხორცით ლიფაღებ, ერთი კბილით ყველის ჭამა. შეიძლება, შემდეგ იწყება ორმოცდღიანი მარხვა, მომდევნო ცერემონიალები აღსარება, ლოცვა, ზიარება, ხსნილის მიღება - მითოდური, ნახევრად წარმართული წესები ხსნით.

ლოგოსი - ბერძნ. - სიტყვა, აზრი, გონება, კანონი, სამყაროს საწყისი, საყოველთაო კანონი, დასსაბამი, ანტიკური ფილოსოფიის ტერმინი, განსჯის და დავის საგანი შუა საუკუნეებში, ჰერაკლიტე ეფესოელს მიაჩნდა სამყაროს გონიერ 106 საწყისად, შეადარე ფაუსტი პირველად იყო სიტყვა, საქმე, გონება, არისტოტელეს აზრით ცნება. შინაგანი და გამოთქმული აზრი, სტოიკოსების აზრით ლოგოსი ყველა საგანშია და ხელს უწყობს მათ განვითარებას, ფილოსოფოს გნოსტიკოსთა განმარტებით ესაა უფლის სიბრძნე, ძე ღმერთი, უფლის ხმა და სიბრძნე, მოვლენილი ხილულ ქვეყანაზე, რათა აუხსნას ადამიანებს სამყაროს წყობა და ასწავლოს ცხოვრება, ყველაზე ნათლად ეს ასახულია იოანეს სახარებაში, ეკლესიის მამათა. შრომებში ეს გაგებაა გავრცობილი, სქოლასტიკოსებმა კი სცადეს მათი პატრისტიკული შრომებისა და არისტოტლელეს გაგების შეთანხმება, ქრისტიანობამ მაინც უფრო მიიღო ფილონ ალექსანდრიელის გაგება, რომ სიტყვა ლოგოსი ესაა. შემოქმედი ციური ძალა, , ღმერთისა და ადამიანის შუამავალი, გაგება იდეალისტურია.

ლოიოლა იგნატი - 1491 - 1556 წ ბასკი ესპანელი დიდებული, მეცამეტე შვილი, პრინცის სისხლისა, შეუპოვარი ფანატიკოსი, იეზუიტთა ორდენის დამაარსებელი, ორივე ფეხი ბრძოლაში მოიტეხა, დაკოჭლდა, ფარხმალი ღვთისმშობლის სურათის ქვეშ დაკიდა, იერუსალიმი მოიარა, პაპის ერთგულმა. შეკრა იეზუიტთა მრისხანე ორდენი, ყურმოჭრილ ყმათა არმია, დღეს 40 000 არის, წმინდანად შერაცხეს 1622 წ.

ლოლარდები - ჰოლანდიურად ლოლერ - ტიტინი, ინგლ ლოლარდ მოდუდუნე, ღატაკი მღვდლები, ანტიკათოლიკურ ერეტიკოსთა სექტა ინგლისში XIV - XV ს უიკლიფის მეთაურობით, ებრძოდნენ კათოლიკურ ეკლესიას, მემამულეებს, სიმდიდრეს, როცა ადამი ხნავდა ევა კი რთავდა მაშინ ვინღა იყო ბატონი, ასე აღვივებდნენ გლეხთა მოძრაობის     ნაპერწკალს,   უოლტ ტაილერის თანამებრძოლი ლოლარდი ჯონ ბოლი სიკვდილით დასაჯეს. ლოცვა - უბნობა კაცისა ღმერთთან, მორწმუნეთა ვედრება უფლისადმი, ან მღვდელთმსახურისა ზებუნებრივი ძალისადმი,    რომ მოიღოს მოწყალება, აარიდოს ბოროტი და ა. შ., ესაა იგივე ჯადოქრობა, მაგია სიტყვისა რომელსაც თითქოს მისტიური ძალა ჰქონდეს და რაც შორეულ წინაპრებს სწამდათ შინაარსი, სადიდებელი, სავედრებელი, სამადლობელი, პირადი და საზოგადო, პირადი დილის, საღამოს, მწუხრის, საქმის დაწყების, გზად გასვლის წინ ყოველი რელიგიის განუყოფელი ნაწილია.

ლოცვა - სიშმაგე - სექტანტებისა, ზოგი სექტის ხლისტების და სხვა, ისეთი ლოცვა - ვედრება როცა მორწმუნე დარბის, იგრიხება, ბრუნავს, სულიერი როკვით 107 სიგიჟემდე იდის, ხდება ნერვული სისტემის მოშლა და თავის ტვინის ზოგი სისტემის გადაქანცვა, რის გამოც მლოცველი კარგავს წონასწორობას, სინამდვილის გრძნობას, იწყებს უცხოდ მეტყველებას, რასაც მორწმუნენი უფალთან მეტყველებად თვლიან, დამღუპველია ფსიქიკისათვის, ამ ფანატიკურ მოქმედებას რუსულად რადენიეს უწოდებენ.

ლუთერანობა - პროტესტანტიზმის ერთი მთავარი მიმდინარეობა, ჩასახული და გავრცელებული გერმანიაში რეფორმაციის ჟამს გავრცელდა სკანდინავიაში, ჩრდილო ამერიკაში, ბალტიისპირეთში, მამამთავარია ვიტენბერგელი მღვდელი, განსწავლული ღვთისმეტყველი, მწერალი, ბიბლიის მთარგმნელი და რეფორმატორი მარტინ ლუთერი 1483 - 1546 წ, 1517 წ მან გამოაქვეყნა 95 თეზისი კათოლიკური ეკლესიისა, ინდულგენციებით ვაჭრობისა, პაპის წინააღმდეგ, პაპის ბულა განკვეთისა საჯაროდ ისროლა ცეცხლში და ბრძოლა გამოუცხადა რომის ბატონობას საქრისტიანოში, მხარს უჭერდნენ გერმანელი მთავრები მფარველობდნენ, თავშესაფარს აძლევდნენ პაპის მომხრეთაგან დევნის დროს, მან წამოაყენა თეზისი რწმენით გამართლებისა ეკლესიის გარეშე პირადი სიწმინდითა და არა კეთილი საქმეებით, ჭეშმარიტების წყაროდ თვლიდა მხოლოდ საღმრთო წერილს ბიბლიას, აგრეთვე აუგსბურგის სარწმუნოებას და აპოლოგიას თანხმობის წიგნს, რომელიც დაწერა მისმა თანამებრძოლმა მელანგ თონმა, დიდ და მცირე კატეხიზის, უარყო კათოლიკური ეკლესიის ფუფუნება, ღვთისმსახურება გაამარტივა, 7 საიდუმლოდან დატოვა მხოლოდ ნათლობა და ზიარება, ოღონდ პური და ღვინო ქრისტეს სისხლად და ხორცად კი არ ჩათვალა, ზიარების დროს ქრისტეს სისხლი და ხორცი იდუმლად ჩნდებაო საზიარებელ სითხეში, ქორწინება საიდუმლოდ აღარ ითვლება, ამიტომ შეიძლება განქორწინება და მეორე ქალის შერთვა, პასტორს თემობა ნიშნავს მაგრამ ვერ მოხსნის, თემობა ემორჩილება ეპისკოპოსს და სასულიერო საბჭოს რომელსაც ირჩევენ სასულიერონი და საერონი, სარწმუნოების წყაროდ ითვლება მხოლოდ ბიბლია, სახარება, ლუთერანული სახარებისეული სარწმუნოება, ადამიანი ცოდვილია და მხოლოდ ღმერთზეა დამოკიდებული მისი არსება, მაგრამ განიწმინდება პირადი მოქმედებით და არა ციური მადლით.

ლურდი - პატარა ქალაქი საფრანგეთში, კათოლიკეთა მიმლოცველობის დიდი ცენტრი, შემოსავლის წყარო, მტკიცე ტრადიციით აქ 1858 წ 14 წლის ბერნარდინას გამოეცხადა ღვთისმშობელი, ამიტომ ითვლება წმინდა ადგილად და.

108 შეთხზულია მრავალი ლეგენდა, მათ შორის პრაქტიკული თვალსაზრისით შედეგიანი გამოდგა თქმულება ღვთისმშობლის მადლით ერთერთ კლდეში სამკურნალო წყაროს გამოჩენის შესახებ, მოდიან სნეულნი და დიდ შემოსავალს ემატება დიდი პროპაგანდა რელიგიური ხასიათისა.

ლურჯი ჯვარი - პროტესტანტული საზი შეიქმნა ბაპტისტურის მსგავსად შვეიცარიაში 1977 წ გავრცელდა გერმანიასა და რუსეთში სადაც დიდი სამამულო ომის შემდეგ შეუერთდა სახარებისეულ ქრისტიან ბაპტისტებს, ქადაგებენ ნამდვილ ქრისტიანობას, ალკოჰოლთან ბრძოლას, ცეკვა - სიმღერას და სხვა.

ლუციფერი - ლათ ლუციფერ, ლუცის, ლუქს შუქი, ფერე - ტარება, სხივოსანი, სატანა, ეშმაკი, ბაბილონის მეფე, შედარებულია ცისკრის ვარსკვლავთან ლუციფერთან რაც თარგმანია ბერძნ. ული სიტყვისა ფოსფოროს.

მაა - ტანტრიზმის სათაყვანო 5 რამ ინდუისტურ რელიგიაში, ღვინო - მადია, ხორცი - მანცა, თევზი - მატსა, ხორბალი - მუდრა, სქესობრივი კავშირი - მაიტჰუნა.

მაგები, მოგვები - ძველსპარსულად მაგუს, ძველი ირანის ზოროასტრიზმის ქურუმები ძ. წ. VI - IV მთელი ტომი რომელნიც ქალდეველთა მსგავსად ეწეოდნენ წინასწარმეტყველებას, ვარსკვლავთმრიცხველობას, ამიტომ შემდეგ სიტყვა განზოგადდა, ყველა ბრძენსა და ასტროლოგს მოგვი ეწოდა.

მაგია - ჯადოქრობა, მიღმა ქვეყნიურ არსებებთან კავშირის დაჭერა ზემოქმედების, გამოყენების მიზნით ან ძალის გამოყენება ცხოველთა თუ ადამიანთა მიმართ, პრაქტიკულ ცხოვრებაში ასეთ სახეებად ყოფენ, სამკურნალო მაგია - ხალხური მედიცინა, მავნე - საქონლის ან მოსავლის წახდენა, სამონადირო ნადირთა მოჯადოება - მონადირება, სქესობრივი - ქალის დამორჩილების მაგიური საშუალება და სხვა.

მაგები, მოგვები - ეს ჩვეულებრივი მკითხავ - ექიმბაშები წვიმისდ მომყვანნი, კუდიანები და სხვა სპეციალისტები უფრო დახვეწილ საზში ითვლებოდნენ ქურუმებად, რომელნიც მაგიურ ცერემონიებს, წესებს ასრულებდნენ, ყველა სახეობა დაკავშირებულია ცრუმორწმუნეობასთან.

მადლი - ბერძნ. ხარისმა, ლათ გრაცია, რუს ბლაგოდაც, რაღაც ზებუნებრივი წყალობა, კეთილი ძალა, რასაც თითქოს ღმერთი უგზავნის ადამიანს, რათა მისი ცოდვილი ბუნება განწმინდოს და ხსნის გზა უჩვენოს, უბოძოს სიკეთე, რითაც ადამიანი ასიამოვნებს და იხსნის მოყვასს, მადლი ქენი და მარილიც მოაყარეო, 109 დას ეკლესია მადლს თვლის სულის ხსნის ერთადერთ გზად, მართლმადიდებლური ეკლესია კი დიდ მნიშვნელობას აძლევს ნნებისყოფის თავისუფლებასაც, პროტესტანტები შესაძლებლად თვლიან მადლის უშუალოდ მიღებას, ცნება დაამუშავა V საუკუნეში ნეტარმა ავგუსტინემ და ეკლესიამ ის მიიღო ადამიანის ნებისყოფის გარკვეული როლის აღიარებით, კლავს ინიციატივას, ქრისტიანული გაგებით მადლი ღვთისა აღარ ტოვებს ადამიანს, ის იმისათვის ეძლევა მას რომ მთელს სიცოცხლეში ეწეოდეს სიკეთის გზაზე მაშინაც კი როცა სცოდავს, მადლი სულიწმინდისა მასში შეფარვით აგრძელებს არსებობას, თუ შესცოდა მაშინაც არსებობს სინანული, მეორედ დაბადება კაცისა სინანულის ცრემლით, ამიტომ უწოდებენ სინანულს წმინდა მამანი მეორე ნათლისღებას, მადლი ხშირად პირადული სარგებლობის სურვილითაა ნაკარნახევი, ერთი ქალი მტრედებს პურს უფშვნიდა, როცა ჰკითხეს რისთვის აკეთებდა ამას დაუფიქრებლად უპასუხა იქნებ მადლი მოისხას, ბედი გამიხსნასო.

მავნე სული და კეთილი ძალა - ეთიკური ცნებები რომლებიც გამოხატავენ ცალკე პირის ან ჯგუფის, საზოგადოების დადებით ან უარყოფით მოქმედებას, მოვლენების შეფასების ჩვენეულ კრიტერიუმს, ყოველი რელიგია სიკეთის განსახიერებად რაცხს კეთილ, მოწყალე ღმერთს, ბოროტისას ეშმაკს, სატანას, მორალური საქციელის კეთილსა თუ ბოროტ გაგებას სხვადასხვა ეპოქაში თუ საზში სხვადასხვა სარჩული და ახსნა აქვს, პირველყოფილ საზში კეთილი იყო ის რაც ტომს ხელს უწყობდა საკვების მოპოვებაში, ბოროტი რაც ეღობებოდა, ორივე ცნება ზოგადია, შეიძლება ერთისთვის კეთილი მეორესთვის ბოროტი იყოს მაგ ჩვენთვის სიკეთეა საზისთვის სასარგებლო მოქმედება. შრომა, სამართლიანი საზისთვის ბრძოლა, ხალხისთვის ზრუნვა, ბოროტებაა ომი, ძალადობა, ეროვნული ჩაგვრა, ტაცება, მომხვეჭელობა, მექრთამეობა, ქურდობა, მკვლელობა, რელიგია ცდილობს ახსნას ბოროტების სათავე, ცოდვის მემკვიდრეობით გადაცემის საკითხი, რაც საბოლოოდ გარკვეულ პასუხს ვერ პოულობს, ადამი იყო კეთილი უფლის ქმნილება, მაგრამ მის დაცემას მოჰყვა ცოდვილ ადამიანთა მოსვლა, სისხლისღვრა, ბოროტება, სიკეთისა და სიავის ჭიდილი, ბოროტებაზე, მის წარმოშობაზე არსებულ რელიგიურ წარმოდგენას საერთო არაფერი აქვსდ მეცნიერებასთან, ჩვენი თვალსაზრისით ბოროტება მდგომარეობს არა ნებისყოფის სრულ თავისუფლებაში და მის დამახინჯებულ გამოვლინებაში არამედ საზოგადოებრივი ცხოვრების სახეობაში, კლასთა და 110 ჯგუფთა მოქმედებაში, ჩაგვრის რეჟიმში, რაც შობს ბოროტებას, ცხადია ესაა ზოგადი სოციალური ხასიათის დავა, პოლიტიკური სარჩულის ძიება, ჩვეულებრივ მეტყველებაში და ლიტერატურაში ძირითადად საქმე გვაქვს ბოროტებისა და სიკეთის ცალკეულ გამოვლინებებთან, მოქმედების ფენომენთან, რაც მუდამ კონკრეტულია და არა აბსტრაქტული, სიკეთისა და ბოროტების მარადიული პრინციპი ყოველ დროში თავისებურია და მაინც აქვს საერთო ქველმოქმედება, სხვისთვის თავდადება, სამშობლოს დაცვა, დედის სიყვარული, თავისუფლებისათვის ბრძოლა სიკეთეა ყოველ დროში, ცხადია არა დამპყრობელთა და მოძალადეთა თავისუფლებისათვის ბრძოლა, ხოლო ძალადობა, ღალატი, უმადურობა, ბოროტება, პოლიტიკური ვითარების გარეშე სიკეთეა ადამიანურობა, ბოროტება არაკაცობა, მარადიულია რუსთაველისეული გაგება “ბოროტსა სძლია კეთილმა არსება მისი გრძელია”.

მავნე სული - ეშმაკი, იგივე ავსული, კუდიანი, ჯადოქარი, უწმინდური.

მათეობა - ზამთრის რელიგიური დღესასწაული თუშეთში იანვარს, გვარებად მიდიან ნათესავთან, ამწყალობებენ, ლხინობენ, აწყობენ გამოხდომას, მტერთან ბრძოლის, სროლის, ტყვეობის ინსცენირებას.

მათე - ერთერთი სახარების ავტორი, გადმოცემით მოციქულ პავლეს მოწაფე.

მაიმუნის პროცესი - ა. შ შ - ში სკოლის მასწავლებლის სკოპსის წინააღმდეგ აღძრული სასამართლო დევნის, დაჯარიმების ფაქტი, რაც შემდეგაც განმეორდა, სკოპსი ასწავლიდა დარვინიზმს, რაც ზოგ შტატში იკრძალება მაიმუნისაგან ადამიანის გაჩენის იდეისათვის, პროცესზე დასვეს მაიმუნიც და ამან გამოიწვია სენსაციური გამოხმაურება. 

მალაკნები - რუსულად მოლოკანენ, სულიერ ქრისტიანთა სექტა, მეორეა დუხობორების სექტა, შეიქმნა XVIII ს სემიონ უკლეინის მეთაურობით და ერთ დროს მილიონამდე წევრს ითვლიდა, ეს იყო პროტესტი მეფის რეჟიმის წინააღმდეგ,     აქედან კულტის გამარტივება, სასულიერო სიმღერების გალობა უბრალო სამლოცველოებში, მართლმადიდებლობის წესების სამღვდელოების, ხატ - ჯვრის, წმინდა ნაწილთა, ღმერთის ანთროპომორფული სახის წყლითკურთხევის უარყოფა, ქრისტეს აღდგომის გაგება სიმბოლურად, როგორც მისი მოძღვრების აღდგომა და სხვა, ძირითადად ეს იყო ღარიბი გლეხობა და წვრილი მოვაჭრეები, სექტის სახელზე აზრთა ერთიანობა არაა, უკავშირებენ მდ მოლოჩნაიას, სადაც მათი უმეტესობა სახლობდა, მარხვის .

 დროს რძის სმის წესს, სიმცირეს, სექტის მოძღვრებას სულიერ რძეს, ნათლობას თვლიან მოძღვრების აღქმად, ზიარებას უფლის სიტყვის შთაგონებად, მორწმუნეთა მიზნად სულიერ აღორძინებას, მორწმუნეთა სულს უფლის სავანედ, მორწმუნეს შეუძლია უშუალოდ მიმართოს ღმერთს, ამიტომ მღვდელი და ბერი ზედმეტია, თემს წინამძღოლობს არჩეული მოხუცი პრესვიტერი, მორწმუნეს შეუძლია განავითაროს კეთილი ძალა რაც ადამიანში არის ამიტომ უარყოფენ გარყვნილებას, თამბაქოს წევას, ლოთობას, ბილწსიტყვაობას, კეთილი საქმის ეთიკა ხელს უწყობდა ხელოსანთა აქტიურობას, საქმიანობას, ღმერთი ამას ისედაც ხედავს ამიტომ ზედმეტია. შუამავალი მღვდელი ბერ - მონაზონი, ასევე ქადაგებენ დუხობორები, რწმენის ერთადერთი წყაროა ბიბლია, ბევრი რამით გვანან პროტესტანტებს, მეფის რეჟიმი დევნიდა ამიტომ დასახლდნენ ყირიმში, კავკასიაში, ციმბირში.

მამონა - არამეულად საუნჯე, ძველსირიელთა სიმდიდრის ღმერთი, ერთ დროს ებრაელებიც სცემდნენ თაყვანს, შემდეგ ეს მავნე ერესად ჩაითვალა, ქრისტიანობამაც სასტიკი ბრძოლა გამოუცხადა როგორც მაცდურს, სიმდიდრისა და მომხვეჭელობის მფარველს, სახარებაში ანგარების სინონიმია.

მანიქეველობა - ლეგენდარული დამფუძნებლის მანის 216 - 276 წ მანექის სახელიდან, ზოროასტრიზმისა და ქრისტიანობის ერთიანობის ნიადაგზე შექმნილი რელიგია III ს, რომელიც ფართოდ გავრცელდა სპარსეთიდან ჩინეთამდე, მანი მქადაგებელი ზეცის მოვლენილად ითვლებოდა, მანვე გადმოიღო ქრისტიანული მესიანიზმის იდეა, საფუძველი კი გახდა ზოროასტრიზმის დუალიზმი, სამყაროს 2 საწყისი აქვს სიკეთე და ბოროტება, სინათლე და წყვდიადი, პირველის მეუფეა ღმერთი, მეორის სატანა, ეშმაკი, მათი ბრძოლა დასრულდება კატასტროფით, ბოროტება მატერია დაიღუპება, სიკეთე სული განთავისუფლდება, ეს იქადაგა მანექმა. შაბურ I - ს გამეფებისას, ზოროასტრის ქურუმები მტრულად შეხვდნენ, ხოლო ახალმა. შაჰმა ბაჰრამ I - მ მანი დილეგში ჩააგდო, 276 - 277 წ ის სიკვდილით დასაჯა, წყვდიადის ძალად ცხადდებოდა მჩაგვრელთა კლასი, ამდენად ეს იყო მებრძოლი თუმცა მქადაგებლური პასიური სარწმუნოება, რაც ქრისტიანობამ ერესად გამოაცხადა, ბრძოლა გაგრძელდა V ს შუახანებამდე, შემდეგ დარჩა დევნილი ერესების სახით, ადამიანი ემსახურება კეთილს, თუმცა გაორებულია.

მანონიტები - არაა სწორი, მენონიტები.

112 მართლმადიდებელთა დღესასწაულები - საერთო ქრისტიანული და განსაკუთრებული საზეიმო, საკულტო ხასიათით გამოყოფილი დღესასწაულები, მათგან მთავარია ათორმეტი დღესასწაული, დაკავშირებულია ძირითადად წინაქრისტიანულ წარმართულ ან იუდეველთა დღესასწაულებთან, რომელთაც სიმბოლური მნიშვნელობა ჰქონდათ, ნათლობა, წყლით გაბანვის მაგიური წესიდან, ბზობა, ძველი ებრაული წესიდან, ზოგ სამლოცველოში მოჰქონდათ ნაყოფიერების სიმბოლო პალმის რტოები, რაც ჩრდილოეთში ბზამ შეცვალა და სხვა, შობა, სამება, ნათლობა, მირქმა, ხარება, ბზობა, ამაღლება, ფერისცვალება, მიძინება, შობა ღვთისმშობლისა, ტაძრად მიყვანება, გიორგობა, ილიაობა, პეტრე - პავლობა, იოანე ნათლისმცემლის თავის წარკვეთა და სხვა.

მართლმადიდებელთა სექტები - ჭეშმარიტ მართლმადიდებელთა სექტა და მართლმადიდებელთა ეკლესია არსებითად ერთნაირი და მსგავსი საერთო პრინციპით, რომ ყველაფერი რაც ჩვენ დიდ ქვეყანაში 1917 წ შემდეგ ხდება სატანის საქმეა და ბოროტებას წარმოადგენს, ამიტომ არავინ არ უნდა ემსახუროს ამ საქმეს, არ იმუშაონ კოლექტივში, არ მიიღონ მონაწილეობა არჩევნებში, არ იმსახურონ არმიაში, არ ისწავლონ საბჭოურ სკოლებში, არ იქორწინონ რამეთუ ამ დროში შობილი ბავშვი ეშმაკეულია, ესაა პატრიარქ ტიხონის 1865 - 1925 წ ანტისაბჭოთა კურსის ტიხონოვშჩინას პრინციპების გაგრძელება, ბევრი სექტანტი სამამულო ომის დროს მტრის მხარეზე გადავიდა, შემდეგ სექტა დასუსტდა, შეთხელდა, მცირე ჯგუფებად დაქუცმაცდა, ბევრი მათგანი ეწევა გარყვნილ ცხოვრებას, ასკეტურ თვითგვემას, პურსა და წყალზე გადადიან.

მართლმადიდებელი ავტოკეფალური ეკლესიები - ბიზანტიურ პრინციპზე აგებული დამოუკიდებელი ეკლესიები, თავდაპირველად იყო 4, კონსტანტინეპოლის, ალექსანდრიის, ანტიოქიის, იერუსალიმისა, 1889 წლიდან კი მოსკოვის საპატრიარქოც ავტოკეფალური გახდა, ამას დაემატა კვიპროსის, საქართველოს, სერბეთის, რუმინეთის, ბულგარეთის ეკლესიები, განაგებენ პატრიარქები, ქართულს კათოლიკოს - პატრიარქი, 1850 წლიდან ელადის ეკლესიაც შეუერტთდა, 1922 წლიდან ალბანეთის, 1948 წლიდან პოლონეთის, ჩეხოსლოვაკიისა 1951 წლიდან, ამერიკისა 1970 წლიდან მათ სათავეში უდგათ არქიეპისკოპოსები და მიტროპოლიტები, სულ 15 ავტოკეფალური ეკლესიაა, განირჩევიან მხოლოდ პოლიტიკური ორიენტაციით, იცავენ შვიდ I მსოფლიო საეკლესიო კრების პრინციპებს, ძირითადად საერთოა სიმბოლო სარწმუნოებისა, ღვთისმსახურება ტარდება ეროვნულ ენებზე, ალბანეთის გარდა ყველა წევრია 113 მსოფლიო საეკლესიო საბჭოსი, ქართული ეკლესიის ავტოკეფალია საბოლოოდ 1990 წ მარტში დამტკიცდა.

მართლმადიდებელი ავტონომიური ეკლესიები - მსოფლიო საეკლესიო საბჭოს წევრი 3 შედარებით დამოუკიდებელი ეკლესია, სინაის, ჩინეთის და იაპონიისა, სამივე ამა თუ იმ ავტოკეფალური ეკლესიის მეურვეობაშია და. შესაბამის იურისდიქციას ექვემდებარება, სინაის ეკლესია რომელსაც არქიეპისკოპოსი განაგებს იერუსალიმის პატრიარქის ხელდასხმით ირჩევა, აქვს 1 მონასტერი სინას მთაზე და 14 მრევლი, კვიპროსზე, საბერძნ. ეთში და სხვა, ჩინეთის ეკლესიამ ავტონომია მიიღო 1921 წ, ექვემდებარება კონსტანტინეპოლის პატრიარქს, აქვს 2 ეპარქია, 32 ტაძარი, 54 სამლოცველო, იაპონიის ეკლესიას დამოუკიდებლობა მისცა მოსკოვის პატრიარქმა 1970 წ, აქვს 3 ეპარქია, სასულიერო აკადემია, სკოლები.

მართლმადიდებლობა - ქრისტიანული რელიგიის ერთერთი მთავარი მიმდინარეობა, აღმოსავლეთის განშტოება, ორი დანარჩენი კათოლიკური და პროტესტანტული რელიგიები, გამოყოფა დაიწყო 395 წლიდან მაგრამ საბოლოოდ გამოეთიშა კათოლიკობას 1054 წლიდან და აცხადებს კათოლიკურივით ერთადერთი ჭეშმარიტი რელიგიის პრეტენზიას, თუმცა თანამედროვე ვითარებასთან შეგუების მიზნით შექმნილი ეკუმენური მოძრაობის ზეგავლენით ცდილობს კათოლიციზმთან შერიგებას და წინააღმდეგობათა დაძლევას განსაკუთრებით სამების საკითხში, კათოლიციზმი ამტკიცებს რომ მამა ღმერთი და ძე ღმერთი ერთნაირი უფლებებით მოფენენ სულიწმინდას, მართლმადიდებელთა რწმენით კი სულიწმინდის მოფენა მხოლოდ მამა ღმერთს შეუძლია, მათი მოძღვრების საფუძველია ბიბლია და წმინდა გადმოცემა, ეკლესიის მამათა თხზულებანი, ყრილობის დადგენილებანი, სიმბოლო სარწმუნოებისა სამება, მამა ღმერთი, ძე ღმერთი და სულიწმინდა, რომელიც მამა ღმერთისაგან გამოდის, ცნობს მარადიულ სასუფეველს, ცოდვის გამოსყიდვას, რისთვისაც ქრისტე ეწამა, მართლმადიდებელთა ღმერთი მიუწვდომელია ადამიანთა გონებისათვის, მორწმუნეთა ვალია რწმენის გავრცელება, ტაძართა გაფორმება, ლოცვა - კურთხევა, ეკლესიაში სიარული, პატარა ჯვრის ტარება, 7 საიდუმლოს შესრულება როგორც კათოლიციზმშია, მართლმადიდებლობას აქვს 15 დამოუკიდებელი ავტოკეფალური ეკლესია ალბანეთის არქიეპისკოპოსი, ალექსანდრიის პატრიარქი პაპი, ანტიოქიის ეპარქიები, ბულგარეთის, კონსტანტინეპოლის, 114 რუმინეთის, სერბეთის პატრიარქები, ქართული კათალიკოს - პატრიარქი, კვიპროსის არქიეპისკოპოსი, პოლონეთის მიტროპოლიტი, რუსეთის პატრიარქი სინოდი, ჩეხოსლოვაკიის მიტროპოლიტი, ელადის არქიეპისკოპოსი, ეკლესიები ამერიკის მიტროპოლიტი 1970 წ.

მარიამობა - მარიამ ღვთისმშობლის დიდი დღესასწაული, რომელსაც საქართველოში განსაკუთრებული მნიშვნელობა და ეროვნული სახე მიეცა, რადგან ესაა ღვთისმშობლის წილხვდომილი ქვეყანა, ესაა მოდე მოძმეთა საკრალური დღესასწაული, რასაც მკვლევართა აზრით საფუძვლად უდევს დედობის, შვილიერების მფარველი ქალღმერთის უძველესი სახე, მაგრამ ქრისტიანობამ მიანიჭა უფრო სრულყოფილი და ამაღლებული ფორმა, განსაკუთრებით გულმოდგინედ სრულდებოდა დას საქართველოში სამეურნეო წლის დასასრულს ფერისცვალებასთან დაკავშირებით, უფრო სოფლად, ზეიმობდნენ 15 - 26 აგვისტოს, ხილის კრეფის ჟამს შინ თუ მინდვრად სადაც ღამისთევები და ცეკვა - სიმღერა იმართებოდა, ტრადიციულად შემორჩა უფრო ილორში, სადაც ხალხის რწმენით წმ გიორგის ეკლესიაში მობრძანებული დედა ღვთისა ამ ძველ ქართულ ტაძარს პატრონობდა, აგრეთვე მესხეთში, ვარძიასა და საფარაში, აწყურში და ეს გასაგებიცაა გადმოცემით ქართლის ცხოვრებაში აისახა, მარიამმა პირი დაიბანა, მოითხოვა წმინდა ფიცარი, დაადო სახე და. შეიქმნა ხატი ყოვლადწმინდისა ღვთისმშობლისა, ბრწყინავდა ვითარცა მზე დიდებითა და პატივითა, ამ ხატს აუგეს აწყურის ღვთისმშობლის ტაძარი, აქ იმართებოდა ორდღიანი ზეიმი, რასაც დიდი ეროვნული მნიშვნელობა ჰქონდა, რადგან სახედ თვისად გამოგზავნილი ხატი და მისი რწმენა იცავდა მამულს ათას საფრთხეში, ვარძიობა და საფარობა ჩვენს დროში კვლავ დიდ კულტურულ ზეიმად იქცა, საბერძნ. ეთში ანალოგიური იყო არტემიდე - დიანას საკულტო ზეიმი.

მარხვა - რელიგიური აკრძალვა ან შეზღუდვა საჭმელ - სასმელის მიღებისა, ძლიერი საშუალება რელიგიური რეგლამენტაციისა, მორწმუნეებზე ემოციური და სარწმუნოებრივი ზემოქმედებისა, სათავეს იღებს შორეულ წარსულში, როცა საკვების სიმცირე მისი დაზოგვის ღონისძიებებს ითხოვდა, შემდეგ მიეცა რელიგიური სანქცია როგორც ადამიანის სულის განწმენდისა და განახლების საუკეთესო საშუალება, კათოლიკური სარწმუნოება მრავალდღიან მარხვას არ ითხოვს, მარხულობენ მხოლოდ დიდმარხვის პირველი კვირის ოთხშაბათს, მიძინებისა და. შობის კვირაძალზე, ვნების კვირის პარასკევს, პროტესტანტებს არა აქვთ მარხვის დღეები ანგლიკანურის გარდა, განსაკუთრებით ძლიერია 115 მარხვის წესები მართლმადიდებელთა. შორის, სულ 4 მრავალდღიანი მარხვაა, დიდმარხვა 7 კვირა, წმ პეტრეს მარხვა 1 - 5 კვირა, ღვთისმშობლის მიძინების 2 კვირა, საშობაო 6 კვირა, გარდა ამისა ჯვართამაღლების დღის მარხვა ოთხშაბათისა და პარასკევისა თითო დღიანი დანიშნულების მიხედვით სანათლისღებო, საწყალკურთხევო, ნათლისღების წინა დღის, მშობლების გარდაცვალების აღსანიშნავი, დათქმული და სხვა სულ დაახლოებით 200 დღე წელიწადში, მარხვის დღეებში იკრძალება სამხიარულო დღეობებში მონაწილეობა, ქორწინების საიდუმლო, ქალთან ურთიერთობა, კათოლიციზმს ასეთი მკაცრი წესები არა აქვს, ნებადართულია რძის მიღება, აგრეთვე შემსუბუქება მორწმუნეთათვის, რომელთაც შიმშილობა ექიმისაგან ეკრძალებათ, იუდაიზმში საერთო მარხვის დღეების გარდა სამსჯავროს დღეები, ღირსსახსოვარი დღეები მიღებულია მშობელთა მოსახსენებელი მარხვა და სხვა, ხოლო ისლამის მკაცრი მარხვა ურაზა რამადანის თვეში მორწმუნეს უკრძალავს ლუკმის აღებას მზის ამოსვლიდან ჩასვლამდე, ეს მომქანცველი წესი იწვევს სულიერად მონანიების სურვილს და თვითგვემას, ხორციელად ორგანიზმის გამოფიტვას, სარწმუნოებრივასდ რწმენის ერთგულებას, პირველ და ბოლო კვირას ჩვეულებრივ მარხვას უშრაბას უცხიმოდ ჭამას ემატებოდა დღის უმეტესი ნაწილის სრული აკრძალვა ყოველგვარი საკვებისა სვანურად უჭმელობა საპირისპირო სიტყვისა ლილჩე უბრალო მარხვა,  ხორცზე.     ესაა სულის გამარჯვება მარხვანნი - დიდმარხვის დღეებში საკითხავი ლოცვების კრებული, ბერძნ. ული ტექსტი კონსტანტინეპოლისა, მიეწერება თეოდორე სტუდიტეს XI ს, ქართულად თარგმნეს მთაწმინდელებმა, XVIII ს შესწორდა, ემატებოდა იოანე დამასკელის, კოზმა მგალობლის და სხვათა საგალობლები.

მასონობა, ფრანკ მასონობა - ფრანგულად ფრანგ მასონ - თავისუფალი ქვისმთლელი, რელიგიურ - ფილოსოფიური მიმდინარეობა, რომლის არსი და მიზანი დიდხანს ვერავინ გაიგო, შეიქმნა ბურჟუაზიული და არისტოკრატიული წრეებისაგან ინგლისში XVIII ს დასაწყისში საიდუმლო საზების მასონთა ლოჟების სახით, ძმური სიყვარულის საწყისებზე შუა საუკუნეების ქვისმთლელთა მაგალითზე, გადმოიღეს მათი წესები, შეკრეს თავისუფლად მოაზროვნე ლოჟები, საზები, გამოხატავდნენ ოპოზიციას ოფიციალური ეკლესიისადმი, შემდეგ კი იძალა მისტიციზმმა და აშკარად იწყეს ბრძოლა მატერიალიზმის და ათეიზმის წინააღმდეგ, ეკლესიამ კონკურენტად ჩათვალა და ბრძოლა გამოუცხადა, მხარს 116 უჭერდნენ ფრიდრიხ II და ნაპოლეონ I, ნაპოლეონ III, 1762 წ მოსკოვშიც გავრცელდა, 1822 წ აკრძალეს, მაგრამ რეოლუციამდე არსებობდა, ევროპასა და ამერიკაში დღესაც თავგამოდებით იბრძვიან ბურჟუაზიული წყობის შენარჩუნებისათვის, ასრულებს რეაქციულ როლს.

მატერ ეტ მაგისტრა - ლათ დედა და დამრიგებელი, იოანე XXIII - ს ენციკლიკა, საწყისი სიტყვები რომელიც 1861 წ გამოვიდა ლეო XIII - ს ენციკლიკის ბერუმ ნოვარუმ 70 წლისთავზე, კომუნიზმის და პროგრესის წინააღმდეგ რომ იყო მიმართული, ამ ახალ დოკუმენტში პაპი ვარაუდობს ახალ ვითარებასთან შეგუებას და მაგალითად ასახელებს საფრანგეთის რეოლუციას რომლის შეგუებას ეკლესიამ 100 წელი მოანდომა.

მატერიალიზმი - ლათ მატერიალის - საგნობრივი, ნივთიერი, ფილოსოფიის ერთერთი მთავარი მიმართულება, რომელიც ამტკიცებს, რომ პირველადია მატერია, რეალური სამყარო, მეორადი კი გონი, შემეცნება, ყოფიერებისა და ცნობიერების ურთიერთობაში დიამეტრულად საწინააღმდეგო აზრისაა იდეალიზმი რომელიც სულის, შემეცნების, გონების პირველადობას ქადაგებს, მატერიალიზმი ამტკიცებს, რომ სამყარო არავის არ შეუქმნია, არსებობდა მარად და ყველგან დროსა და სივრცეში, ამით მატერიალიზმი უპირისპირდება რელიგიას, მატერიალიზმმა გაიარა განვითარების საფეხურები ჰერაკლიტე, თალესი, ანაქსიმენე, ანაქსაგორე, დემოკრიტე, ეპიკურე, ლუკრეციუსი, ანტიკურ ფილოსოფიაში ფრიდრიხ ბეკონი, ჰობსი, ტოლანდი, სპინოზა, დიდრო, ჰოლბახი, ჰელვეციუსი, ფოიერბახი გვიანდელი და ახალი დრო.

მეათედი - მორწმუნეთა სავალდებულო შესატანი ეკლესიის სასარგებლოდ, მოსავლის მეათედი, ძირითადად გლეხობისა, დამყარებულია ბიბლიურ ცნობაზე რომ ძველ იუდეაში მეათედი ტაძროსნებისა იყო, მუდამ იყო ეკლესიის შემოსავლის მთავარი წყარო, ჩვენში მხოლოდ ადვენტისტების პრაქტიკაშია, სხვაგან მორწმუნეებს შეძლებისდაგვარად შეაქვთ შესაწირი.

მეათორმეტე მეთორმეტე დღესასწაული - ათორმეტთაგანი.

მედრესე - მუსულმანთა სასულიერო სასწავლებელი, ამზადებს კულტის მსახურებს.

მეთოდისტები - ინგლისელი პროტესტანტების ერთი მიმდინარეობის მიმდევრები, ანგლიკანური სექტა, დაარსებულია ძმათა უელსელების მიერ ოქსფორდის უნივერსიტეტში 1729 წ, მიზანი ბიბლიის შესწავლა მეთოდურად, წესების 117 დაუფლება, შენდეგ ჯონ უელსი გამოვიდა ანგლიკანური ეკლესიის განახლების, რწმენის გაწმენდის ქადაგებით, რეფორმის მოთხოვნით, ეკლესიამ მხარი არ დაუჭირა მაგრამ ღია ცის ქვეშ დაიწყეს ქადაგება, მორწმუნეებს აშინებდნენ ჯოჯოხეთის სატანჯველით, მოიპოვეს ავტორიტეტი და დღეს ამერიკაში ბალტიმორში საეპისკოპოსო კათედრაც აქვთ 1787 წლიდან , 87 ქვეყანაში 26 მილიონი მიმდევარი ჰყავთ, მეთოდისტების მსოფლიო საბჭო აერთიანებს 55 ეროვნულ ეკლესიას, 10 წელში ერთხელ კონფერენციას იწვევენ.

მენონიტები - დამაარსებლის ჰოლანდიელი მღვდლის მენო სიმოსის სახელიდან 1492 - 1559 წ, მომნათვლელნი ანაბაპტისტების მშვიდობიანი სექტა, გამოეყო ამ პროტესტანტულ მიმდინარეობას გლეხთა ომის შემდეგ 1524 - 25 წ, დეკლარაცია გამოაქვეყნეს 1652 წ, უარყოფენ ბავშვობის ასაკში ნათლობას, თემობას, რასაც ცვლის მმართველობა და საეკლესიო იერარქიას, საერთაშორისო ორგანო კონფერენცია. შეერთებულ შტატებში, აქვთ ორგანიზაციები ამსტერდამში და სხვა, რუსეთის იმპერიაში XVIII ს გამოჩნდნენ ტავრის გუბერნია, უკავშირდებიან ანაბაპტისტებს, მათი ნაწილი ექსტრემისტებია, უარყოფენ მოქალაქეთა მოვალეობის შესრულებას, მტრულად შეხვდნენ რეოლუციას, 1827 - 28 წ წავიდნენ, მერე ნაწილი დაბრუნდა უკან, იყვნენ საქართველოშიც, სექტა დაიყო, თემში თანასწორობა აქვთ, იციან ქრისტესავით მდაბიურთა ფეხის განბანვის რიტუალი, სწამთ მეორედ მოსვლა და იესოს ათწასწლოვანი მეუფება, ბოროტებაზე ძალით პასუხის გაცემას უარყოფენ, სიკეთესა და მორალურ სრულყოფას ქადაგებენ.

მეორედ მოსვლა, 1. მითიური პიროვნების ღმერთის ან კატასტროფული მოვლენის მეორედ მოსვლა რამაც ქვეყნიერება უნდა. შეძრას, დაღუპოს, განაახლოს და ა. შ., ამ აზრით წარმართული შინაარსი აქვს რამაც ქრისტიანულ რელიგიაში მტკიცედ ჩამოყალიბებული ცნების ქრისტეს მეორედ გამოცხადების გაგება მიიღო, სიმბოლო სარწმუნოებისა, 2. ქრისტეს მეორედ მოსვლა, განკითხვის დღე, საშინელი სამსჯავრო, ძველი ცნება დაუკავშირეს სახარების განმარტებას, სახარებაში ნათქვამია რომ “ეს მოხდება 1 თაობის მოსწრებაში”, სინამდვილეში კი გადის 2000 წელი და განკითხვის დღე არ გათენებულა, ღვთისმეტყველნი დარწმუნდნენ რომ უშედეგოა ბიბლიის სათანადო ადგილების სიმბოლიკაზე რაიმეს აგება, აგრეთვე ადვენტისტების ცდა სადმე ბიბლიაში ნახონ მეორედ მოსვლის ვადები, ამიტომ აცხადებენ რომ დრო არავინ იცის, ქრისტე სულაც არაა პირველი პიროვნება რომლის მეორედ მოსვლასაც ხალხები ელოდნენ, 118 ებრაელთა წინასწარმეტყველნი უხსოვარ წარსულში ქადაგებდნენ მესიის, მხსნელის ემანუელის (ჩვენთან არს ღმერთი) მეორედ მოსვლას, გამოჩენას, ეს ფიქსირებულია ძ. წ. 700 წელსაც, ებრაელთა რწმენით ესაია წინასწარმეტყველის არაკანონიკური წიგნით მსგავსად ორმუზდის - აჰურამაზდას, აგრეთვე ვიშნუს კვლავ გამოცხადების სახით, ესაა მოლოდინი მხსნელისა რომელიც ქვეყნიერებას შეძრავს, განიკითხავს, მოაწესრიგებს, ქრისტეს მესიანობა მხოლოდ ახალი ტიპია იმავე მოვლენისა რაც საყოველთაო კატასტროფასთან, წარღვნასთან, ცისა და ქვეყნის დაქცევასთან ან ხანძართან რაგნაროკი ჩრდილოეთ მითოლოგიაში იყო დაკავშირებული, მსგავსი რწმენა ცნობილია ძველ ეტრუსკებში, რომაელებში, სტოიკოსებთან, შუა საუკუნეებში, ასტროლოგებში, ე. ი.

ქრისტესთან და მის შემდეგაც ოღონდ ტერმინი ქრისტიანული გაგებით უფრო დამკვიდრდა მაგრამ დარჩა ხალხში, ენაში როგორც საყოველთაო კატასტროფის ან წარღვნის, ქვეყნის დაქცევის სინონიმი, აქ მთავარ როლს თამაშობს ბიბლიური თავსხმა, წყალდიდობა, რაც ერთხელ უკვე მოხდა პატრიარქების ჟამს, კაცობრიობის დაღუპვა წარღვნის ან ცეცხლისაგან, ქრისტიანობამ ბევრი რამ გადმოიღო ძველი აღთქმიდან, შეუძლებელია ანგარიში არ გაეწიოს ერთი მხრივ ამას, მეორე მხრივ ხალხის სამეტუყველო ენას, რაც კლასიკურ მწერლობაშიც ასახულა “ამ დღესა. შინა გამოეცნეს წყარონი უფსკრულისანი და საქანელნი ცისანი განიხვნეს”, ეს ხსოვნა დარჩა ხალხს და დაუკავშირა ყოველ კატასტროფას, აღმოსავლურ ხალხთა მეტყველებაში ხშირად გვხვდება ეს ფრაზა “მეორედ მოსვლისას ცა ჩამოიქცევა და დედამიწა გადატრიალდება”, მოლა ნასრედინი და სხვა, წარწყმედა ერთის მხრივ მეორედ მოსვლის წარღვნის სინონიმია, მეორეს მხრივ დაღუპვის, მოსპობისა, ლოკალური რელიგიური ტერმინი იძენს ფართო შინაარსს, წარღვნას და წარწყმედას უკავშირებს ი ჭავჭავაძე განდეგილში საშინელ თავსხმას, იმავე გაგებით კლასიკური ნიმუშია ვაჟას პოეზია “უეცრად შუაღამისას ცას ჯანღი დაეფინა” შავი ზღვის შავი ვეშაპი პირღია დაგვეღრინება, ჩვენ მოსვენებით მძინარეთ საჭმელად დაგვეპირება, მოსქდება ქარი და ღვარი მთელი მთა - ბარი იქცევა, მეორ მოსვლაა სწორედაც, მოჰკაწრავს ღვარი ტყე - ღრეებს, ბუნება მბრძანებელია, ღამე მთაში, მთელი აღწერილობა წყალდიდობა, გველეშაპი და სხვა ტიპიური წარღვნის სურათია, თანაც მბრძანებელია ბუნება და არა ციური ძალა, ასევეა მეორე ლექსში „ადამიანი“: “ზღვა ბობოქრობდა, ტალღები 119 ვით მთები მთებზე სხდებოდა, ფაფარსა სცემდა ცის სივრცეს, ძირს დედამიწა სქდებოდა, იტყოდი მეორედ მოსვლაა ტალღა რომ ტალღას ხვდებოდა”, აქაც და საერთოდ ქართულ ენაშიც, საქართველოს ნებისმიერ კუთხეშიც როგორც ერთი მკვლევარი წერდა წარღვნა მეორედ მოსვლის სინონიმია, ქრისტეს მეორედ მოსვლა აპოკალიპსის მიხედვითაც დაკავშირებულია კოსმიურ კატასტროფასთან, ფანტასტიკურ ჩვენებებთან, შვიდთავიანი წითელი დრაკონის გამოჩენასთან, სატანასთან, რომელიც კუდით ვარსკვლავებს წყვეტავს, მთელი ეს ბიბლიური ჩვენება ხალხმა დაუკავშირა ქრისტეს მეორედ მოსვლის მოვლენათა ციკლს, ამგვარად მხოლოდ უვიცობით შეიძლება აიხსნას მკაცრად რელიგიური დოგმატიკის ჩარჩოებში ჩაკეტვით წარღვნისა და მეორედ მოსვლის ცნებათა ნათესაობის უარყოფა, შესაძლოა რელიგიური გადატრიალებაც ეგვიპტეში ძ. წ. XV ს გამოწვეული იყო კატასტროფით სარტორიანის ამოფრქვევა, მეორედ მოსვლა ყოველთვის იყო და არის მორწმუნეთა რელიგიური რწმენის გაძლიერების, დაშინების მძლავრი იარაღი, მრავალგზის აისახა დიდ ხელოვნებაში, მიქელანჯელოს განკითხვის დღე, ვატიკანი.

მერსანაბლ - სვანურად უღვლაშობის მომდევნო შაბათი როცა. შეიძლებოდა სამსხვერპლო ტახის ხორცის ჭამა, დილით მამაკაცი აღმოსავლეთ სარკმელთან ღმერთს ღვიძლს, სამ სეფისკვერს და ღვინის ზედაშეს უძღვნიდა, დაილოცებოდა, წაუქცევდა და ვიდრე ამ ცერემონიალს შეასრულებდა უკან მოხედვა ეკრძალებოდა, მომდევნო დღეს იყო აღაბი, დღესასწაულში არის წარმართული კვალი.

მესა - ფრანგ მესე, იტალიურად მესა გაშვება, კათოლიკური ღვთისმსახურება, ლიტურგია, წირვა ეკლესიაში, ორღანოს ხმაზე ხდებოდა საგალობელთა გალობა და ლოცვა - კურთხევა, ბოლოს ზიარება, 1962 - 65 წ ვატიკანის II მსოფლიო ყრილობაზე შეიტანეს ცვლილებანი წირვაზე, ნებადართულია ლოცვები ეროვნულ ენებზე, საეროთა ზიარება პაპის ნებართვით, ეროვნული მუსიკის დაკვრა, დიდ როლს ასრულებდა. შუა საუკუნეებში.

120 მესიანიზმი - ძველებრაულად მაშიახ კურთხეული, ცხებული, რელიგიური მოძღვრება უფლის რწმუნებულზე კაცობრიობის მხსნელზე მესიაზე, რომელიც ქვეყნად წესრიგს დაამყარებს, იხსნის ცოდვის ტეხვისაგან, ადამის და ევას პირველი ცოდვაა ნავარაუდევი, პირველად იუდეველნი მესიას ეძახდნენ მეფეს, რომელიც ზეთის ცხების შემდეგ კურთხეულად, მიწიერ მბრძანებლად იქცეოდა, შემდეგ რაკი ერის ტანჯვას არაფერი ეშველა თანდათან შეიქმნა მითი ციურ მხსნელზე, რომელიც თავის რჩეულ ხალხთან დადებულ უფლის იაჰვეს შეთანხმებას აღასრულებდა, მოგვიანებით უკეთეს დროზე მეოცნებე ხალხმა უფრო ფართო მასშტაბით გაიაზრა, შექმნა მითი უფლის სამეფოს შემქმნელ საყოველთაო მხსნელ მესიაზე და ეს მისია დაეკისრა ძე ღმერთს იესო ქრისტეს, რომელმაც პირველი მოსვლის დროს მკვდრეთით აღდგომის დროს მხოლოდ ნაწილობრივ შეასრულა მოვალეობა, მეორედ მოსვლა რაც ძირითადად ქრისტეზე იქნა რელიგიის ენაზე გადატანილი, საბოლოო სახით რომის მპერიაში ჩამოყალიბდა, მის მთავარ უარყოფით მხარედ ითვლება ადამიანთა აქტივობის მოდუნება, პაიური ლოდინი ციური მხსნელისა და მისი სამართლიანობის ცდა.

მეტაფსიქოზი, სწორად მეტემფსიქოზი - ბერძნ. მეტემფსიხოზის, სულთა გადასახლება, რელიგიურ - მისტიკური შეხედულება სულის გადასახლებაზე მიცვალებულის სხეულიდან ახლადშობილის ან მეორე არსების სხეულში, სულის რეინკარნაცია, რწმენა უძველესი დროისაა, დადასტურებულია აზიაში, ჩრდილოეთ ამერიკის ინდიელებში და სხვა, მთელი სისრულით დამუშავდა ინდოეთში, წინაპრის სული მეტამფსიქოზის კანონის ძალით შესახლდება მემკვიდრეში, თანაც ეს წინაპარი ხშირად ტოტემური, ცხოველისეულია, ადამიანი მოვალეა იყოს მართლმორწმუნე, ესწრაფოს სრულყოფას, რის შედეგადაც მისი სული შესახლდება უფრო მაღალ, სრულყოფილ სხეულში, ან თუ მიაღწია კარმას მოქმედების სრულყოფას, თავისი მომავლისათვის ზრუნვას, მაშინ შეიძლება სულაც შეწყდეს სანსარა, გარდაქმნა და სულის გადასახლება, შეწყდება ნირვანა და ადამიანი ქრება, როგორც ჭრაქი, ის თავისუფლდება ყოველგვარი გარდაქმნისა და მიწიერი ვნებისაგან, ბუდისტები სულის უკვდავებას და გადასახლებას უარყოფენ, მაგრამ ადამიანის სულიერი, ფსიქიკური და ფიზიკური ძალების კომპლექსი გარდაცვალების შემდეგ კვლავ შეიყრებიან და ახალი პიროვნება წარმოიქმნება, თუ ადამიანი ცოდვილია და უღირსი ინდუიზმის მიხედვით მისი სული გადასახლდება უფრო დაბალ არსებაში ან ცხოველში და მწერში, ასპიტშიც კი, ამისი შიში მრავალ მორწმუნეს აიძულებს თავის ნირვანას შეეწიროს.

121 მეტანია - ბერძნ. მეტანოია - სინანული, თაყვანისცემა ან სინანულით შევრდომა, ორგვარი წესი საეკლესიო ტიბიკონში, მცირე პირჯვრის გამოსახვა, დიდი მუხლის მოყრა, მკერდით, შუბლით მიწის შეხება.

მეუდაბნოე - უდაბნოში ქვაბში, სენაკში, უდაბურ მხარეში დაყუდებული ბერი, მლოცველი, განდეგილი, უწინ ხალხმრავალ მონასტერსაც უდაბნოს ეძახდნენ, სოფლის სიამეთა საპირისპიროდ, მრავალი მეუდაბნოე დავით გარეჯელი, შიო მღვიმელი და სხვა დიდი მოღვაწეც იყო.

მეჩეთი - მიზგითი, არაბულად მაშჯით, ლოცვით მუხლის მოყრის ადგილი, საჯადა ლოცვა, მუსულმანთა საკულტო სახლი, სალოცავი და საქადაგებელი, სასოფლო - საუბნო, ტაძრული , გუმბათიანი ან თაღებიანი სვეტებზე ნაგები, გარედან კუთხეში კოშკებია, მინარეთები ან ზედ სახურავზე, საიდანაც მუეძინი ჩხავილით უქადაგებს ფანატიკოსებს, მოუწოდებს ალაჰის სამსახურში, ნიში უჩვენებს მექის გზას, იქვე ინახება ყურანი ყორანი და სხვა ტექსტები, მიჰრაბისაკენ უნდა იყოს მლოცველის სახე მიმართული ე. ი. მექისაკენ, მარჯვნივ კათედრაა საიდანაც ყურანს კითხულობენ, კედლებზე ორნამენტია ან ადგილები ყურანიდან, იქვეა განსაწმენდელი, გაბინძურებული წყალი, ფანატიზმის საკულტო სავანეა ისლამისა.

მეცნიერება და რელიგია - ერთიმეორის გამომრიცხველი, შეუთავსებელი ცნებებია, კულტურის მთელი ისტორია არსებითად მათი ბრძოლის ისტორიაა, ცხადია არც ის უნდა დავივიწყოთ, რომ ძველ ეგვიპტეში, შუმერში, ქალდეაში და სხვა ცივილიზაციების აკვანში კულტის მსახური ქურუმები არხების ოსტატები და სხვა ქვეყნის პრაქტიკულ საჭიროებებთან ზღვაოსნობა, მიწათმოქმედება, რწყვა, სალაშქრო საქმეები დაკავშირებით მეცნიერულ მუშაობასაც ეწეოდნენ, ცის თაღის, მნათობთა მოძრაობის კანონების შესწავლა, გაზომვები და სხვა, მაგრამ პრინციპულ საკითხებში, კერძოდ ღმერთის არსებობის სადაო საქმეში რელიგია და გაბატონებული წრეები ხშირად უშლიდნენ, ებრძოდნენ აფერხებდნენ მეცნიერული აზრის განვითარებას, ანაქსაგორე უარყოფდა ღმერთებს და სასჯელს გაქცევით დააღწია თავი, მისი შრომები ათენში ცეცხლს მისცეს, უღმერთობა დასწამეს სოკრატეს და. შხამით სიკვდილი მიუსაჯეს, აწამეს და დაწვეს ბრუნო, ვანინი, სერვეტი, დევნიდნენ გალილეის, კეპლერს, სპინოზას, თეოლოგები ამტკიცებენ რომ მეცნიერება არ გამორიცხავს რელიგიას, აქვთ თანხმობა და ა. შ., საამისოდ ასახელებენ მეცნიერებს რომელთაც ღმერთი სწამდათ, მაგრამ ეს ვერ იქნებოდა საკმარისი არგუმენტი, მერე და იშვიათად თუ 122 ჰქონია ადგილი ასეთ ფაქტს, აინშტაინი ირონიულად უყურებდა ღმერთსა და ეშმაკს, ერთი პლიუსია მეორე მინუსიო ხუმრობდა, მისი ფარდობითობის თეორია კი გამორიცხავს ღვთიურ ძალთა რწმენას, არც დარვინის ღვთისნიერობა მტკიცდება, მაგრამ დარწმუნდა რომ ბიბლიური ვერსია მცდარია და ადამიანი მაიმუნისაგანაა გაჩენილი, მორწმუნე მეცნიერთაგან ასახელებენ კეპლერს, ნიუტონს, ლომონოსოვს, ლინეის, პლანგს, ჰეგელს, მეცნიერების მონაპოვარი უარყოფს რელიგიას, ტერტულიანე წერდა მწამს რადგან აბსურდია, ამ საკითხებზე უწერიათ ფრანკს რელიგია და მეცნიერება, მუშალექს და სხვა.

მეცნიერებათა აკადემია პაპისა - არსებობს 1603 წლიდან, ახლანდელი სახით კი 1936 წლიდან, განიცადა არაერთი რეორგანიზაცია, ყავს 70 ნამდვილი წევრი, ამას გარდა პაპის მიერ კრების თხოვნის, წარდგენის საფუძველზე დანიშნული საპატიო წევრი ნებისმიერი ქვეყნიდან საბუნებისმეტყველო და ტექნიკური მეცნიერების ღვაწლმოსილი ავტორიტეტები.

ზებუდობა - ქართული წარმართული დღესასწაული თუშეთში, 9 დეკემბერს ზამთრის მზის მობრუნების დღეს, როცა მზის ანგელოზს მაჭკატს უცხობენ, ხავიწით არყით და ერბოთი ხონჩაზე აწყობენ, ოჯახის უფროსი სანთელს აანთებს, ერბოს ცეცხლს უკიდებს და დაილოცება“ “მზეო მზის მყოლო ანგელოზო, ნუ მოგვცემთ ზიან რიალსა”.

მზის დგომა - ზამთრის მზის დგომის მომენტი 25 დეკემბერი დღე, როცა ხანგრძლივი კლების და სიცივის შემდეგ მზე დედამიწის ბრუნვის შედეგად ისევ იწყებს მატებას, ეს დღე ძველმა ხალხებმაც შენიშნეს და მას დაუკავშირეს მხსნელი მესიის ქრისტეს დაბადება, რაც სხვა წყაროთი გაურკვეველია, მესაქონლეთა და მიწათმოქმედთა უდიდესი დღე იყო დღის მატების საწყისი, მესიის დაბადებაც მას დაუკავშირდა, ისაა მზე სიმართლისა, მზის შარავანდედი ადგას, მზე ხომ წარმართთა ღვთაებაც იყო, დღესასწაული სამეურნეო სამუშაოებთანაა კავშირში.

მთავარანგელოზი - ბერძნ. არქანგელოზ, უფროსი ანგელოზი ქრისტიანული ციური იერარქიით, ტრადიცია სამ მთავარანგელოზს ასახელებს მიხეილს ან მიქელს ციური სარდალი, გაბრიელს ციურ დესპანს რომელმაც უფლის ნებით მარიამს ძის ჩასახვა ახარა და რაფაელს მკურნალ ანგელოზს, აქედან მიქელი ქრისტიანთა მფარველი ანგელოზია, გაბრიელი უფლის კაცი, თუ ბიბლიაში ანგელოზი 123 მრავალგვარი მნიშვნელობითაა დასახელებული იესოს წინასწარმეტყველთა მღვდელთა, ეპისკოპოსთა, უსულო საგანთა, ღვთის რისხვის მაუწყებელი მოვლენების მიმართ მათ ბევრი რამე აქვთ საერთო და ზოგადი, უხორცონი, სულიერნი არიან, სწრაფნი მაგრამ არა ყველგანა მყოფნი, სრულყოფილნი და თავისუფალნი, მაგრამ არა ყოვლის შემძლენი და. შეიძლება ბოროტ სულებადაც იქცნენ, სრულყოფილების და ძლიერების მიხედვით თეოლოგია არჩევს ბიბლიურ ანგელოზთა სამ იერარქიას სამ სამი სახით, უმაღლესნი სერაფიმები, ქერუბიმები, ტახტისანი, საშუალონი, მეუფების, ძალის, ძალაუფლებისანი, დაბალი იერარქისანი საწყისის, არქანგელოზები, ანგელოზები, ეს იერარქია დაადგინა დიონისე არეოპაგელმა ციურ იერარქიაში, ბიბლიით ცნობილია მიხაილი როგორც ღმერთი, გაბრიელი უფლის კაცი, რაფაელი უფლის დამხმარე მკურნალი, ურიელი ცეცხლი და. შუქი ღმერთისა, სალათიილი ლოცვა უფლისადმი, იერემიელ ღვთის სიმაღლე, შვიდეულის შესავსებად ასახელებენ იეჰუდიელს უფლის დიდება ვარახიილს უფლის კურთხევა, სამეტყველო ენაში კეთილი ძალა, ცნობილია 7 მადლის მომფენი 7 მთავარანგელოზი.

მთის ქადაგება - ქადაგება მთასა ზედა, ეპიზოდი ქრისტეს ცხოვრებიდან, როცა მთაში ხალხს ახალი მოძღვრება უქადაგა, ნათლად ჩამოაყალიბა მორწმუნეთა სამოქმედო მრწამსი ამა ქვეყნად და აღთქმა სასუფევლისა “და ვითარცა იხილა იესომ ერი იგი აღვიდა მთასა და დასჯდა იგი მუნ და აღაღო პირი თვისი, სასწავიდა მათ და ეტყოდა, ნეტარ არიან გლახაკნი სულითა რამეთუ მათი არს სასუფეველი ცათა, ნეტარ არიან მოწყალენი რამეთუ იგინი შეიწყალნენ, თქვენ ხართ ნათელნი სოფლისანი, ნუჰგონებთ ვითარმედ მოვედი დახსნად სჯულისა, არა მოვედ დახსნად არამედ აღსრულებად, არა კაც კლა, ხოლო რომელმან მოჰკლას თანამდევ არს სასჯელისა, უკეთუ თვალი შენი მარჯვენე გაცდუნებდეს შენ აღმოიღე იგი და განაგდე შენგან, უკეთუ მარჯვენა ხელი შენი გაცდუნებდეს შენ მოიკვეთე იგი, მე გეტყვით თქვენ არა წინა აღდგომას ბოროტისა, არამედ რომელმან გცეს შენ ყვრიმალსა. შენსა მარჯვენასა მიურტყავ შენ ერთს კერძოსა, თქმულ არს შეიყვარე მოყვასი და მოიძულე მტერი შენი, ხოლო მე გეტყვით თქვენ გიყვარდეთ მტერნი თქვენნი და კეთილთა უყოფდით მოძულეთა თქვენთა და რაჟამცა ილოცვიდე ნუ მრავალსა იტყვით”, ამრიგად ძველი აღთქმის მოსესეული სასტიკი პრინციპი კბილი კბილისა წილ, თვალი თვალისა წილ შეცვლილია ჰუმანური უფრო მოწინავე პრინციპით, მარჯვენა ლოყაზე რომ დაგარტყან მარცხენაც მიუშვირე, ძალადობას ძალადობით ნუ უპასუხებო და ა. შ., რაც ცხადია ჰუმანური ხასიათისაა და პასიურობით 124 აკანონებს ჩაგვრას, რამეთუ ამ ქადაგების იდეით ყოველ ძალადობას მოსდევს ახალი ძალადობა, მთის ქადაგების უკიდურესი მცნებანი, ნუ იზრუნებთ ხვალისათვის, ხვალემ იზრუნოს თავისა თავისათვისათვისო, ნუ ზრუნავთ რა ვჭამოთ და რა ვსვათ ამაზე წარმართნი ზრუნავენო, ხოლო თქვენ ეძიებდით პირველად სასუფეველთა ღვთისათა, მიწიერ ზრუნვას, გარჯას, ბრძოლას თავისუფლებისათვის თვლის ზრუნვა სულისათვის, საიქიოსათვის, რაც პრაქტიკულად მიუღებელია.

მიზერერე - ლათ. მიზერერი შეწყალება, მიზერერე შემიწყალე, 1. შემიწყალენ, ფსალმუნთა წიგნიდან მიზერერე მეი დომინე - შემიწყალე მე ღმერთო დიდითა წყალობითა. შენითა, არხოცე უშენოებაი ჩემი, 2. ჰაინეს ლექსის სათაური.

მითოლოგემა - მითის ძირითადი იდეა, უძველესი წარმოდგენა მეფე - ჯადოქარზე, რომელიც მოკვდინებულია და კვლავ გაცოცხლებული, მოსავლიანობისა და ტომის კეთილდღეობის მფარველი, ინგლისელი ეთნოგრაფის ჯონ ფრეზერერის თორმეტტომიან შრომაში ოქროს რტო უამრავ ძვირფას ფაქტთან და აღმოჩენასთან ერთად მიგნებულია ჯადოქარი მეფის სიკვდილისა და აღდგომის ფაქტიც, რელიგიათმცოდნეობის ტერმინია, ხშირად ვხვდებით ეთნოგრაფიულ გამოკვლევებში, ლიტერატურაში.

მითოლოგია - მითების შემსწავლელი დარგი, ბერძნ. მითოს სიტყვა, ამბავი, გადმოცემა, 1. მთელი მდიდარი არსენალი მითებისა ე. ი. ხალხთა უძველესი თქმულება - გადმოცემებისა ღმერთებსა და გმირებზე, ბუნების მოვლენებზე, სამყაროს და ციურ სხეულთა წარმოშობაზე, კოსმოგონია, ცოცხალი ბუნების შექმნაზე, ადამიანის წარმოშობაზე - ანთროპოგენეზი, წარღვნაზე, მეორედ მოსვლაზე, ზესკნელ - ქვესკნელისა და გარესკნელის ზღაპრულ არსებებზე, მითი უძველესი, მიამიტი და მაინც მოაზროვნე ადამიანის პრიმიტიული და ფანტაზიით მდიდარი შემოქმედებითი გენიის ნაყოფია, სახეებში აზროვნების ნიმუში, რომელიც ასახავს ბუნების მოვლენების წინაშე უძლურებას, მათი ახსნის ცდას, ეთნოგრაფ ფრეზერის აზრით ადამიანის გონების განვითარებას აქვს ლოგიკური, თანმიმდევრული სტადიები, სულ 3 ძირითადი სტადია განვლო მაგია, რელიგია და მეცნიერება, პირველ სტადიაზე მას სწამდა არა სულები და ღმერთები ანიმალისტურ ხნამდე არამედ საკუთარი მაგია, იწვევდა წვიმას, იზიდავდა ნადირს, შორით აზიანებდა მტერს ისრის გაყრით გამოსახულებაზე და სხვა, შემდეგ საკუთარი ძალის რწმენა დაკარგა და 125 ზებუნებრივი ძალები მიაწერა ღმერთებს, სულებს, ფერიებს, , ბოლოს მეცნიერებამ დაარღვია მთელი მითიურ - ზღაპრულ - რელიგიური გოდოლი და გონებით ახსნა მოვლენები, პირველ და მესამე სტადიას ფრეზერი ამსგავსებს, მითი განუყოფელი ნაწილია ყოველი რელიგიისა, აქვთ შეხვედრები, ორივეს დამახასიათებელია რწმენა ზებუნებრივი ძალებისა, გონების მიღწევა ყოველ მითსა და ცრურწმენას საფუძველს აცლის, ყოველი მითოლოგია ძლევს, იმორჩილებს და გარდაქმნის ბუნების ძალებს თავის წარმოსახვაში და წარმოსახვის ძალით, მაშასადამე ის ქრება ბუნების ამ ძალებზე ნამდვილი ბატონობის დადგომასთან ერთად, 2. მეცნიერება მითებზე, მათ წარმოშობაზე, ხასიათზე, კლასიფიკაციაზე, ახსნა - განმარტებაზე, მთელს მრავალფეროვან ფენომენზე, რამაც საუკუნეების განმავლობაში ასაზრდოა ლიტერატურა, ხელოვნება, ფილოსოფია, ენობრივი ქსოვილი, ასაზრდოებს დღესაც.

მითოლოგიური აზროვნება - შინაარსით პრიმიტიული, მაგრამ სახეებით უხვი და მდიდარი აზროვნება, არქაული სტადია იდეოლოგიისა როცა სამყაროს შემეცნება ჩანასახოვან ფორმაში იყო, დიდად არ განირჩეოდა ადამიანი და გარემომცველი ბუნება, სუბიექტი და ობიექტი, მატერიალური და იდეალური, დრო და სივრცე, გრძნობიერი მხარე სჭარბობდა. შემეცნებითს, არსებობდა და თავისებურად არსებობს ახლაც მეცნიერულ აზროვნებასთან ერთად, უპირისპირდება მის ლოგიკას თავისი ემოციური ხასიათით, დიდი როლი შეასრულა ფილოსოფიურ - რელიგიურ ლიტერატურაში, ფოლკლორის შექმნაში და ინარჩუნებს ზემოქმედების ძალას არა მარტო შედარებით ჩამორჩენილ ხალხებში არამედ განვითარების უმაღლეს საფეხურზე მდგომ ხალხთა. შორისაც.

მითოლოგიური სკოლა - იდეალისტური ხასიათის მიმართულება, ადრეულ ქრისტიანობაზე მთავარი მტკიცებით რომ ქრისტე მითია, ისე რომ არ ეხებიან რელიგიის წარმოშობის სოციალ - ეკონომიურ და პოლიტიკურ მიზეზებს, პირველ პერიოდში დიუპიუიუმ, ვოლნეიმ ფრანგმა მეცნიერებმა. შექმნეს თეორია, რომლის მიხედვითაც მითი საერთოდ ცოცხალი და არაცოცხალი ბუნების ასახვაა, ქრისტე კი არის ასტრალური ღვთაება, მზის განსახიერება, II პერიოდში გერმანელმა ჰეგელიანელმა, ბაუერმა და ჰოლანდიელმა მეცნიერებმა პისონი, ბოლანდი და სხვა სახარებაში წინააღმდეგობათა ძიებით სცადეს მისი ფიქტიურობის დამტკიცება, III პერიოდში რობერტსონმა, , დრევსმა XX ს და სხვა წამოაყენეს ვერსია ზველი წარმართული იესოს, იეშუას კულტის აღდგენისა და რელიგიის გამომდინარეობისა გნოსტიციზმისაგან, ეს იყო თავისებური კრიტიკა, 126 რომელსაც დიდი კვალი არ დაუტოვებია, იდეურ საფუძვლად გამოიყენეს შერინგის, კროიცერის, კუნის, შვარცის შეხედულებანი, ამ გაგებით მითოლოგიური სკოლის ლიტერატურულ ისტორიაში ცნობილია როგორც რომანტიკოსთა იდეალისტური თეორია რომლის მიხედვითაც ფოლკლორის წყაროა მითი, რელიგიური წარმოდგენები, ახსნას ეძებდნენ ენაში, ინდოევროპულ პრარელიგიაში, ახასიათებდათ მისტიციზმი, უდავოა მათი ღვაწლი,  ზღაპრები. ძმები გრიმების ზღაპრები, ბუსლაევის ანდაზები, აფანასიევის მინეის კრებული - ბერძნ. მენაია ყოველთვიური, საეკლესიო წიგნი რომელშიც აღწერილია წმინდანთა ცხოვრება დღესასწაულთა, ხსოვნის დღეთა მიხედვით, თან ერთვის ლოცვანი, კანონები, სიმღერები წელიწდეულის სახით საეკლესიო სლავურ ენაზე, საუკეთესოდ ითვლება როსტოვსკისა 1700 წ და მიტროპოლიტ მაკარის კრებული XVI ს.

მირონცხება - ბერძნ. - ქრიზმატო მირონ, ლათ ფირმაციო, ქრისტიანული საიდუმლოების ერთი შვიდ საიდუმლოთაგანი, მიმდევრობით მეორე ნათლობის შემდეგ, თითქმის მისი შემადგენელი ნაწილი, მაგრამ ეკლესია ამტკიცებს, რომ ეს ცალკე საიდუმლოებაა უფლის მადლის გადმოსვლის ნიშანი მოსანათლავზე, რომელიც ამით ეკლესიის წიაღში გადადის და სულიერი ცხოვრება ქრისტიანი კაცისა იწყება რიტუალი სრულდებოდა ეპისკოპოსის მიერ ხელის დადებით, მერე მორწმუნეთა გამრავლების გამო გამარტივდა მირონის სურნელოვანი ნახარში ზეთის წაცხებით შუბლზე, ყურებზე, ნესტოებზე, თვალებზე ხელ - ფეხზე, ხელის დადება კი მღვდლობის წესად დაკანონდა, აქედან ხელდასხმაც.

მირქმა, მიგებება - გულზე მიკონება იესო ქრისტესი საქრისტიანოს დღესასწაული 2 - 15 თებერვალს, ბიბლიის თანახმად დაბადებიდან მეორმოცე დღეს ღვთისმშობელმა და იოსებმა ყრმა იესო არსებული წესისამებრ მიიყვანეს იერუსალიმის ტაძარში წარდგინებად წინაშე უფლისა, თან შესწირეს უფალს 2 მტრედი, იქ დახვდათ ღრმად მოხუცი სიმონი სვიმეონი სულიწმინდა იყო მის ზედა და 84 წლის ანა წინასწარმეტყველი, სიმონს არ სწამდა ქალწულისაგან მესიის შობა ამიტომ ზეცით ეუწყა, რომ არ მოკვდებოდა ვიდრე მესიას არ იხილავდა, ნახა ყრმა.

შეიცნო და თქვა “აწ განუტევე მონაი შენი მეუფეო სიტყვისაებრ შენისა მშვიდობით, რამეთუ იხილეს თვალთა ჩემთა მაცხოვარებაი შენი”, ტრადიცია ამ სვიმონს თვლის ბიბლიის ბერძნ. ულად მთარგმნელთა ჯგუფის წევრად, ანამ 127 ქრისტეს მობრძანება გამოაცხადა, ეს დღესასწაული ერთერთი ათორმეტთაგანი ძლივს დაინერგა რომის იმპერიაში გაბატონებული განწმენდის ადგილზე უფრო VI საუკუნიდან, ხალხი ხალისით ხვდებოდა როგორც გაზაფხულის დადგომას და ზამთრის დასასრულს.

მისიონერობა - ლათ. მისიო დავალება, გაგზავნა, საეკლესიო ორგანიზაციის მოღვაწეობა ქრისტიანობის გავრცელების მიზნით, თავის ან უცხო ქვეყნებში, საშინაო და საგარეო მისია, დამახასიათებელია ყველა რელიგიისათვის, განსაკუთრებით ფართო ხასიათი მისცა ქრისტიანობამ, კათოლიკური კონგრეგაციები აგზავნიან მეტწილად ბერთა ორდენებიდან, მართლმადიდებელნი მისიონერთა მსოფლიო საბჭოს დავალებით დაარსდა 1910 წ, კათოლიკე მისიონერებს ხელმძღვანელობდა სარწმუნოებრივი პროპაგანდის კონგრეგაცია, დაარსდა 1622 წ, ფართოდ გაიშალა მუშაობა დიდი აღმოჩენების ეპოქაში კოლონიურ ქვეყნებში ამერიკა, აფრიკა, ავსტრალია, იგზავნებოდა მისიები რელიგიის გავრცელების და კოლონიური ძალაუფლების განმტკიცებისათვის, იეზუიტები, დომინიკანელები, ფრანცისკანელები, ბენედიქტიანელები ეჯიბრებოდნენ ხალხთა მოქცევის, წამების, დაწვის საქმეში, 1868 წ ხსენებული კონგრეგაცია გადააკეთეს ხალხთა ევანგელიზაციის კონგრეგაციად, აქვთ უამრავი მისია, რეზიდენციები, ეკლესიები, საერთო საცხოვრებლები, სკოლები, ზოგი მისიონერი მეცნიერულ მოღვაწეობასაც ეწეოდა.

მისიონერული საზოგადოებები - პროტესტანტების, ანაბაპტისტების, ადვენტისტების ორგანიზაციები სადაც ეწევიან შესაბამისი სარწმუნოების პროპაგანდას, ყოველი მორწმუნისაგან ითხოვენ მისიონერულ მოღვაწეობას, 1795 წ ლონდონში შეიქმნა ერთერთი პირველი მისიონერული საზები, მალე მოყვა ანგლიკანური და ნიდერლანდური ეკლესიების მისიონერული საზები, 1910 წ ედინბურგში მოწვეულმა პროტესტანტულმა მისიონერთა საერთაშორისო კონგრესმა მიიღო კოორდინაციის და საერთოდ მისიონერთა საბჭოს სტატუსი, 1815 წ შეიქმნა ბაზელის მისიონერული საზი რომელიც მოქმედებდა ინდოეთში, ჩინეთში, ირანში, 1824 წ შეემატა ბერლინისა.

მისნები, მოგვები - მისნობა, გრძნეულება.

მისტიციზმი, მისტიკა - ბერძნ. მიეინ, პირის მოკუმვა, თვალების დახუჭვა, მისტიკოს - იდუმალი, 1. იდუმალი, ზებუნებრივი, ამოუხსნელი, ზეგონიერი და 128 ზეგრძნობიერი კავშირის რწმენა ადამიანისა ღმერთთან, ამ უშუალო კავშირის დროს ზებუნებრივ ძალებთან თითქოს ხდება. შეცნობა ღმერთისა მისი ზალის გამოყენება რაიმე განსაკუთრებული საჭიროებისათვის, ღრმა განცდის, იდუმალი გარემოთი გონების დაბურვისა თუ ექსტაზით ხდება განდობილთა ეს წარმოსახვითი აქტი მოკვდავისა უკვდავთან, კაბალა იუდეველთა სარწმუნოებაში, სუფიზმი ისლამში, ჰაქტის მისტიკა ინდუიზმში, ასევე დაოიზმში, ბუდიზმში და ბევრ სხვა რელიგიაში, ამ რელიგიურ იდეალისტურ მოძღვრებას საფუძველი ჩაეყარა ძველი აღმოსავლეთისა და განსაკუთრებით ბერძნ. ულ წარმართულ რელიგიებში, ბერძნ. ები მაგიური მისტერიებით ლამობდნენ ზებუნებრივ ძალებთან დაახლოებას, განდობილთა ეს მისტერიული ცერემონიები მკაცრად იყო გასაიდუმლოებული და მათი დაცინვა ან გაცემა სიკვდილს იმსახურებდა, ნეოპლატონიზმი მისტიკური მოძღვრება განავითარა ავგუსტინემ და საფუძვლად დაედო ქრისტიანულ რელიგიას, საეკლესიო ორთოდოქსალური რწმენა ზეგარდმო შუქის მოფენისა, საეკლესიო მისტიციზმი ესაა ადამიანის პასიურობის, ღმერთისადმი სრული მორჩილების ან უმწეობის გამოხატულება, საეკლესიო მისტიციზმს ქადაგებდნენ ბერნარდ კლერმონელი, პაპთა იდეოლოგი და თავისუფალი აზრის რისხვა გარდ 1153 წ, ბონავენტურა გამოჩენილი იტალიელი თეოლოგი, ფრანცისკანელი გენერალი, რომელიც სქოლასტიკისა და მუსიკის შერიგებას ქადაგებდა, ალბანოს ეპისკოპოსი იო და სიქსტუს V - მ ეკლესიის მასწავლებელთა ხუთეულში შერაცხა გარდ 1274 წ, მისტიკურ აღგზნებას ის თვლიდა. შემეცნების უმაღლეს საშუალებად, არსებობდა პროგრესული მისტიციზმი ავეროიციზმი, ერეტიკული მისტიციზმი, მისტიციზმის წინააღმდეგ იბრძოდა არაბი მეცნიერი იბნ როშდი ლათ ავეროესი გარდ 1198 წ რომელიც არ ცნობდა ღმერთს სამყაროს შემოქმედად, არც მკვდრეთით აღდგომას, აღიარებდა მეცნიერული აზრის ძალას, ლუYთერზე და მიუნცერზე დემოკრატიულმა მისტიციზმმა გავლენა მოახდინა, იგნატი ლოიოლა და სხვა იეზუიტები კონტრრეფორმაციის ჟამს მისტიციზმის რეაქციულ მხარეს აძლიერებდნენ, 2. რელიგიურ - ფილოსოფიური იდეალისტური მიმდინარეობანი, თეოსოფია - უფლისმცოდნეობა, ანთროპოსოფია ადამიანთმცოდნეობა და სხვა, 3. რწმენა საიდუმლო ძალებისა რომელთა წყალობასაც მიეწერება ცალკეული აღმოჩენები ბუნებისმეტყველებაში, 4. აღმოსავლური რელიგიები და კულტები ბუდიზმი ბრაჰმანიზმი ინდურად, სუფიზმი ირანი კაბალა, ჰასიდიზმი, იუდაიზმიძენი იაპონია და სხვა, 5.

პირველყოფილი რწმენა სულებისა, ჯადოქრული მკურნალობისა და მისთანა, 6 მაგიის ყოველნაირი ფორმა ცხოვრებაში და საერთოდ ყოველი რელიგია 129 მისტიკურია, ანტიმეცნიერული თავისი არსით, ყოველდღიურ მეტყველებაშიც მიღმა ქვეყნიურზე, ფუჭ ფანტაზიაზე იტყვიან რა მისტიკას ქადაგებო, მისტიკის ზეგავლენა მუდამ დიდი იყო და დღესაც თავსატეხად რჩება.

მიტევება ცოდვისა - აღსარება.

მიტრა - ბერძნ. - თავსაკრავი, მღვდელთმთავართა თავსარქმელი ღვთისმსახურების ჟამს კათოლიკურ და მართლმადიდებლურ ეკლესიებში.

მიტრა, მითრა, ავესტას მითრა - პირობა, ხელშეკრულება, ინდოევროპული ღვთაება, უწინარეს ყოვლისა მზის ღმერთი, კეთილი ძალა, ხარის მკვლელი მითრა, ჩირაღდნოსანი, ლომისთავიანი და სხვა, კულტი ადრევე არსებობდა, მაგრამ უზენაესი კეთილი ღმერთის რანგში ავიდა და რომის იმპერიაში გავრცელდა მითრაიზმის სახით ახ წ ახლო ხანებში, ბევრი რამით ჰგავს ქრისტიანობას, არა მარტო სესხების თვალსაზრისით, არამედ სოც - ეკონომიკური ვითარებით და ადამიანთა აზროვნების მსგავსებითაც, მასთან მეტოქეობაში დიდი ბრძოლის გადატანა მოუხდა ქრისტიანობას.

მიტროპოლიტი - ბერძნ. მეტროპოლიტეს - კაცი დედაქალაქიდან, მეტროპოლიის სამღვდელთმთავრო მრევლის გამგებელი მართლმადიდებლური ეკლესია, რომის პაპი, კენტერბერიის არქიეპისკოპოსი.

მიურიდიზმი - თათრულად ისლამის რელიგიურ - მისტიკური მიმდინარეობა, რომლის მიზანი გიაურთა ე. ი. ურწმუნოთა, არამაჰმადიანთა გაწყვეტა იყო, ეს რეაქციურ - ყაჩაღური მიმდინარეობა. შეიქმნა რელიგიურ - ფანატიკოსთაგან XIX ს ჩრდილო კავკასიაში დაღესტანი, უფრო ფართო მასშტაბით მიურიდიზმი ებრძოდა მეფის რუსეთის დამპყრობელ ჯარებს შამილის მეთაურობით, მისი მიზანი იყო თეოკრატიული იმამატის მუსულმანური სახელმწიფოს შექმნა, ქადაგებდა ჰაზავათს - საღვთო ომს, სუფიზმს, შარიათის დაცვას, ფანატიკოსთა დიდი ლაშქრით ააოხრა ალ ჭავჭავაძის მამული, წაასხა ტყვეები, ითხოვდა გამოსასყიდს.

მიცვალებულის გაპატიოსნება - ხალხთა წესი უძველესი დროიდან, ეს ხდება დაკრძალვით რომლის მიზეზიც მრავალია, გვამის მხეცებისაგან დაცვა, მზეზე გაჩერებით აყროლება, მშობელი მიწისათვის მიბარება რომ სული არ დატანჯულიყო, ცოცხლები არ დაეზიანებინა და ა. შ., სამარეში ჩააყოლებდნენ ძვირფას ნივთებს, სანოვაგეს, ფარ - ხმალს, ზოგჯერ მეუღლესაც მასთან 130 კლავდნენ, ან თვითონ იკლავდა თავს და ა. შ., დაკრძალვა ქრისტიანული წესით არცერთ დღეს არაა აკრძალული, მაგრამ ეკლესიამ ანგარიში გაუწია ზოგ გარემოებას, წარმართულ წესს, გადმოცემებს, ამიტომ დაწესდა დაკრძალვა სამშაბათს, ხუთშაბათს და პარასკევს.

მიძინება ღვთისმშობლისა ყოვლადწმინდა მარიამისა - იესო ქრისტეს მშობლის, ხალხის მფარველ - მეოხის მარიამის მიწიერი ცხოვრების დასასრული, მართლმადიდებლური ეკლესიის ათორმეტ დიდ დღესასწაულთაგანი, აღინიშნება 15 - 28 აგვისტოს, ამის მიხედვით ძველ ქართულ კალენდრებში აგვისტოს მარიამობის თვე ეწოდება და საერთოდ საქართველო ღვთისმშობლის წილხვდომილად ითვლება, მრავალი ტაძარიც აუგიათ მის სახელზე, მარიამის გარდაცვალების ამბავი IV საუკუნემდე ბინდით იყო მოცული, ეპიფანე კვიპროსელი წერდა, მარიამის სიკვდილზე ცნობები არ არის, გარდაიცვალა თუ არა, დაკრძალეს თუ არა, ტრადიცია გვეუბნება, რომ იესოს ჯვარცმის შემდეგ დედა - ღვთისა იოანე მოციქულის სახლში ცხოვრობდა, შვილის ჯვარცმიდან მეჩვიდმეტე წელს უდრტვინველად აღესრულა, თან სხვა მორწმუნეთაგან განსხვავებით შვილისაკენ ისწრაფვოდა, თაყვანსა სცემდა და გადმოცემით ძეც სულის წასაყვანად ჩამოვიდა, რის გამოც სამყოფელი გაცისკროვნებული იყო, ასე ხატავენ დიდოსტატებიც, დაკრძალეს დავითის საგვარეულო სამარხში, 3 დღე ისმოდა გალობა, მესამე დღეს შორიდან დაბრუნებული თომა მისულა და საფლავი ცარიელი დახვედრია, ამას თვლიან იოანეს გამოცხადების სიტყვებით “და სასწაული დიდი გამოჩნდა ცათა. შინა, დედოფალი რომელსა ემოსა მზე მიძინებისა და ცად ამაღლების სახსოვრად დადგენილია დღესასწაული, გარდამოხსნის შემოტარება ეკლესიის გარშემო გალობით, ზოგან მისი დაკრძალვა, ამ სახარებისეულ მოვლენებს მკვლევარები უკავშირებენ მიწათმოქმედების, ნაყოფიერების, მოსავლის წარმართულ ღვთაებებს, მაგ იშტარს, რომელსაც ბაბილონელთა დედოფალს ეძახდნენ, მის მოგზაურობას ქვესკნელში, დატირებას მის კუბოსთან და ა. შ., ქრისტიანულ დღედ ჩამოყალიბდა VI ს მიჯნაზე როცა მარიამის კულტი ამაღლდა, სხვა ვერსიით მარიამი მიიჩნიეს ქალღმერთ კიბელას ორეულად დედობისა და ხალხის მფარველობის მსგავსების ნიადაგზე, თუმცა ასეთი ანალოგიები უსასრულოდ შეიძლება სხვა რელიგიების ქალ - ღვთაებებთანაც, რეასთან გაიგივებული კიბელა ღმერთების დედაა, მაგრამ მრისხანე, ლომზე ამხედრებული, ბევრი საერთო არაფერი აქვს სათნო მარიამთან და არც კვდება მასავით, როგორც უმართებულოდ წერენ ზოგან, მიძინებას ამ სახით მაინც არ მოეძებნება 131 ანალოგია და საერთოდ ამ სახეს პოეტურმა ფანტაზიამ ხალხის რწმენასთან გადაჯაჭვულმა ბევრი ორიგინალური შტრიხი მისცა, რუსეთში მისი დღესასწაული დაკავშირებული იყო მოსავლის აღებასთან, ხსნილობასთან, ეკლესია ამ დღესასწაულს იყენებს რელიგიური მოწიწების გასაძლიერებლად.

მოგვი - ძველსპარსულად მაგუს, ბერნ მაგოს, მაგოი, ლათ - - მაგუს მაგი, 1 მაგი ვარსკვლავთმრიცხველი, მისანი, მჩხიბავი, სიზმრის ამხსნელი ან ცრუ ბრძენი, ქართული სახელი მოდის ძველსპარსულიდან მოგვ - ქურუმი, ბრძენკაცი, მაგები იყვნენ ერთერთი 6 მთავარტომთაგანი, მიდიელები, ქურუმები რომელთაც დიდი გავლენა მოიპოვეს აქემენიდების სამეფო კარზე ძ. წ. VI - IV ს, 522 წ მოგვმა გაუმატამ თავი მოკლულ მეფისწულად გამოაცხადა ბარდიად, ტომი აჯანყდა მაგრამ თითქმის მთლიანად გაწყვიტეს, აქედან მაგოფონია - მოგვთა გაწყვეტა, ქსერქსეს დროს ისევ აღზევდნენ ხოლო ბაბილონელთა ანუ ქალდეველთა სამეფოში საერთოდ ვარსკვლავთმრიცხველთა ქურუმთა, ზოგად საერთო სახელად იქცა, ესაა იგივე რუსული ვოლხვ, ფინური ველხო, ბულგარულად ლხვა, ქრისტიანულ სამყაროში 3 აღმოსავლელი მოგვი ხელმწიფე ოქროს ვარსკვლავს მოჰყვა და ბეთლემის ქვაბში ინახულა ყრმა იესო, ამას მოგვითხრობს მხოლოდ მათე, იროდი მეფე მათი დახმარებით იმედოვნებდა ყრმის პოვნას და მოკვდინებას, მაგრამ მათ თაყვანი სცეს ახალშობილს, საჩუქრები დაუტოვეს და სხვა გზით გაბრუნდნენ, სახარებაში არც მათი სახელებია, არც რიცხვი და არც სადაურობა, აშკარაა. შორეული აღმოსავლეთიდან ჩამოსულან, II - III ს ორიგენმა მართებულად იმსჯელა “რაკი საჩუქარი სამია ოქრო, გუნდრუკი და მური 3 მეფე ყოფილაომ სანევუს სიმბოლოც ესაა და კაცთა მოდგმის სამ ნაწილად დაყოფის ნიშანიც, სამშობლოდ ასახელებენ სპარსეთ - მესოპოტამიის მხარეს სადაც მოგვი დასაბამიდან ქურუმს ნიშნავდა, მაგრამ უფრო სარწმუნოდაა მიჩნეული ბედნიერი არაბეთი იემენი საიდანაც საჩუქრებით სოლომონსაც ეახლა საბაის დედოფალი, 3 მეფე 3 მოდგმის სიმბოლოა ე. ი. ყრმას თაყვანი სცა აღმოსავლური წესით მთელმა წარმართულმა მსოფლიომ ევროპა, აზია, აფრიკა, ერთს ზანგად ხატავენ, სახელების სხვადასხვა ვერსიები არსებობს უფრო მიღებულია კასპარი, ბალთაზარი, მელქიორი, შეიქმნა მითები თითქოს თომამ მოაქცია, მერე აწამეს, წმინდა ნაწილებს თაყვანსა სცემდნენ კელნის ტაძარში, საჩუქრებიც სიმბოლურია, გუნდრუკს ღმერთს უკმევენ, ოქროთი გადასახადს იხდიან, მურით კი ჯვარცმულ ქრისტეს სცემენ პატივს, ხელოვნებაში მრავალგზის ასახულა, ჯოტო, ბაუსტი, დიურერი, ჰოლბაინი, კორეჯო, ატდოფერი, 2.

132 ზოგადად წინასწარმეტყველნი, რომელთაც თითქოს შეუძლიათ უშუალო კავშირი დაიჭირონ სულებთან, ღმერთებთან, ვარსკვლავებზე ამოიკითხონ სახელმწიფოთა, ქალაქთა, პირთა სვე - ბედი, მოახდინონ გრძნეულება, დაატეხონ ხალხს ჭირი, დაამზადონ თილისმები და ა. შ., ეკლესია ებრძოდა მოგვობას, ეშმაკეულთან კავშირს სწამებდნენ, ზოგიც შვიდ საიდუმლოს უპირისპირებდა, თუმცა მასაც საფუძვლად ცრუ რწმენა უდევს, ძველ აღმოსავლეთში დიდი ავტორიტეტი ჰქონდათ და თვით ქრისტიანობამაც მიიღო 3 აღმოსავლელი მოგვის თქმულება, რუსეთში ჯადოქრის, კუდიანის სინონიმად იქცა და ბერძნებიც ცრუ მისანს მოგვს ეძახდნენ, რაც შეეხება მოგვობას, მაგიას, ბერძნ. მაგეია მაგია ესაა ცრუ რწმენა მაგიური მოქმედებით გარემოზე ზეგავლენის მოხდენისა, ყველა რელიგიის შემადგენელი ნაწილია და გადმონაშთის სახით ხედავენ ზიარების, ლოცვის, მირონცხების საიდუმლოებებში, სირთულის მიხედვით არჩევენ ასეთ დარგობრივ მაგიებს ინდივიდუალური, ჯგუფური წესი, კოლექტიური მაგიური მოქმედებანი, შავი მაგია ზიანის მომტანი გზნებანი ბავშვის წახდენა და სხვა, სამხედრო მაგია იარაღის მოჯადოება, სასიყვარულო შეყვარება ან შეძულება, სამკურნალო შელოცვები, ექიმბაშური წამლები, სარეწაო მონადირეთა მახეების მოჯადოება, თოფის შეკვრა და სხვა მეტეოროლოგიური წვიმის მოყვანა, სიტყვის მაგია მოჩხიბვა, შელოცვა ხალხის ცნობიერებიდან ძნელად ამოსაძირკვავი მოვლენაა, რასაც ცოდნა და. შეგნება უნდა დაუპირისპირდეს.

მოდერნიზმი რელიგიური - რელიგიური დოგმების, წარმოდგენების , რიტუალების, იდეოლოგიის შეგუება თანამედროვე ვითარებასთან, დროის მოთხოვნასთან, სოც - ეკონომიკურ პირობებთან, მორწმუნეთა ფსიქოლოგიასთან, არსი მაინც რჩება.

მოლა - არაბულად მაულა, ბატონი, მეუფე, ისლამის კულტის მსახური, უწინ დაწყებით სკოლაში ასწავლიდა, კულტს ასრულებდა, მოსამართლის, ყადის, ნოტარიუსის ვალსაც იხდიდა, დღეს ჩვენში მხოლოდ კულტის მსახურია, აღმოსავლეთში მას მიაწერენ ხალხურ ნაკვესებს რითაც ძლიერ პოპულარულია.

მონანიება - იხ აღსარება.

მონოთეიზმი - ბერძნ. მონოს ერთი, თეოს ღმერთი, ერთღმერთიანობა ამა თუ იმ რელიგიაში ერთადერთი ღმერთის არსებობა, უპირისპირდება პოლითეიზმს, მრავალღმერთიანობას, ფორმალურად მონოთეისტურად ითვლება იუდაიზმი - 133 იაჰვე, ქრისტიანობა - მამა ღმერთი, ისლამი - ალაჰი, მაგრამ სინამდვილეში ეს არცერთ რელიგიაში არ ხორციელდება, თვით იუდაიზმი ძველად მრავალღმერთიანი ყოფილა, უძველესი ბიბლიური ღმერთი ელოჰიმ ღმერთები ტექსტში შემორჩა, ქრისტიანული სამებაც სამსახოვანია, ისლამშიც მუჰამედი და სხვა, იუდეველთა და ისლამის სარწმუნოებას შემორჩათ ტომთა ღმერთების რწმენაც.

მონოფიზიტები - ბერძნ. მონოს ერთი, ფიზის ბუნება, დოგმატიკური თვალსაზრისი რომლის მიხედვითაც ქრისტეს აქვს ერთი ღვთაებრივი ბუნება და უარყოფილია მეორე ადამიანური რასაც აღიარებენ დიოფიზიტები, ამ ღვთისმეტყველური თვალსაზრისის მამამთავარია კონსტანტინეპოლის არქიმანდრიტი ევტიქი, ევტიქელები V ს ბიზანტიაში ჩასახული მონოფიზიტობა რაც ორთოდოქსიას უპირისპირდება ქალკედონის საეკლესიო ყრილობაზე 451 წ დაგმეს, მის მიმდევრებს დევნა დაუწყეს როგორც ერეტიკოსებს, დავა დასრულდა სირიის, პალესტინის, იერუსალიმის, ანტიოქიის ქრისტიანთა ამბოხებით და განდგომით 457 - 468 წ.

მორალი რელიგიური - ამა თუ იმ რელიგიის მორალი, პრინციპი, ნორმა, აღთქმა, რომელიც ზებუნებრივის რწმენას ეყრდნობა და ყოველ რელიგიაში სიწმინდის, სიკეთის, კაცთმოყვარეობის, თანასწორობის მიმზიდველ ცნებებს ემყარება, მაგრამ ყოველი მოძალადე რა სახის და ფერისაც არ უნდა იყოს იოლად ახერხებს სათნოების ნიღბის ქვეშ იმოქმედოს, როგორც მგელმა ცხვრის ქურქში, რელიგიურ მორალში შედის ისეთი ჩვევები რომელთაც სამოქალაქო სამართალი ამ სახით არ იცნობს, ცოდვა, მადლი, ანათემა, სიკეთეს, ბოროტებას, ბედსა და უბედობას ყველაფერს აქ რელიგიური შინაარსი ეძლევა, უმაღლეს მორალისტურ ღირებულებას ფლობს ზებუნებრივი ძალა ღმერთი, ანგელოზები, მოკვდავი მათზე დაბლა დგას და მისი როლი კნინდება უზენაესის წინაშე, უმაღლესი სანქციაც უზენაესს ენიჭება, ადამიანი უწინარეს ყოვლისა მოვალეა მის წინაშე, მერე ხალხის წინაშე მორალური გაორება, სათნოების საზომია ღმერთის რწმენა, მისი შიში, საიქიოს რწმენა, იმედი სასუფევლისა, რაც ამცირებს ამქვეყნიურისათვის ზრუნვის აქტივობის ფენომენს, თუ I პრიმიტიული ადამიანი აკრძალვას ტაბუს სახით ახდენდა დღეს რელიგიური მორალი კლასობრივი ხასიათისაა, თუმცა ზოგადკაცობრიულის დევიზით გამოდის, მორალი მისი იარაღია ვინც ბატონობს, თუ გამართლებულია რელიგიური ომები ბართლომეს ღამე, ერესთან 134 ბრძოლა, ბრუნოს დაწვა, შვილისაგან მამის ღალატი და მისთანა ეს უკვე გაბატონებული მოძალადეთა მორალია და არ შეიძლება ერთგვაროვანი, საყოველთაოდ მისაღები იყოს, ის ატარებს ფარისევლობის იერს, , მორალი ვერ სპობს მექრთამეობას, ღალატს, გამოძალვას მომხვეჭელობას, გახრწნილობას და სხვა მარადიულ ნეგატიურ მოვლენებს თუმცა ასეთი პრეტენზია აქვს რაც ფსევდოჰუმანურია, ყალბია და სიცრუეზეა აგებული ის წარმავალია რა მაღალფარდოვანი სიტყვებითაც არ უნდა. შეინიღბოს და არ დაგმოს მოპირდაპირე რელიგიები, იდეები, მოვლენები, დღეს რელიგიური მორალის მოდერნიზაცია ხდება, მაგრამ მისი არსი უცვლელია, მორალთან შეუთავსებელი, ეს უკანასკნელი კი ყალბია.

მორმონები - ბიბლიურად მორმონიდან ინგლისურად მორმონ - უკანასკნელი დღის წმინდანები, იესო ქრისტეს ეკლესიის წევრები, უკანასკნელი დღის წმინდანებად ცნობილი მორწმუნეები, რომელთა სექტაც დააარსა ჯონ სმიტმა 1805 - 44 წლებში 1830 წ ამერიკაში, ჯონ ჯოზეფ სმიტი იყო გაუნათლებელი, თაღლითი, განძთა აღმომჩენი, გაკოტრებული ბანკირი და ამერიკის პრეზიდენტობის კანდიდატიც კი, მან მიითვისა ვინმე სოლომონ პოლდინგის გამოუქვეყნებელი რომანი აღმოჩენილი ხელნაწერი, მოახდინა მისი სპეკულაცია ვითომ ნიუ - იორკის შტატის ერთ კლდეში მიეგნოს უძველეს ებრაელთა ნაქონი ბიბლიისათვის, რომლის ავტორია უკანასკნელი წინასწარმეტყველი მორმონი, აქედან სექტის სახელი, სმიტმა ეს ოქროს წიგნი ჩამწერს უკარნახა, შემდეგ ის თითქოს გაქრა, ანგელოზებმა მოიპარეს, პლაგიატი საქვეყნოდ გახმაურდა, თუმცა რომანის ხელნაწერი გარდაცვლილი ავტორის ნათესავებს მოპარეს, მაგრამ ამან მორმონები ვერ შეაშინა, ფანატიკოსთა ბრბო ადიდებდა სმიტს ახალ წინასწარმეტყველსს რომელსაც ამერიკაში უნდა. შეექმნა ახალი ისრაელი ათასწლოვანი სამეფო, მან განაცხადა რომ ეჩვენა იოანე ნათლისმცემელი, უბრძანა შეექმნა აარონის ბირთვი, რომელსაც შემდეგ დაევალა მეათედის, მორმონთა მთავარი შემოსავლის შეკრება, სმიტმა ძველ პატრიარქთა მიბაძვით შემოიღო მრავალცოლიანობა, რომელსაც კონგრესი უშედეგოდ ებრძოდა, ორჯერ აიკრძალა 1890 წ კანონით, ამ ნიადაგზე მოხდა. შეტაკება მილიციასთან, სმიტი და მისი ძმა პატრიარქი ჰირენი შეიპყრეს, ხალხმა ორივე დახვრიტა, სექტამ ქ ნუვუში ააგო სიონი, თუმცა გაცლა ებრძანათ, სექტას სათავეში ჩაუდგა იონგი რომელიც 33 წელი განაგებდა მას, გარდ 1877 წ, გამოეყო ჯოზეფიტების სექტა მოკლულ ჯოზეფ სმიტის შვილის მეთაურობით, დასავლეთში განდევნილმა მორმონებმა სამოსახლო შექმნეს მლაშე ტბის მხარეში სოლტ ლეიქ 135 სიტი იუტის შტატში, რომელიც კონგრესმა მათ მიაკუთვნა და სექტის პრეზიდენტი იმავე დროს გახდა. შტატის გუბერნატორი, ჩინებულად დაამკვიდრეს დაამუშავეს მიწა, ააშენეს ახალი იერუსალიმი,  მრავალცოლიანობა, დააწესეს საკუთარი მმართველობა და ღერბი სპილენძის ფუტკარი, ათი ათასობით ინგლისელი მიაწყდა იუტას სადაც შექმნეს ავტონომიური თეოკრატიული მთავრობა განუსაზღვრელი ძალაუფლება აქვს პრეზიდენტს, ახალ წარმართთა წინასწარმეტყველსა და იმავე დროს ნათელმჭვრეტელს, რომელსაც ჰყავს 2 თანაშემწე, 70 მოწაფე, მათი მოძღვრებით არსებობს მრავალი ღმერთი, უზენაესია ანდროგენი, რომელიც ცხოვრობს ცთომილ კოლუბზე, თვითონ თაყვანს სცემენ დედამიწის ღმერთს, რომელსაც ვენერასთან შეუღლებით ეყოლა ბოროტი სული ლუციფერი, ქრისტეს რომ შეება და მიქელანგელოზმა კაცთა ტომის მამამთავარმა დაამარცხა, სამებას ცნობენ ოღონდ მამასა და ძეს, ხოლო სულიწმინდა მათი ენერგიის გამოვლინებაა, ქრისტიანები სულიწმინდის თაყვანისმცემლები ათეისტები კერპთაყვანისმცემლები არიან, მეორე მხრივ არსებობს მხოლოდ მატერია, სხვა ყოველივე ატომთა გროვაა, ცოდვაა არა უფლის წინაშე ურჩობა არამედ სექტის პრეზიდენტის წინაშე ურჩობა, დანაშაული კი ეჭვი, ქალს ნება ეძლევა კავშირი იქონიოს ქმართან და სულთან ე. ი. პრეზიდენტთან და მის თანაშემწეებთან, ამით მრავალცოლიანობას დაემატა მრავალქმრიანობა, სწამთ ეშმაკის განდევნა, მკურნალობა ხელდასხმით, აქვთ წარმართული და ქრისტიანული წესები, ბრალი ედებათ ადამიანის მსხვერპლად შეწირვაში, ცნობილი არიან ბარბაროსული სისასტიკით, 1857 წ იონგის ბრძანებით მაიორმა ლიმ უწყალოდ დახვრიტა დასავლეთში მიმავალი უიარაღო ხალხი, 200 ქალი და კაცი, ხოლო როცა 2 წლის შემდეგ გენერალმა კავტონმა მათი ჩონჩხების სამარხზე ძეგლი ააგო სათანადო წარწერით იონგმა ის დაანგრია და დაუსჯელი დარჩა, ხალხი იუტის შტატში ცახცახებს ფარული მკვლელობის შიშით, შურისმგებელი ანგელოზები მსხვერპლს დაეძებენ, მორმონები თავს თვლიან რჩეულ ხალხად, ადამიანთა გაბედნიერების მისიას ითვისებენ და ხოცავენ ყველას ვინც ამ პროგრესის გზაზე გადაუდგებათ, 7 საიდუმლოდან ცნობენ ნათლობას და სინანულს, ყავთ პროკურორი, ეპისკოპოსი, საბჭო, მისიონერები, მარტო ა. შ შ - ში ყავთ 3 მილიონი წევრი, გავრცელებულია კანადაში, მექსიკაში, გერმანიაში, სკანდინავიაში, ინგლისში, ავსტრიაში, ავსტრალიაში, ახ ზელანდიაში, სექტა რომლის ბიბლია ყალბი და ნასხვაურია კიდევ 1 მაგალითია იმისა, რომ ყოველ განდგომილ ავანტიურისტს მეოცნებეს შეუძლია. შექმნას ახალი სექტა.

136 მოსავლის დღესასწაული - ცნობილია ყველა მიწათმოქმედი ხალხის კულტურულ ისტორიაში, მითოლოგიაში, დაკავშირებულია მიწათმოქმედების მთავარ ღვთაებათა სახელებთან, იმართებოდა სხვადასხვა დროს, ოსირისის, კიბელეს, დემეტრეს და პერსეფონეს დღესასწაულები, ელევსინიები, თორი, პერუნი, მარიამი, ახალ დროში ასე უწოდებენ ყველაზე უფრო მნიშვნელოვან დღესასწაულს ზოგ მიმდინარეობაში, ბაპტიზმი, ევანგელისტები, ადვენტისტები, აღინიშნება უფრო სექტებში, როგორც მოსავლიანობის დღესასწაული უხსოვარი დროიდანვე ცნობილია, მაგრამ რელიგია მუდამ თავის დღეობებს უკავშირებდა და მეტი მოსავლის მიღების, გამდიდრების წყაროდ იყენებდა, როგორც ყოველი გაბატონებული კასტა ყოველ დროში აქაც ასეა მოსავლის აღებაში უფლის მოსავალი იგულისხმება როგორც სამწყსოში მრევლი, აქაც ასეა მოსავლის აღებაში უფლის მოსავალიც იგულისხმება, კერძოდ მისიონერების საქმიანობა, მთავარია მადლობა უფლისადმი მიღმაქვეყნიური ცხონებისათვის რასაც ამქვეყნიური ცხოვრება და სიმშვიდე ეწირება, მოსავალს ღმერთი იძლევა ადამიანის სიბეჯითით, მორწმუნეთა მოზიდვაც მოსავლად ითვლება.

მოღვაწე - ასკეტი.

მოყვასის სიყვარული - გიყვარდეს მოყვასი შენი, ქრისტიანული აღთქმა ერთერთი ძირითადი რელიგიურ - მორალური მცნება, ფიქსირებულია ძველ და ახალ აღთქმაშიც, “ხოლო იესომ რქვა მას, შეიყვაროსდ უფალი ღმერთი შენი” ესე არს დიდი და I მცნება და II მსგავსი ამისი “შეიყვარო მოყვასი შენი ვითარცა თავი თვისი”, მისი არსი ისაა რომ სახარება ამას ქადაგებს არა უშუალო კაცთმოყვარეობის არამედ უფლისადმი ერთგულების და საკუთარი ხსნის რწმენის მოსაზრებით, ღმერთი საკუთარ თავზე მეტად უნდა გიყვარდესო, ხოლო ამ სიყვარულის კლასიკური მაგალითია აბრაამის მიერ ღმერთისათვის ღვიძლი შვილის შეწირვის თანხმობა, შვილისაგან მამის ხოლო მამისაგან შვილის გაწირვა კი რა იდეისა და მორალისთვისაც არ უნდა იყოს რეაქციულად ჟღერს, “გიყვარდეთ მტერნი თქვენნი და აკურთხებდით მწყევართა თქვენთა”, ეს აქრობს მტერთან ჩაგრულთა ბრძოლის სულისკვეთებას, მარამ ყველაზე უფრო მძიმე ბრალდება ისაა რომ თვით კლირი არ ასრულებდა ამ მცნებას, თესავდა სიძულვილს ერეტიკოსთა, მთელი ხალხების წინააღმდეგაც კი, კათოლიკური ეკლესიის სახელით ეწყობოდა რელიგიური ომები, ჯვაროსნული ლაშქრობანი, ათასობით ადამიანის წამება, ეს ქრისტიანული სიყვარული არაა.

137 მოციქულები - ბერძნ. აპოსტოლოს დესპანი, ელჩი, შუამავალი - ქრისტეს რჩეული მოწაფეები, უახლოესი თანამგზავრები, მისი კოლეგიის 12 წევრი, I ქრისტიანული თემობის ბირთვი, პირველად სიმონ რომელსაც ეწოდა პეტრე და ანდრია ძმა მისი, იაკობ ზებედესი და იოანე ძმა მისი, ფილიპე და ბართლომე, თომა და მათეოს მეზვერე, იაკობ ალფეზი და ლიბეოზ, რომელსა ეწოდა თადეოზ, სიმონ კანანელი და იუდა ისკარიოტელი, რომელმანცა გასცა იგი, ეს ათორმეტნი წარავლინა იესომ, რიცხვი 12 საკრალურია იაკობის 12 შვილისა რომელთაც დასაბამი მისცეს უფლის რჩეული ხალხის 12 ტომს რუბენი, სიმონი, ლევი, იუდა, ისახარი, ზაბულონი, დანი, ნეფთალინი, გადი - გაადი, ასერი - ასირი, იოსები, ბენიამინი, ლიას, რაქელის და მათი მსხვერპლებისაგან, ქრისტეს მოციქულები ახალი რჩეულნი არიან და ევალებათ სნეულთა მკურნალობა, ეშმაკთა განსხვა, კეთროვანთა განწმენდა, მკვდართა აღდგინება, შემდეგ ქრისტემ აარჩია კიდევ 70 სხვა მოწაფე, ეს რიცხვიც სიმბოლურია, დაკავშირებულია კაცთა მოდგმის ბიბლიურ სისრულესთან, ეკლესიასთან როგორც ესქატოლოგიურ მეორედ მოსვლის ციურ იერუსალიმთან, 12 მრავალგზის გაანგარიშებული ოდენობაა, იერუსალიმის 12 ჭიშკარი, 12 კედელი, 12 საძირკველი, თითო საძირკველზე დაფუძნებულია 12 სამოციქულო ტაძარი, იოანეს გამოცხადების 12 ძვირფასი ქვა, 12 ნიშანი ზოდიაქოსი, წარმართულ - ბარბაროსული გაანგარიშებანი 12 ღმერთი საბერძნ. ეთისა და რომისა, 12 ზოდიაქო, 12 მცირე წინასწარმეტყველი, 12 რაინდი ართურის მრგვალი მაგიდისა, 12 თვე, 12 - 12 საათი დღეღამისა და ა. შ., ატრიბუტებად მოციქულებს აქვთ ძირითადად იარაღები, რომლებითაც აწამეს, პეტრეს, ფილიპეს, სიმონს, თადეოზს ჯვრები - ჯვარცმა, პავლეს, იაკობ მცირეს, მათეს მახვილები, იაკობ უფროსს კომბალი, თომას შუბი, იოანე ღვთისმეტყველს ფიალა საიდანაც ამოდის გველი, ლოცვით გააუვნებლა. შხამი, ან წიგნი პატმოსე და სხვა, ასევე დიურერის დიპტიკზე, პავლეს იქსის ფორმის ჯვარი, იუდას ქისა, ასეა ძირითად კათოლიკურ იკონოგრაფიაში, პირადი გამოსარჩევი ნიშნებიდან წვერი თადეოზს, სიმონს, ანდრიას, ბართლომეს, იაკობს, მათეს, ხელოვნებაში მოციქულები მრავალგზის ასახულან, ფრესკა, ხატი, ჯვარი, ტილო, მოზაიკა, კარტონი, ცნობილია სოფიის ტაძრის მოზაიკა კიევში 1108 წ, ბიზანტიელ ოსტატთა ხატი XIV ს მოსკოვი, დიურერის მოციქულება მიუნხენი ძველი პინაკოთეკა 1526 წ, რაფაელის კარტონები თევზის ჭერა, ლეონარდოს საიდუმლო სერობა, IV ს უკვე ასახულია ყოველნაირად სარკოფაგებზე 400 წ, , ნიშნებიდან პეტრე წვეროსანი, ჯანიანი, ზოგჯერ პაპის სამოსით, 1 ან 2 გასაღები, კვერთხი ან ჯვრიანი არგანი, პავლე მელოტი, გრძელი მუქი წვერით, 138 უჭირავს წიგნი, ნიშანი მისი განსწავლულობისა და XIII საუკუნიდან მახვილი რითაც მოკლეს, ანდრია მოციქულთა მეფის პეტრეს ძმა მოხუცი გრძელი წვერით, ანდრიას ჯვარცმით, იაკობ უფროსი მავრებისაგან ესპანელთა მფარველი დაკრძალული სანტ იაგო დე კომპოსტელაში ყარიბი კვერთხით, მოგზაურის ქუდით, მახვილით რომლითაც თავი მოჰკვეთეს, იოანე ქრისტეს საყვარელი მოწაფე ახალგაზრდა უწვერულვაშო, ვერ იმოქმედა. შხამმა, ვერც მდუღარე ზეთმა რომელშიაც ხარშავდა დომიციანე, წიგნი, ფიალა, ფილიპე - ჯვარცმით, თომა. შუბით ან კუთხის საზომით რადგან ინდოეთში სასახლეს აშენებდა, ხუროთმოძღვართა მფარველი, მათე მახარობელი მახვილით ან შუბ - ნაჯახით, რითაც ეთიოპიაში აწამეს, იაკობ უმცროსი კომბლით სცემეს, ჩაქოლეს, სიმონ კანანელი ანუ ზელოტი ხერხი, გადახერხეს, თადეოზი - იშვიათად ხატავენ, კომბალი უჭირავს, მათეასი იშვიათად ნაჩვენები გვიანმოწოდებული ნაჯახით, იუდა ქისით, ეს მქადაგებლები სოფლიდან სოფელში რომ დადიოდნენ ავრცელებდნენ ახალ მოძღვრებას, მიმართავდნენ ეპისტოლეებით ქალაქებსა და პიროვნებებს ახალი ცხოვრების საჭირბოროტო საკითხებზე, ასე გაჩნდა. შემდეგ ეპისტოლეები პეტრესი, პავლესი და სხვათა, რომაელთა, კოლაელთა, ეფესოელთა მიმართ და სხვა, შემდეგ მქადაგებელთა რიცხვი შემცირდა, დადგინდა 12 მოციქული ქრისტეს მიერ არჩეული მოწაფეებისა, “თქვენ მეგობარნი ჩემნი ხართ ყოველი, რამდენი მესმა მამისა ჩემისაგან გაუწყეთ თქვენ”, ჯერ ცხოვრების შუაგულში ატარებდა, უხსნიდა, მერე დაიწყო საქადაგებლად გაგზავნა, სახლში რომ შევიდოდნენ უნდა ეთქვათ “მშვიდობა სახლსა ამას”, ეკლესიამ 12 , მოციქულს შეუფარდა 12 ზოდიაქო, ვერძი პეტრეს, კურო ლუკას, ტყუპი თომა მარჩბივს, კირჩხიბი სიმონს, ლომი მარკოზს, ქალწული იოანეს, სასწორი მათეს, ღრიანკალი იაკობს, მშვილდოსანი ბართლომეს, თხის რქა პავლეს, თევზი ანდრიას, მოციქულებს ხატავდნენ ჯოტო, ლეონარდო, ტინტორეტო და სხვა კორიფეები, ბევრი მათგანი რეალური პიროვნება მოხეტიალე მქადაგებელი იყო და მათი მითიზაცია იწყება იქ სადაც წმინდა სასწაულებზე გადადიან.

მოხსენება - აღაპი.

მრევლი - უდაბლესი საეკლესიო ადმინისტრაციული ერთეული, რომელსაც ჰყავს კრებული მღვდელი, დიაკონი, მეფსალმუნე, მნე, აგრეთვე მორწმუნეთა თემობა, რომლის ხარჯზეც ის ცხოვრობს, ცენტრია ეკლესია, სათავეში დგას 139 საბჭო, საზღვრებს ადგენენ ტერიტორიების მიხედვით , სამრევლო სკოლა - დაწყებითი სასულიერო სასწავლებელი.

მრწამსი - ქრისტიანული რწმენის არსის გამომხატველი ლოცვა, საწყისი სიტყვებით მწამს ერთი ღმერთი და ერთი უფალი იესო, და ჯვარს ეცვა ჩვენთვის და აღსდგა მესამესა დღესა და ამაღლდა ზეცად.

მსგეფსი - ძველი ქართული შვიდეული დღეთა, სწორით სწორი, საბა, დღეისწორს დროის მონაკვეთი სწორით სწორამდე, კვირა, წელი, წელიწადსა ერთსა მსგეფსსა აქავ ქვაბსა მომნახვიდე შოთა, შურის კვირა, ხსნილის კვირა როცა მარხვა აღარაა.

მსოფლიო საეკლესიო საბჭო - ეკუმენისტური მოძრაობის უმაღლესი ორგანო, შეიქმნა 1948 წ ამსტერდამში I ასამბლეაზე, მისი მამოძრავებელი ძალები იყო 3 პროტესტანტული მიმდინარეობა რწმენა და წესრიგი, ცხოვრება და მოღვაწეობა, მისიონერობა, იდეა ამაღლებულია ყოველი ქრისტიანული მიმდინარეობის შესწავლისა და. შეძლებისამებრ შეთანხმების შედეგად შეიქმნა პრაქტიკულად ერთიანი მსოფლიო სულისკვეთება ერთი რწმენა და მმართველობის საერთო ორგანო, 1975 წ ასამბლეის IV სხდომაზე უფსალაში წამოჭრილი იდეა ეკლესიის განახლებისა გამოძახილს პოულობს V ასამბლეაზე ნაირობი, მერე მასაჩუსეტში რწმენა, მეცნიერება და მომავალი, კონფერენცია. შეეხო ისეთ გლობალურ პროგრამებს როგორიცაა განიარაღება, ეკოლოგია, სამეცნიერო პროგრესი, ეს ახალი ძლიერი ორგანო აერთიანებს 360 მილიონ მორწმუნეს ასი ქვეყნიდან 300 რელიგიურ გაერთიანებას, მასში შედის საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიაც, მთავარი პრინციპია ეკუმენისტური მოძრაობა ამაღლდეს.

მსხვერპლშეწირვა - ყველა რელიგიისათვის ანიმიზმის ჟამიდან განვითარებული და დამახასიათებელი წესი რაიმე მსხვერპლის შეწირვისა ღმერთების, სულების მოსამადლიერებლად, მიცვალებულთა მოსახსენებლად, ცხოვრების სხვადასხვა შემთხვევებთან დაკავშირებით პირუტყვის დაკვლა, საკმევლის კმევა, ზედაშეს წაქცევა, სანთლების დანთება, ფულის ან ოქრო ვერცხლის შეწირვა, ეს იყო ადამიანის უმწეობის გამოხატულება ბუნების ძალთა, სენთა, სიკვდილის წინაშე, უძველესი დროიდან იყო სისხლიანი ან უსისხლო ვარდის შეწირვაც კი, ზოგჯერ ღმერთს ატყუებდნენ რომაელები აღუთქვამდნენ სამ სულს შეგწირავთო და სამ ვარდს შესწირავდნენ, საშინელი წესი არსებობდა ზოგ ძველ ხალხში ასირია, ეგვიპტე , აცტეკები ადამიანის შეწირვა ტყვეთა, ამორჩეულთა, ზოგჯერ 140 მეფისწულთაც კი, მისნის რჩევით, ადამიანი ეწირებოდა ბაალს, ბელონას, ლიკეის ზევსს, ლევკასის აპოლონს, იუპიტერს, ლარების დედას, მოლოქს, ინკების სულებს, რომში ხდებოდა დიდი მსხვერპლშეწირვა ჰეკატომბა 100 ხარის დაკვლა, იერუსალიმის ტაძრის კურთხევაზე დაიკლა 22 000 ხარი და 120 000 ცხვარი, ქრისტიანულ ღვთისმსახურებაში შემოღებულია მსხვერპლშეწირვა ცეცხლით, კელაპტრები, საკმეველი, მსხვერპლს სწირავენ ალავერდში, ილორში, ლომისაში, ლაგვირკაში თელეთობაზე, შამანობამ სამისნოებმა, ტაძრების სისტემამ უფრო გაართულა და გაამრავალფეროვნა მსხვერპლშეწირვა, შამანები და ქურუმები მსხვერპლის რჩეულ ნაწილს ითვისებდნენ საკლავს თუ ფულს, დიდი იყო ფანტაზიის როლი ციურ ღმერთებს თეთრ ქვესკნელისას კი შავ საქონელს სწირავდნენ.

მტკიცებანი - საბუთები უფლის ყოფიერებისა, იდეალისტურ - ღვთისმეტყველური საბუთები რომელთა მიზანია ღმერთის არსებობის დამტკიცება თეორიულ - ფილოსოფიური საბუთებია ძირითადად ასეთი, 1 ონტოლოგიური საბუთი - ბერძნ. ონტო არსებობა, ლეგო ვამბობ, ღმერთის როგორც აბსოლუტური არსების მტკიცება, წამოაყენეს ავგუსტინემ და ანსელმმა, განავითარეს რ დეკარტემ და ლაიბნიცმა, ღმერთი განსახიერებაა ყოველი სრულყოფილებისა, არსებობაც სრულყოფილებაა, მაშ ღმერთი არსებობს, 2 კოსმოლოგიური საბუთი - ყოველგვარ მოძრაობას აქვს რაღაც მიზეზი, აღმძრავი, მხტუნავი წერტილი და რაკი საგნებში მისი პოვნა. შეუძლებელია მაშ არსებობს ღმერთი და განაპირობებს ყველა მოძრაობას, მაგრამ მოძრაობა. შედეგია მთლიანისა და მოპირდაპირეთა წინააღმდეგობისა რისთვისაც ღმერთი არაა აუცილებელი ამბობს მატერიალიზმი, 3 სტელეოლოგიური ბერძნ. სტელეოს - ბოლო ლოგოს სიტყვა, მოძღვრება საბოლოო მიზანზე, ყველაფერი ბუნებაში ლოგიკური, კანონზომიერია და მიზანშეწონილი, რაც შეიძლება მხოლოდ ღმერთის არსებობით აიხსნას, დარვინმა ახსნა რომ სახეები არსებობისათვის ბრძოლაში ვითარდებიან, მცენარეთა სამყაროც მუდმივ ეოლუციას განიცდის და მათ ღმერთი არ აწესრიგებს, 4 მორალური საბუთი რაც კანტმა აბსტრაქტულ - იდეალისტური პოზიციიდან წამოაყენა, მორალური წესრიგის შემოქმედი და მოთავეა ღმერთი, სხვა ძალა გამორიცხულიაო, მაგრამ მორალი ხომ დროის პროდუქტია მიწიერი და არა ციური ფენომენი, 5 ვოლუნტარისტული - ლათ ვოლუნტარიუს ნებისყოფისმიერი, შეხედულება რომლის მიხედვითაც ყოველივე არსებულის განვითარების საფუძველია არა გონება არამედ ნებისყოფა, რელიგიაში ამ აზრით განავითარეს, ადამიანი შეიცნობს ბუნებას, მაგრამ 141 ყოვლისშემძლე არაა, მაშასადამე არსებობს რაღაც ყოვლისშემძლე ღმერთი რომელიც ნებისყოფით სრულყოფს ყოველ არსს, ამაზე მატერიალისტები პასუხობენ თუ ადამიანი ყოვლისშემძლე არაა კაცობრიობას უსასრულოდ ბევრი შეუძლია და არა აქვს საზღვარი მის განვითარებას, 6 ემოციურ - ფსიქოლოგიური საბუთი, მორწმუნეს აქვს განცდა ღმერთისა, მაშ ის არსებობს, დიახ მორწმუნე განიცდის, მისი განცდა არსებობს, მაგრამ არა ობიექტი ესაა განცდა გადმოცემითი, შთაგონებითი, 7 და ბოლოს რაკი ამ მტკიცებებს პასუხი მოეძებნებათ რელიგია ქადაგებს უნივერსალურ არგუმენტს, ღმერთი ეცხადება ადამიანს მაშასადამე არსებობს, ეს გამოცხადებაა მისი შეცნობის წყარო, იოანეს გამოცხადება ბიბლიური.

მუზეუმი - ბერძნ. მუსეიონ - მუზების სახლი, ლათ მუზეუმ ისტორიული ნივთების, ძეგლების, მასალების საცავი, საჩვენებელი, ისტორიული, ეთნოგრაფიული, ხელოვნებისა, მაგ ვატიკანის მუზეუმმი პრადო, ერმიტაჟი, რელიგიის და ათეიზმის ისტორიის მუზეუმი დაარსდა 1932 წ ლენინგრადში, ყოფილი ყაზანის ტაძრის შენობაში, სადაც თავს იყრის უამრავი მასალა და გამოდის სამეცნიერო შრომები, არის ლვოვშიც.

მუფთი - არაბულად მუფტი უმაღლესი სასულიერო პირი მუსულმანურ რელიგიაში, ყურანის განმმარტებელი, იურიდიული უფლებებით აღჭურვილი გავლენიანი პირი.

მუჩტახიდი - არაბულად ჯახადა სწავლა, ისლამის განსწავლული ღვთისმეტყველი.

მუჰამედი 570 - 630 წ, მაჰმადი, მოჰამედი მუსულმანთა უდიდესი წინასწარმეტყველი და ნათელმჭვრეტელი, ალაჰის გამოგზავნილი დედამიწაზე ახალი დიდი რელიგიის საქადაგებლად, ყველასათვის ესაა ისლამის დამფუძნებელი და ყურანის ავტორიც, თუმცა ამ წმინდა წიგნში როგორც მაჰმადიანები ეძახიან კვალიც არა ჩანს მისი სარწმუნო ბიოგრაფიისა, იყო ნახევრად მითოლოგიური პიროვნება, უწინ წარმართული სარწმუნოების მიმდევარი, ღარიბი, ხაშიმის ტომისა, ადრე დაობლებული, მწყემსი, ქარავნის გამყოლი, აქლემთა გამრეკავი, მერე მდიდარი ქვრივი შეირთო და გახდა ვაჭარი, თან უარყო ჰანიფიმიზმი და 610 წ დაიწყო ახალი რელიგიის ქადაგება, მექაში დაბადებულმა იქ რელიგიური განხეთქილების გამო ვერ გაიმარჯვა და გადავიდა მედინაში, სადაც მრავალი მიმდევარი შეიძინა, ჰიჯრამ გადასახლებამ მექადან მედინაში უჩვეულო წარმატება მოუტანა, ის გახდა იბრაჰიმის ჭეშმარიტი სარწმუნოების 142 დამამკვიდრებელი, მაუწყებელი ალაჰის ნებისა, რაც თითქოს ზეცით უკარნახა უზენაესმა ღმერთმა ალაჰმა როგორც ბიბლია იაჰვემ, მუსულმანები ჰიჯრას უყურებენ როგორც გაქცევას, როგორც დავითის და მოსეს გაქცევას ისრაელები, მოჰამედი გახდა ახალი სახელმწიფო წყობილების დამაარსებელი და სარდალი რომელმაც დაამარცხა მოწინააღმდეგეები და ზეიმით შევიდა მექაში, იბრაჰიმის აშენებულ ქააბას აღმადგენელია წარმართებს რომ ცრუ წარმართი ღმერთების სადიდებლად ექციათ, როგორც მეკერმეებს იერუსალიმი სავაჭრო სახლად, ეს მოხდა 630 წ ჰიჯრადან 8 წლის შემდეგ, მითიური ელემენტები შეიცავენ მეტ სასწაულს, სინამდვილე გაზღაპრებულია, მუჰამედის ბიოგრაფიაში რაც ხალიფის ბრძანებით დაწერა ერთმა მედინელმა იბნ იცჰაკმა VIII ს, არსებობს ლეგენდა მუჰამედის იერუსალიმს შესვლაზე და სხვა, გარდაიცვალა მედინაში, მუსულმანები ზეიმობენ მის აღდგომას, თვით ყურანი მას სასწაულთმოქმედად არ თვლის, სასწაულია თვით ყურანი.

მღვდელი - ქრისტიანული სარწმუნოების კულტის მსახურის წოდება, ოფიციალური პრესვიტერი ბერძნ. ულად, იერეი, ბერძნ.

ჰიეროს - წმინდა, მრევლის თავი, უფლებამოსილი რომ ჩაატაროს ყველა საიდუმლო წესი მღვდლობის გარდა.

მღვდლობა - ქრისტიანული საიდუმლოს შვიდ მთავარ საიდუმლოთაგანი, რომლის საშუალებითაც ადამიანს ენიჭება საპატიო წოდება მღვდლისა, პრესვიტერისა, ეპისკოპოსისა, საიდუმლო ცერემონიალის აზრი ისაა, რომ ვისაც მღვდელთმთავარი ხელს დაადებს სათანადო კურთხევით იმის თავზე გადმოდის უზენაესის მადლი ციური და ხდება. შუამავლად ღმერთსა და კაცთა. შორის, აქვს 3 საფეხური დიაკვნის, პრესვიტერისა და ეპისკოპოსისა, პირველს მადლი გადაეცემა ნაკლები ძალისა, მეორეს მეტი და უმაღლესი ეპისკოპოსს, მღვდლობის საიდუმლოდ ჩატარების უფლება აქვს მხოლოდ ეპისკოპოსს, ხოლო ეპისკოპოსის მიმართ ეპისკოპოსთა კრებას, მღვდლად კურთხეულს აქვს უფლება ექვსივე საიდუმლოს მოხდენისა და მრევლის ცხოვრების მორალურ - რელიგიური გაძღოლისა, მღვდლობის ნაცვლად და იმავე მნიშვნელობით ზოგჯერ ხმარობენ ქურუმობას რადგან ქურუმი იერერი ბერძნ. ჰიეროს საერთოდ მღვდლის სინონიმია როგორც მართლმადიდებელთა ასევე რომის კათოლიკურ ეკლესიაში, სადაც პაპს უზენაეს ქურუმსაც უწოდებენ, , , , , , , ქურუმი უფრო ძველი, პოეტური სიტყვაა.

143 მცნებანი - იხ 10 მცნება.

მცხეთობა - ახალი ტრადიციული დღესასწაული ქ მცხეთაში, იმართება ყოველ 13 ოქტომბერს 1979 წლიდან, თავს იყრის დიდძალი ხალხი, იმართება დღეობა, ღირსშესანიშნავი ზეიმები პირადი ცხოვრებისა, თეატრონი, სანახაობანი, ცეკვა - თამაში, სპორტული ასპარეზობა, კინოფილმების ჩვენება, მცხეთის საპატიო მოქალაქეთა არჩევა.

მწამს რადგან აბსურდია - ლათ კრედო ქვია აბსურდუმ, ცნობილი ხატოვანი თქმა დიდი საეკლესიო მწერლის ტერტულიანისა 160 - 220 წ, ძირითადი აზრია, ადამიანი უძლურია ჩასწვდეს საეკლესიო სიბრძნეს, უნდა იწამოს უკრიტიკოდ და უპირობოდ, შეიცავს ირონიას.

მწვალებელი - ძველქართულად განწვალება, ერესი, განდგომა, ერეტიკოსი, ვინც არსებულ სარწმუნოებას არ ცნობს, აყენებს მწვალებლურ თვალსაზრისს.

მწვანე დღესასწაულები - ძველ სლავთა წარმართული დღესასწაულები, გაზაფხულის სიმწვანე შეუფარდეს სამების შაბათს, აღდგომის შემდგომი მეშვიდე კვირის ხუთშაბათს, იმართებოდა სმა და ღრეობა, იყო შემოსავლის წყარო, რასაც ყოველი დროის გაბატონებული კასტა უკავშირებს მშრომელთა გამოძალვასა და ამა ქვეყნის ძლიერთა გამდიდრებას, რაღაც ამქვეყნიური თუ მიღმაქვეყნიური ბედნიერების ამაო აღთქმით.

მწუხრი, მწუხრის ლოცვა - დიდი და მცირე შებინდებისას, კვირა დღეების წინა საღამოს სადაგ დღეებში მცირე, დიდ დღესასწაულზე კი დიდი.

მხეცობა რელიგიური - ურჯუკობა.

ნათელი კვირა - 7 დღე, აღდგომის დღეები კვირაცხოვლობამდე, .

ნათლისღება - ნათლიღება, ნათლობა უფლისა, 1 ქრისტეს ნათლობა წმინდა მდ იორდანეში იოანე ნათლისმცემლისაგან, წინამორბედის, როცა თავზე წყლის დასხმით იოანემ ძე უფლისა აკურთხა, 30 წლის იესო წყლიდან გამოვიდა, სულიწმინდა მტრედის სახით დაადგა თავზე და ციდან გაისმა ხმა “ესე არს ძე ჩემი რომელ სათნო ვიყავ”, ქრისტეს ღვთაებრიობის ამ დასტურით და მტრედის მოვლინებით პირველად მოხდა სამების, სამერთარსების გამოცხადება, 2 ამ დიდ ქრისტიანულ მოვლენასთან დაკავშირებული დღესასწაული, სამგვარად უფლის გამოცხადება, სვანურად განცხდა, წყალკურთხევა, ქრისტიანულად ერთი 144 უდიდესი საიდუმლოება, შვიდთაგანი, ტარდება 6 - 18 იანვარს, გამოცხადება ეწოდა ზეცით უფლის ხმის და მტრედის მოვლინების გამო, აქედან სანათლისღებო, საწყალკურთხევო, სანათლისღებო მარხვა, ამ დღეს როცა იოანე წინამორბედმა ნათელი სცა იესოს იორდანესა. შინა და იქვე დაგმო სადუკეველნი და ფარისეველნი ნაშობნი იქედნესანი, ამ საიდუმლოს თეოლოგიური აზრი ისაა, რომ ადამიანი სულიერად იბადება და. შეწყნარებული იქნება წმ ეკლესიის წიაღში, საღმრთო საიდუმლოს მირონცხების სახით ადამიანს ამ დღეს ენიჭება საღმრთო მადლი და განმტკიცდება მისი შემდგომი ცხოვრება, ეკლესიებში ხდება იორდანეს წყლის კურთხევა, მოსხურება, იორდანობაც აქედანაა, ეკლესია ამ დღესასწაულს რელიგიური რწმენის განსამტკიცებლად იყენებს, ამ მოვლენებთან კავშირშია ნათელმირონობა სინაობა ბავშვის მშობელსა და ნათლიას შორის დამყარებული ნათესაური კავშირი, რასაც ეკლესია დიდ მნიშვნელობას ანიჭებს.

ნათლისცემა - ნათლისმცემლობა რუს ივან კუპალა, ცერემონიალის დროს გამვლელ - გამომვლელთა წყლით დასველების ან წყალში გადაგდების განბანვის საფუძველზე, იოანე ნათლისმცემლის წინამორბედის დღე, განსაკუთრებით საპატიო დღესასწაული, დაკავშირებულია ქრისტეს მომნათვლელის სახელთან, თავისი ძირებით კი უაღრესად ძველი მაგიური ზეიმი მოსავლისა, პურის სიმწიფესთან დაკავშირებით, რაც ყველა ევროპელ ხალხს თავისებურად ჰქონდა უხსოვარი დროიდან, 23 - 24 ივნისს ღამით ცრურწმენის თანახმად თავს იყრიდნენ კუდიანები, ბოროტი სულები, ყვავილობდა გვიმრა, რომლის თესლიც აღჭურვილია უნარით განკურნოს სმნეული და აპოვნინოს მფლობელს მიწაში ჩამარხული განძი, ალბათ ზოგ შემთხვევასთან დაკავშირებით როცა მდიდრის ან მტრიან მთავართა მიერ მიწაში ჩამარხული და. შემთხვევით ნაპოვნი დაკარგული განძი უპოვნიათ, სინამდვილეში გვიმრა საერთოდ არ ყვავილობს, შესაძლოა ფუტუროს ან ციცინათელას ფოსფორულ შუქს თვლიდნენ გვიმრის ყვავილად, ნათლისცემის დროს უამრავ ბალახს აგროვებდნენ, ახმობდნენ, ქუჩაში გამვლელს წყალს მიაღვრიდნენ ან ვინმე ქალს მდინარეში, ტლაპოში გადააგდებდნენ და ამაზე იცინოდნენ, წვიმის გამოწვევის მიზნით, ან ცეცხლის სამკურნალო გამწმენდელ ძალაში დარწმუნებულნი კოცონებს აჩაღებდნენ და ზედ ხტებოდნენ თითქოს ამით მელოტ მთაზე თავმოყრილ კუდიანებს აფრთხობდნენ, ზაფხულის უმოკლეს ღამეს მზის დგომის დღეს გამართულ ამ ცერემონიებს მერე დაუკავშირეს იოანეს დღესასწაული, მაგრამ ეკლესიამ წარმართული წესების მოსპობა მაინც ვერ შეძლო, ნათლისმცემლის ნეშტი 145 იულიანე განდგომილის ბრძანებით საქონლის ძვლებს შეურიეს და დაწვეს, მაგრამ ხალხმა იწამა მისი რელიქვიები, მრავალ ეკლესიაში რომ ჰქონიათ საჩვენებლად ფერფლი, ექვსიოდე თავის, 23 თითის სახით და ა. შ., მისი დღესასწაული დიდ პატივშია როგორც მთავარი წმინდანის საქმეებთან დაკავშირებით, გადმოცემით იყო მღვდელ ზაქარიას შვილი, ქრისტეს წინამორბედი, ადრევე უდაბნოში გავიდა, იქცა დიდ მქადაგებლად, ილია წინასწარმეტყველის მსგავს წმინდანად, კალიებით და გარეული ფუტკრის თაფლით იკვებებოდა, ქრისტეს მოსვლა იწინასწარმეტყველა, თვითონვე გამოიგონა წყლით ნათლისცემა, მალე იუდეის ტირანმა ჰეროდემ შეიპყრო, დილეგში ჩააგდო და ბოლოს მზაკვარ ჰეროდიადეს ინტრიგის მსხვერპლი გახდა, თავი მოჰკვეთეს, ქრისტემ თითქოს ასე იქადაგა “არა აღდგომილ არს ნაშბთაგანი დედათა უფროს იოანე ნათლისმცემლისა”, ნათლისმცემლობა რუსეთში წარმართულ   კუპალას             დაუკავშირეს, ჩვენში ის დამოუკიდებელი დღესასწაულია, სვანეთში დღესასწაულობენ ძირითადად განსხდაფს, ნათლისღებას 6 იანვარს.

ნათლობა - ნათლისღება, ქრისტიანული საიდუმლო, რითაც მორწმუნე პირველად ეზიარება ქრისტიანობას, განიწმინდება პირველი ცოდვისაგან, განერიდება ეშმაკი და ავი სული, რიტუალს ასრულებს მღვდელი და ეხმარება დიაკონი, მოძღვარი სამჯერ შეუბერავს სახეში მოსანათლავს, დალოცავს და სამჯერ ჩაყავს წყალში, შეაჭრის თმის კულულს, წააცხებს მირონს სახეზე, ხელ - ფეხზე, მირონცხების საიდუმლო, უწოდებს სახელს და დაჰკიდებს ჯვარს, ეკლესიის ტრადიციით იოანე ნათლისმცემელმა. შემოიღო, მაგრამ წყალში ჩაყოფის რიტუალი უძველესია, ეგვიპტეში, რომში, ჩინეთში, ისრაელში, ბიბლიური ეზეკიელის წიგნში, ქრისტიანობამ გააღრმავა და ახალი შინაარსით შემოსა IV ს, სულიერი ცხოვრება ქრისტიანისა იწყება ნათლობით, ესაა წყლით განბანვა და ხელახლა დაბადება, პირველი აღთქმა რასაც წმინდა ემბაზის წინ წარმოსთქვამენ არის ბოროტისაგან ადამიანის განშორება “განვეშორები ეშმაკისაგან და ყოველთა საქმეთა მისთაგან და ყოველთა მსახურთაგან მისთაგან”, საეკლესიო მოძღვრებით ნათლობა ხდება სულიწმინდის მადლით, რომლის მიფენაც მხოლოდ მამა ღმერთს შეუძლია და მისი ძალით ხდება განახლება ცოდვილი ადამიანისა, რომელიც წმინდა ემბაზიდან გამოდის პირველჩენილი შეცოდებისაგან სუფთად განწმენდილ - გამართლებული, საფუძვლად უდევს მაცხოვრის სიტყვები “უკეთუ ვინმე არა იშვას წყლისაგან და სულისა ვერ ხელეწიფების შესვლა სასუფეველთა ღვთისასა”.

146 ნამაზი - სპარსულად ლოცვა, მუსულმანთა ხუთგზისი ლოცვის წესი, ღმერთთან ყოველდღიური ურთიერთობის სიმბოლური ნიშანი, რაც ფანატიკური გულმოდგინებით სრულდება, მიწაზე განრთხმა, თავის დაკვრა, ხელების აღმართვა, ყურანის გარკვეული ადგილების კითხვა, ალაჰის დიდება.

ნანტის ედიქტი - ისტორიული აქტი, რომელიც 1598 წ დაამტკიცა ანრი IV - მ, ამით დასრულდა რელიგიური ომები საფრანგეთში 1562 - 94 წ, მთავარ სარწმუნოებად კათოლიკობა ცხადდებოდა, მაგრამ შევიწროებულ ჰუგენოტებსაც მიეცათ თავისუფალი ღვთისმსახურების უფლება ყველგან პარიზის გარდა, დაუბრუნდათ პოლიტიკური უფლებები, ქალაქთა მართვის, დაუტოვეს ზოგი სიმაგრე, ლუი XIII ხშირად არღვევდა, ლუი XIV - მ სულაც გააუქმა 1685 წ.

ნართექსი - ბერძნ. მალამოს კოლოფი, ჭურჭელი.

ნსტოა - ტაძრის ღია ან დახურული შესასვლელი დასავლეთის მხრიდან, სადგომი იმ მლოცველთათვის, რომელთაც მთავარ ნაწილში ყოფნის უფლება არა აქვთ.

ნეკრომანტია - ბერძნ. ნეკროს - მკვდარი, მანტია მკითხაობა, მკითხაობა რომლის მიზანია მიცვალებულთა სულების გამოწვევა, რჩევის კითხვა და სხვა.

ნეოთომიზმი, ახლებურად თომიზმი - კათოლიციზმის ფილოსოფიური დოქტრინა თომა აქვინელის მოძღვრების შეგუების ცდა ახალ ვითარებასთან, მეცნიერების დაქვემდებარება თეოლოგიისათვის, რასაც თომიზმი ქადაგებდა XVII - XVIII ს მეცნიერული აღმოჩენების შემდეგ შეუძლებელი გახდა, ამიტომ ვატიკანმა განახორციელა მისი განახლების საგანგებო ცდები, 1879 წ ლეო XIII - ს ენციკლიკით^ აღდგა თომიზმი, თეოლოგიის მსახურად გამოცხადებულ მარადიულ ფილოსოფიად 1914 წ ახალი დასაბუთება მისცა პიუს X - მ რომელმაც ბელგიაში დააარსა ფილოსოფიის უმაღლესი ინსტიტუტი, მსგავსი ვატიკანის პაპის მეცნიერების აკადემიისა, 1916 წ ბენედიქტე XV - მ დაადასტურა მისი 24 თეზისი, ახალი თომიზმი ანტიკომუნისტური რელიგიურ - ფილოსოფიურ არსთა პირველ მიზეზად ისევ ღმერთს აცხადებს, მთელი მატერიალური სამყარო მეორადია და მეცნიერებაც მხოლოდ მის მეორად, გარეგნულ მიზეზებს ხსნის, ესაა იდეალიზმის იდეალური ფორმა, წმინდა ყოფიერების მქადაგებელი.

ნეოკესარიის საეკლესიო ყრილობა - ადგილობრივი ყრილობა მოწვეული 315 წ ნეოკესარიაში, ნიკსაში, მიიღო 15 წესი, ძირითადად სასულიეროთა ზნეობაზე.

147 ნეტარება - ცხონება.

ნეტართა კუნძულები - ბერძნ. მაკარონ ნესოი, ლათ ფორტუნატე ინსულეს, გმირთა სულების სამყოფელი, სადაც არ იყო ტანჯვა და წუხილი, შემდეგ ასე ეწოდა კანარის კუნძულებს, კანის - ძაღლი, ძაღლების სიმრავლის გამო.

ნიკეის საეკლესიო კრება - იხ საეკლესიო ყრილობები.

ნინოობა - 27 იანვარს ახ სტილით სამშაბათობით და სხვა, მოციქულთა სწორის, ქართველთა განმანათლებლის წმ ნინოს დღეობა, ეს ქალი კაბადოკიიდან იყო როგორც წმ გიორგი, ივლიტა და კვირიკე, იქ ქართველებიც სახლობდნენ, ქართული სულისკვეთება სუფევდა და. შესაძლოა ნინოც ქართველი ყოფილიყო რაც მისი საქართველოში ლტოლვითაც მართლდებოდა, ნათესავი მთავარმოწამე გიორგი გზას უნათებდა, მისი აღზრდა იერუსალიმის პატრიარქმა კეთილმსახურ სარა ბეთლემელს მიანდო, ისწავლა საღვთო სჯული, კვართის ამბავი, მის კვალს დაადგა, მცხეთისაკენ გამოეშურა, გზად მისი მხლებელი რიფსიმე სომეხთა მეფემ აწამა, ნინო კი სასწაულებრივ გადაურჩა განსაცდელს, მცხეთას ჩამოვიდა, კერპები დაამსხვრია, ქრისტიანობა გაავრცელა, მოაქცია მეფე - დედოფალი, ნინოს ცხოვრებაში მოქცევაი ქართლისაი გარკვევითაა ნათქვამი “არიან ქართველთა მეფის ძე ფარნავაზი მოვიდა მცხეთას, მოიყვანა 18 კომლი, ქართველთა წინაპრები, მოიტანა კერპები გაცი და გაიმი, დაჯდა მეფედ და იყო I მეფე ქართველთა, მოკვდა და დაჯდა ფარნაოზი, ეს აზო ნინოს ცხოვრებისეული უპირისპირდება ლეონტი მროველის აზოს, მაკედონელის სარდალს, რომელმაც ქართლი ააოხრა, ზოგ ავტორს ეს 2 ცნობა ერთიმეორეში ერევა, აზოს მეფობას გაუგებრობად თვლის, მაგრამ შატბერდის კრებული ამას ადასტურებს, ოღონდ ფარნაოზი აზოს ძე კი არ იყო არამედ მისი მემკვიდრე ტახტზე, ნინოს ცხოვრების მიხედვით, რაც მროველმა ალბათ არ მიიღო, ნინო დარჩა ქართლის განმანათლებლად, როგორც ღვთისაგან მოვლინებული, ვაზის ჯვარის მიმღებელი, ვინც შეკრიბა ვითარცა მწყემსმან კეთილმან ქართველნი და მიჰგვარა ღმერთსა მართალსა.

ნირვანა - ქრობა, დამშვიდება, სრული მოსვენება, ყოველგვარი მიწიერი ვნების, სურვილის გაქრობა, სანსარას ბორკილებისაგან სრული განთავისუფლება, როცა დაძლეულია მიწიერი ვნებათაღელვა და სული ეძლევა სრულ სიმშვიდეს, ბუდიზმისა და ჯაიანიზმის მთავარი ცნებაა, ორივე რელიგიის მიზანი, რაც ბრაჰმანიზმისა და ინდუიზმის გაგებით არის შეერთება ბრაჰმასთან, 148 ვალმოხდილი ადამიანის შერწყმა ღვთაებასთან, ტერმინის მნიშვნელობაზე და რაობაზე მაინც გრძელდება დავა ბუდიზმის მკვლევართა. შორის, ძალზე ბუნდოვანი და ძნელად მისაწვდომია, ადრეულ ბუდიზმში ეს იყო სრულიად საპირისპირო რამ სანსარისა, ტანჯვათა გრძნობიერ სამყაროისა სადაც კარმას კანონის თანახმად ყოველი სიკვდილი ახალი აღორძინების დასაწყისია, ძნელი მისაწვდომია ნირვანა, მაგრამ ვინც მას მისწვდება ემსგავსება ბაზმას, რომელშიც ზეთი ილევა და. შუქი ქრება, ეს პიროვნება თავისუფლდება ყოველი მიწიერი ზრუნვისაგან, მისი დხარმა მიწიერი ვნება - სურვილი ჰქრება, იწყება ნირვანა, უზენაესი ნეტარება, სრული სიმშვიდე, ბედნიერება, რასაც ყოველი ბუდისტის უმაღლეს მიზნად თვლიან, თუმცა სამოთხის ცნებამ ბოლო დროს შეავიწროვა, არსებითად ესაა ციური სასუფეველი.

ნიცშეანობა - ცნობილი გერმანელი მოაზროვნის ფრიდრიხ ნიცშეს 1844 - 1900 წ ფილოსოფიის ზეგავლენით XIX - XX საუკუნეების შუალედში განვითარებული მიმდინარეობა, რომლის არსი მდგომარეობს რეაქციული პოლიტიკის განდგომაში კლასიკური ფილოსოფიიდან უკიდურეს ინდივიდუალიზმში ზეკაცის იდეის ქადაგებაში და არიული რასის მსოფლიო ბატონობის გარდუვალობაში, თუმცა ქრისტიანობას უდიდეს მანკიერებად თვლის და საიქიოს უარყოფს მაგრამ ეს არაა ათეიზმი, ძლიერი პიროვნების დაყენება კულტის დონეზე ქმნიდა ნიადაგს მასებთან ბრძოლისათვის.

ნუგეშინი - რელიგიის ერთერთი ფუნქცია ამქვეყნიური ტანჯვის, სიღარიბის, უსამართლობით მოთმინებით გადატანის ქადაგება მიღმაქვეყნიური ნეტარების აღთქმით, გადატანილ ჭირთათვის კომპენსაციის იმედით, რაც მორწმუნეს მოთმინების, პასიურობისაკენ მოუწოდებს და განაწყობს ისე რომ ამ წუთისოფლის კეთილდღეობა დათმოს მარადიული მიღმაქვეყნიური ცხონებისათვის, ნუგეშისცემა იხსნება ადამიანის ცოდვილი ბუნებით, ცოდვებით რომელთა ტანჯვით გამოსყიდვა დამსახურებაა უფლის წინაშე და რაც მიწაზე დააკლდა ცაში მიიღებს, ეს მორჩილების ქადაგებაა, აქ ბრძოლას, უღლის ჩამოგდებას ცვლის უდრტვინველი მოთმინება “მოთმინებითა. შენითა მოიპოვე სული შენიო, ამდენად ის მავნეა მაგრამ ათეიზმი ყოველგვარ ნუგეშისცემას კი არ უარყოფს, ნუგეშისცემა უნდა მეგობარს, რომელსაც მახლობელი ადამიანი დაეკარგა, ოღონდ ეს უნდა იყოს აქტიური ნუგეშისცემა, რომ ის ვაჟკაცურად შეხვდეს მძიმე განსაცდელს, წინ იყურებოდეს, სიმტკიცით 149 სცეს პატივი განსვენებულს და ა. შ., ამაში გამოიხატება მორალური მცნება კაცი კაცითა, კაცი კაცისათვის, ძმა და მეგობარია.

ობროვლენცები - რუსული მართლმადიდებლური ეკლესიის განმაახლებლები, რომელთა მიზანი იყო ოქტომბრის რეოლუციის შემდეგ შექმნილ ვითარებასთან დაკავშირებით ეკლესიის შეგუება, საბჭოთა ხელისუფლების ცნობა, მასთან ლოიალობა, ლიტურგიული წესების რეფორმა, რასაც ვერ მიაღწიეს და სხვა, 1922 წ შეიქმნა ცოცხალი ეკლესია, მერე რამდენიმე სხვა მიმდინარეობა, საეკლესიო აღორძინება და სხვა, 1923 წ მათ დაამხეს პატრიარქი ტიხონი, საბჭოთა ხელისუფლების შეურიგებელი მტერი, რომელმაც შემდეგაც განაგრძო მუშაობა, ეკლესიის მოდერნიზაცია, მართლმადიდებლების ეოლუცია გრძელდება.

ოდიკი - ბერძნ. ანტიმინს, ტრაპეზის გარდამოხსნა, სელის ან აბრეშუმის ოთკუთხა ქსოვილი წმინდა ნაწილების და ზიარების საიდუმლოს გამოსახულებით, იესოს საფლავში ჩასვენების დეტალებით, კურთხევის შემდეგ ტრაპეზზე დებენ და იწყება ზიარების საიდუმლო.

ოკულტიზმი - ლათ ოკულტუს - საიდუმლო, ანტიმეცნიერული მოძღვრება რომელიც მოითხოვს მისტიკის, მაგიის, ზებუნებრივი მოვლენებისა და ძალების შესწავლას, თითქოს მათი დახმარებით შევიცნობთ სხვა გზით მიუწვდომელ სინამდვილეს, ეს მისტიკური მოძღვრება ასაბუთებს ცრუმორწმუნეობას და თავის ძირებით მიდის პირველყოფილ შეხედულებამდე, როცა სწამდათ, რომ არსებობს გაუპიროვნებელი ზებუნებრივი ძაკლა, შუა საუკუნეებში ძლიერ განვითარდა, ძლიერი ნიადაგი აქვს დღესაც ბურჟუაზიულ ინტელიგენციაში ამერიკა, ინგლისი, გერმანია, საფრანგეთი, იტალია, ესპანეთი, ბრაზილია, არგენტინა, ყავთ მრავალმილიონიანი კლიენტურა, რომელსაც სჯერა მაგების, მჩხიბავთა, ფანტასმაგორების, ნათელმხილველთა, მაგიისა და ფალსიფიკაციის ნარევი საღდება მეცნიერებად, აქვთ თავიანთი ორგანოები, საზები.

ომი რელიგიური - შეიარაღებული შეტაკება, ლაშქრობა, ომი, რომელიც შინაარსით, არსით და მიზეზით რელიგიური ხასიათისაა, ძველი რწმენის დაცვა, ახალ ჭეშმარიტებათა დანერგვა წარმართთა და განდგომილთა მოქცევა, რელიგიური ინსტიტუტების დაცვა ან დაქცევა, სარწმუნოების სიწმინდის დაცვა და ა. შ., ასეთი სისხლიანი შეტაკებები ხდებოდა სახელმწიფოებს, ტომებსა და ერებს შორის, ყოველი ომი იღებდა რელიგიურ სანქციას, ცხადდებოდა წმინდა ომად, 150 ჯვაროსნულ ლაშქრობად და ა. შ., რელიგია აქ მხოლოდ საბაბი იყო, ომების ნამდვილი მიზეზი ხდებოდა პოლიტიკური ძვრები, ეკონომიური შემოსავლის საკითხი, მოგების ანგარიში, ჰქონდა მძარცველური ხასიათი, ძირითადად მონათმფლობელურ ეპოქაში და. შუა საუკუნეებში.

ორდენები ბერთა - კათოლიკურ ბერთა გაერთიანებანი, ლათ ორდო წოდება, რაზმი, რიგი, ჯგუფი, აქვთ საკუთარი მკაცრი განაწესი, მთავარი მიზანია ერესებთან ბრძოლა, პაპის ავტორიტეტის დაცვა, ეკლესიური ძლიერების შენარჩუნება, ყავთ გენერალი, მაგისტრი, რომელსაც ემორჩილება პროვინციული პრიორი მაგისტრები, ამას კიდევ აბატები, დაქვემდებარებული რიორები, მრევლის მსახურნი, ყველას კონტროლს უწევს გენერალური კაპიტული, მოთავე, კრება რომელსაც იწვევენ რამდენიმე წელში ერთხელ , უძველესად ითვლება ბენედიქტინელთა ორდენი, რომელიც ბენედიქტე ნურსელმა 480 - 529 წ დააარსა იტალიაში და გაძლიერდა X - XI ს, დღესაც ევროპასა და ამერიკაში აქვთ სკოლები, უნივერსიტეტები, გამოცემები, პრესა, 1098 წ საფრანგეთში შეიქმნა ახალი ორდენი სისტერციანელთა ადგილის სიტოს მიხედვით, რომლის მთავარი მესვეური იყო ბერნარდ კლერმონელი, აქედან მეორე სახელი ბერნარდინელთა, იტალიაში 980 წ დაარსდა კამალდულების ორდენი, კრძალავდა ხორცის ჭამას, ფეხსაცმლის ტარებას, ითხოვდა უქორწინობას, განდეგილობას, თვითგვემას, მათთან ახლოს იდგნენ მოგლახაკეთა ძლიერი ორდენები ფრანცისკანელები, დომინიკანელები, კარმელიტები, ავგუსტინელთა ორდენები, ფრანცისკანელთა ორდენი დააარსა იტალიელმა ფრანცისკ ასიზიელმა 1184 - 1226 წ, დომინიკანელთა კი ესპანელმა დომინიკემ 1170 - 1221 წ, ამ ორდენთა განმასხვავებელი ის იყო რომ მამულებზე უარი თქვეს წევრებმაც და თვით ორდენმაც, რომელსაც ნებაყოფლობითი შემოწირულობებით უნდა ეარსება, საერთოდ ორდენები ერთიმეორისაგან დამოუკიდებელნი იყვნენ და პაპს ექვემდებარებოდნენ, ამასთან რაინდთა ორდენებს ყავდათ გენერალ - კაპიტანი და სამიდღემჩიოდ არჩეული გენერალ - მინისტრი, ან გენერალ - მაგისტრი, ჰქონდათ მტკიცე ცენტრალიზებული წესრიგი, პაპისაგან ფრანცისკანელებმა დიდი   პრივილეგიები  მიიღეს, უნივერსიტეტებში თავისუფლად სწავლების, საიდუმლოებათა და ქადაგების უფლება, ფრანცისკანელთა და განსაკუთრებით დომინიკანელთა უფლის ქოფაკთა ხელში აღმოჩნდა პაპის წმინდა კონგრეგაციის საშინელი სამსჯავრო ინკვიზიცია, მათ აწამეს და დაწვეს ბრუნო და მრავალი სხვა, დომინიკანელთა ანუ მქადაგებელ ძმათა ორდენი 1215 წ დაარსდა, პაპის ფანატიკურმა დაცვამ ევროპის 151 უნივერსიტეტებში თეოლოგიის კათედრების ხელთჩაგდებამ, ალბიგოელთა და სხვა ერეტიკოსთა ქონებით ეკლესიის გამდიდრებამ ამ ორდენს XIII ს ერთერთი უდიდესი და ყოვლისშემძლე ორგანიზაციის სახელი მოუპოვა, 1534 წ დაარსდა იეზუიტების ორდენი იესოს საზი ფანატიკოსი ბერის იგნატი ლოიოლას მიერ 1491 - 1551 წ, მისი მიზანი იყო რეფორმაციასთან ბრძოლა, ერესების ამოძირკვა, თავისუფლად მოაზროვნეთა დევნა, პაპის ძალაუფლების განმტკიცება, აკრძალულ წიგნთა სიის შედგენა, იეზუიტების გვერდით ებრძოდნენ რეფორმაციას თეატინელთა 1524 წ, სომასკელთა - ბარნაბიტების 1533 წ, გულმოწყალე ძმათა 1540 წ, თითქმის იეზუიტების ტოლი კაპუცინების 1528 წ და სხვა ორდენებიც, კაპუცინების უბირ ხალხთან კავშირი საანდაზოდ იქცა, იყო ბერთა სხვა მრავალი ორდენიც ლაზარისტების 1624 წ, ქრისტიანულ მოძღვრების მამათა 1592 წ, ინგლისელ ქალწულთა 1609 წ, უფრო ადრინდელი კათარების და სხვა, ძლიერი იყო გერმანული ორდენი, ესპანეთში ცნობილია ალკანტარა და სანტ - იაგო დი კომპოსტელა, შუა საუკუნეებში პაპებმა. შექმნეს საგანგებოდ გაწვრთნილი საერო ორდენები რაინდებისა, რომელთაც აღთქმა ჰქონდათ დადებული ეკლესიისათვის ბრძოლის, მათგან ძლიერი იყვნენ კარმელიტების, ავგუსტინელთა, ტევტონთა, ორდენები ერეოდნენ ქვეყნების საშინაო და საგარეო საქმეებში, ცნობილი იყვნენ სიმდიდრით, ძლიერებით, გარყვნილებით, დასმენით, სიზარმაცით და მუქთახორობით, რამაც ძლიერ გაუტეხა სახელი ბერებს და ორდენების რიცხვი საგრზნობლად შემცირდა, მონასტრები დახურეს, ამის მიუხედავად საერთო კრიზისი ქმნის მათი შენარჩუნების აუცილებლობას, კათოლიციზმის მეომარ არმიას შეადგენს მილიონნახევარზე მეტი წევრი ორდენებისა, კერძოდ იეზუიტების ჯერაც მძლავრი ორდენი, ამჟამად ორდენების საერთო რიცხვია 180.

ორთოდოქსია - მართალი აზრი, მართლრწმენა, ბერძნ. - მტკიცე რწმენა, მყარი თანმიმდევრობა, თავისუფალი ყოველგვარი გადახვევებისაგან, უღალატო სარწმუნოება, უპირისპირდება ჰეტეროდოქსიას, ნაირგვაროვანს, ცვალებად რწმენას, ერესებს, რომელთა წინააღმდეგ ბრძოლის დროსაც შეიქმნა ტერმინი ძ.

წ. II ს, ქრისტიანობის შიგნით მოდავე მხარეები, როგორც საერთოდ პოლიტიკაშიც ხდება ერთიმეორეს განდგომას სწამებენ, , თავს კი ყველა ორთოდოქსად, მართლმორწმუნედ აცხადებს.

ორმაგი ჭეშმარიტება - მოძღვრება ორ საპირისპირო და ერთიმეორესთან თანხმობით არსებულ ჭეშმარიტებათა არსებობაზე, მათგან ერთია საღვთისმეტყველო, 152 მეორე მეცნიერული, ორივე სხვადასხვა გზით მოპოვებულია და თითქოს ერთიმეორეს არ ეწინააღმდეგება, მოძღვრების სათავეა არისტოტელეს კომენტატორის არაბი ფილოსოფოსის იბნ როშდის რუშდის 1126 - 1198 წ თვალსაზრისი, რამაც რელიგიასთან ბრძოლის ისტორიაში დიდი როლი ითამაშა, როშდის აზრით არსებობს ერთიანი მარადიული სამყაროს სუბსტანცია, ცალკე სული არ შეიძლება იყოს უკვდავი, მაგრამ მთელი კაცობრიობა ერთად უკვდავია, რელიგიური დოგმა კი შეიძლება ფილოსოფიისათვის მიუღებელი იყოს, როშდის, ლათინურად ავეროისის მიზანი იყო მეცნიერების და ფილოსოფიის განთავისუფლება რელიგიის უღლისაგან, თუმცა ორივე მათგანის საბოლოო გზა ღმერთთან მიდის, ამ მოძღვრებამ დასრულებული სახე მიიღო ევროპელ ავეროისტებთან სიგერ ბრაბანტელი, დუს სკოტი და სხვა, რომლებიც ასაბუთებდნენ ფილოსოფიური და რელიგიური დებულებების დაპირისპირებას, ფილოსოფიის დამოუკიდებლობას რელიგიისაგან მეცნიერების სფეროს გადიდებას ეკლესია ებრძოდა ავეროისტებს, უპირისპირებდა მათ თომა აქვინელის მოძღვრებას, რომლის მიხედვითაც სამყაროს ერთიან ჰარმონიაში ღვთისმეტყველებასა და თეოლოგიას შორის წინააღმდეგობა არ არის, რწმენა და გონება ერთიანია, ორმაგი ჭეშმარიტება არსებობდა ბეკონის დროსაც, ხოლო როცა მეცნიერება განთავისუფლდა რელიგიური მეურვეობისაგან იგივე მოძღვრება მოიშველია რელიგიამ მეცნიერების შემოტევებისაგან თავდასაცავად, თვით კანტთან აშკარაა ცოდნის ჩარჩოების შევიწროების ცდა რელიგიის სასარგებლოდ, მიმდინარეობა დღესაც არსებობს, სახეშეცვლილია, განიხილავენ თომიზმის სულისკვეთებით, რელიგია და ფილოსოფია მხარდამხარ მიდიან ჰარმონიულად, ოღონდ რელიგია უფრო მაღლა დგასო.

ორმოცდაათიანელნი - სახარებისეული ქრისტიანები, რომელნიც ამტკიცებენ, რომ ქრისტეს ცად ამაღლების შემდეგ გავიდა 50 დღე და მოციქულებზე სულიწმინდის მოფენის წყალობით მათ მიიღეს წინასწარმეტყველური ქადაგების უფლება სხვადასხვა ენებზე, სექტანტურ - პროტესტანტული მიმდინარეობა, ჩამოყალიბდა XX ს დასაწყისში ა. შ შ - ში, დიდი როლი ენიჭება მეორედ მოსვლის, წარღვნის, სამყაროს აღსასრულისა და განკითხვის დღის მოტივებს, მისტიურ კავშირს ღმერთთან, რისი მიღწევაც თითქოს შეუძლია უფლისაგან ამორჩეულ განდობილ მორწმუნეს, მძიმე მარხვითა და მომქანცველი ლოცვა - ვედრებით, რომ სულიწმინდისდ იარაღად იქცევა, სინამდვილეში კი ბოდვის მდგომარეობაში აღმოჩნდება და სიშმაგემდე, ურჯუკობამდე მიდის, 153 ეგზალტირებულია და ბოდვით წარმოთქვამს ბუნდოვან სიტყვებს, გლოსოლალიები.

ოსანა - ძველებრაულად - მიხსენი, იუდეველთა მიმართვა მაღალი სასულიერო პირისადმი, მიმართვა უფლისადმი გვიხსენი ებრაულ და ქრისტიანულ სარწმუნოებაში.

ოხითა - ტროპარი.

პაგოდა - სპარსულად ბუტკედე, ბუტ - კერპი, კედე - სახლი, ბუდისტური ტაძარი რომელშიც ბუდას და მისი პანთეონის ღვთაებების ქანდაკებებია, ბევრგან ბუმბერაზები და ტარდება ღვთისმსახურება, ოქროს მონეტა, ინდური ნაგებობა რომელშიაც ჩატანებულია წმინდა ნაწილები.

პალესტინა - ძველებრაულად ფილიშთი, ფილისტიმელების ტომიდან, რომლებიც წინა აზიის ამ დასავლეთ ნაწილში დასახლდნენ ძ. წ. XII ს და ებრაელთა დაუძინებელ მტრებად ითვლებიან, ისტორიული ოლქი მტკიცედ დაკავშირებული ბიბლიაში მოთხრობილ ამბებთან ძ. წ. XI ს აქ შეიქმნა მოსეს ხალხის ისრაელ - იუდეველთა სამეფო, ცვალებადი წარმატებით მებრძოლი მეზობელ ხალხებთან და რელიგიებთან, 928 წ გაიყო ისრაელთა და იუდეველთა სამეფოებად, რომელთა.

შორისაც ხანგრძლივი წინააღმდეგობები იყო, დაიმორჩილეს აქემენიდებმა, მაკედონელებმა, პტოლემეებმა, სელევკიდებმა, რომაელებმა ძ. წ. 63 წ, ბიზანტიელებმა, არაბებმა, სულთნებმა, მამლუქებმა XIII ს, ისტორიულ ძეგლებშიც ჩანს მრავალტანჯული ხალხის სამოქმედო არეალში შემოჭრილ ხალხთა კულტურის ძეგლთა ნაირფეროვნება, მათ შორისაა ტაძრები, მეჩეთები, სასახლეები, სინაგოგები, ქართული სულიც ტრიალებს ამ ბიბლიური ქვეყნის მიწა - წყალზე, ქართველთა სავანეებსაც დაუტოვებიათ ძეგლები, პალესტინის ქართული წარწერა აღმოაჩინა იტალიელმა არქეოლოგმა ვირჯილიო კორბომ 1952 წ იუდას უდაბნოში, ესაა უძველესი ქართული წარწერები რომელთაგან უძველესი ბოლნისის წარწერაზე 50 წლით ძველია V ს, რელიგიური შინაარსისა, ფრაგმენტული მაგრამ სრულყოფილი პალეოგრაფიულად, რაც მეტყველებს ანბანის ასომთავრული დიდ სიძველეზე, სავანე.

154 პანაგია - პანჰაგია, ბერძნ. პან - ყველა, საყოველთაო, ჰაგია - წმინდანი, მცირე, ოვალური ხატი, გამოსახულება იესოს ან ღვთისმშობლისა, გულსაკიდი ეპისკოპოსთა, ტაძრებში ღვთისმშობლის სადიდებელი სეფისკვერი.

პანაშვიდი - ბერძნ. პანიხის, პანიხიდოს, პან - ყველა, ყოველი, ნიქს - ღამე, წირვა, გალობა, მართლმადიდებელთა სულის მოსახსენებელი წეს - ჩვეულება, I ქრისტიანები დევნის გამო ღამით იხდიდნენ, ამიტომ ეწოდა ყველა ღამისა, წესი სრულდება გარდაცვალებიდან, მესამე, მეცხრე, მეოცე ან მეორმოცე დღის შემდეგ, დაკრძალვის მერეც, ასევე დაბადებისა და გარდაცვალების დღეებშიც, ანდერძის აგება კი ხდება მხოლოდ მიცვალებულის თავზე, ეკლესიებში ტარდება საერთო, მსოფლიო პანაშვიდები, მიზანი განსვენებულის სულის განთავისუფლება ტანჯვისაგან.

პანთეიზმი - ბერძნ. პან - ყველა, საყოველთაო, თეოს - ღმერთი, ღმერთისა და ბუნების შერწყმის, ერთი მთლიანობის რწმენა, რომელიც უარყოფს ცოცხალი, განპიროვნებული , სულიერი ან ფიზიკური ღმერთის არსებობას, მაგრამ თვლის მას სამყაროში, ყოველ საგანში გადამდნარ, შერწყმულ საწყისად, ცნებას საფუძვლად დაედო ძველი სტოიკოსებისა და ნეოპლატონიკოსების მოძღვრება, მაგრამ ტერმინი შემოიღო პოლანდმა 1705 წ, თავდაპირველად ჰქონდა მატერიალისტური სარჩული და თვალსაჩინო როლი შეასრულა რელიგიასთან ბრძოლაში, ჯ ბრუნოს და განსაკუთრებით სპინოზას პანთეიზმი, სპინოზა აიგივებდა ბუნებას და ღმერთს, ეკლესია სასტიკად ებრძოდა, დღეს პანთეიზმმა ამოწურა თავისი როლი და იდეალისტები, პერსონალისტები და სხვა იყენებენ როგორც იდეას ღმერთში ბუნების არსებობის შესახებ, მორწმუნეთა შორის კი მატულობს პანთეისტური განწყობილება.

პანფსიქიზმი - ბერძნ. პან - ყოველი, საყოველთაო, ფსიქე - სული, იდეალისტურ - მეტაფიზიკური მოძღვრება რაც ბუნებას მიაწერს საყოველთაო ზეშთაგონებას და ამით უარყოფს მის რთულ თვითგანვითარებას, თუ ჰილოიზმი ცნობს მთელი ბუნების სასიცოცხლო ძალას პანფსიქიზმი რომელიც ხშირად ემთხვევა მას ცნობს სულის ფსიქეს ცალკე არსებობის უნარსაც, მის ანტიმეცნიერულ არსს აბათილებს ფსიქოლოგია, რომელიც ამტკიცებს, რომ ფსიქიკა ახასიათებს მხოლოდ გონებას, ტვინს, რომელშიც მატერიამ თავის უმაღლეს განვითარებას მიაღწია, უშუალოდ გამომდინარეობს ანიმიზმის რელიგიური განპიროვნების რწმენიდან, მისგან კი გამოდის ფიდეიზმი ე. ი. ფიზიკურს ამაღლებს ღვთაებრივამდე.

155 პაპთა ავინიონის ტყვეობა - შავი მონაკვეთი პაპთა დამცირებისა, მათი ტყვეობისა საფრანგეთის პატარა ქალაქ ავინიონში, სადაც ფრანგთა მეფეების ნება - სურვილს ემორჩილებოდნენ მთელი 70 წლის განმავლობაში 1309 - 1377 წ, აქ სუფევდნენ კანონიერი თუ უკანონო პაპები, ჯერ კიდევ 1303 წ ფილიპე IV ლამაზის კანცლერმა ყაჩაღმა ნოგარემ 86 წლის ბონიფაციუს VIII - ს სილა გაარტყა და რომში ჩასული პაპი, რომელიც მელასავით დაძვრებოდა, ლომივით მეფობდა ძაღლივით მოკვდა, შეურაცყოფას გადაჰყვა 1 თვის შემდეგ, ხოლო 1309 წ იმავე ფილიპეს ნებით კლიმენტი V ავინიონში გადაბარგდა და გახდა ფრანგთა პაპი, შემდეგ პაპის ტახტზე ისხდნენ იოანე XXII, ნიკოლოზ V, ბენედიქტე XII, კლიმენტი VI, ინოკენტი VI, ურბან V, ბოლოს გრიგოლ XI - მ ფრანგმა პაპმა იტალიური სამფლობელოების დაკარგვის შიშით ტახტი ისევ რომში გადაიტანა 1378 წ და ეწოდა ეროვნული პაპი თუმცა ისევ ავინიონში ერჩია, ტყვეობის დროს ავინიონი იქცა ყოველგვარი ბიწიერების ბუნაგად, პეტრარკა, ამას მოჰყვა დიდი საეკლესიო განხეთქილება, როცა რომში ერთ პაპს ირჩევდნენ ავინიონში მეორეს, 1378 - 1417 წ, განხეთქილებას ბოლო მოეღო იმით, რომ ორივე პაპი გადააყენეს და აირჩიეს მარტინ V, პაპთა სასახლე ყაზარმად აქციეს, ებრაელთა ბაბილონის ტყვეობის ანალოგიით ძ. წ. 586 - 538 წ, პაპთა ავინიონის ტყვეობას ბაბილონის ტყვეობასაც უწოდებენ.

პაპობა - ბერძნ. პაპოს, ლათ პაპა - მამა, მოძღვარი, კათოლიკური რელიგიის უზენაესი ინსტიტუტი, რომლის მეთაურია განუსაზღვრელი ძალაუფლებით აღჭურვილი პაპი, კათოლიკური სამყაროს ქურუმთ - ქურუმი, ჰიერეი, პონტიფექს - მაქსიმუს, ვატიკანის სახელმწიფოს მბრძანებელი, ქრისტეს მოადგილე, ვიკარიუსი, მოციქულთა მთავრის პეტრეს მემკვიდრე, კლდეზე დაფუძნებული პეტრეს ტაძრის გამგებელი, მსოფლიო ეკლესიის უზენაესი მღვდელი, აღმოსავლეთის პატრიარქი, რომის პროვინციის არქიეპისკოპოსი და მიტროპოლიტი, იტალიის პრიმასი, უცოდველი მღვდელთმთავარი სარწმუნოებრივ საქმეებში, ირჩევს კარდინალთა კრება - კონკლავი დახურულ, ჩაგმანულ სამყოფელებში, არჩევანს გარესამყარო გებულობს, ვატიკანის თავზე ბოლის ამოსვლით და ესაა საქრისტიანოს დიდი დღე - ზეიმი, პაპს ეძახიან ალექსანდრიის პატრიარქსაც, მაგრამ მთავარია რომის პაპი, პაპობა. შეიქმნა ქრისტიანობის პირველ საუკუნეებში, როცა საჭირო გახდა ეკლესიის ცენტრალიზაცია, დასრულება პირველობისათვის ბრძოლისა, რომელშიაც მონაწილეობდნენ სხვა ეპისკოპოსებიც, მაშინ იმათაც პაპები ერქვათ, 156 სიმდიდრემ, პოლიტიკურმა და ეკონომიურმა ძლიერებამ რომს საშუალება მისცა დაეჭირა I ადგილი პეტრეს ტახტზე, დიდი როლი შეასრულა ტრადიციამ რომ თითქოს პეტრემ თავის მემკვიდრეებად რომის ეპისკოპოსები დატოვა, პირველ პაპად ითვლება პეტრე მოციქული, მეორედ ეპისკოპოსი ლინი 67 - 76 წ, მესამედ ანაკლეტ I აწამეს 88 წ, შემდეგ ტახტზე მჯდარა დაახლოებით 300 პაპი კანონიერი და უკანონო ანუ ანტიპაპი, ესაა მსოფლიოს უძლიერესი რელიგიის უძლიერესი ინსტიტუტი, რომელსაც მრავალი მარცხის მიუხედავად შეურყეველი და უზარმაზარი ფინანსური შეძლებით განაღდებული აქვს უზომო ავტორიტეტი და ეგზომ ხანგრძლივი ბატონობა თითქმის 2000 წელი, რომის იმპერიის სატახტოს გადატანა კონსტანტინეპოლში 330 წ, გაყოფა აღმოსავლეთ და დასავლეთ იმპერიებად ხელსაყრელ ნიადაგს ქმნიდა პაპისათვის, სტეფან III დაეხმარა პიპინ მოკლეს რომელმაც 757 წ პაპს აჩუქა ლანგობარდების მიწა - წყალი, შეიქმნა პაპის ოლქი და პაპმა ისე დაიწყო მოქმედება როგორც საერო თავადმა, VIII ს შეთხზეს კონსტანტინეს საჩუქარი და სხვა საბუთები, რომელთაც განამტკიცეს პაპის ძალაუფლება და იდეა პაპთა ძალაუფლების დაყენებისა იმპერატორთა ძალაუფლებაზე მაღლა, პაპთა თეოკრატიის პროგრამა. შექმნა გრიგოლ VII - მ პაპის დიქტატი 1075 წ, პაპობა მტკიცედ ატარებდა თავისუფალი აზრის ჩახშობისა და ერესებთან ბრძოლის კურსს, ამ მიზნით შეიქმნა ინკვიზიცია, ორდენები, პატიმრობა, წამება, კოცონზე დაწვა, პაპთა სანქციით ბევრი უბედურება დატრიალებულა, ვრცელია პაპთა და საერო მეფეთა ბრძოლის ისტორია, რაც დრო გადიოდა უფრო მწვავედ იბრძოდა პაპობა კომუნიზმის წინააღმდეგ, არაერთხელ დაწყევლეს საბჭოთა ხელისუფლება და სხვა, მაგრამ 1958 წლიდან იწყება. შემობრუნების, რეალურ ვითარებასთან შეგუების კურსი, მშვიდობის ქადაგება, იარაღის აკრძალვის მოთხოვნა, ეს დადებითი ტენდეციები დაკავშირებულია იოანე XXIII - ს 1958 - 63 წ და პავლე VI - ს 1963 - 78 წ, განსაკუთრებით იოანე პავლეს სახელებთან.

პარაკლისი - ბერძნ. პარაკლეტონ - მანუგეშებელი, საეკლესიო ღვთისმსახურების სახეობა, ლოცვა ცოცხალთათვის, წმინდანთათვის, რაიმე ღირსშესანიშნავ მოვლენასთან დაკავშირებით გამარჯვება, ზავი, სტიქიურ უბედურებასთან ბრძოლის აზრით და სხვა, იხდიან შუამდგომლობის მიზნით წმინდანთან რათა მადლი მოგვივლინოს, ლოცვა ერთ პირსაც შეუძლია, პარაკლისი კოლექტიური ხასიათისაა.

პარაკლიტონი - ღვთისმსახურების წიგნი.

157 პარსიზმი - იხ ზოროასტრიზმი.

პასექი - ძველებრაულად პასექ გამოსვლა, გვერდის ავლა, ებრაელი ხალხის დღესასწაული, დაკავშირებულია ეგვიპტიდან გამოსვლასთან, როცა ღმერთმა ეგვიპტეს ანგელოზი მოუვლინა მძიმე დავალებით მოკლას პირველი პირმშო კაცთა და ცხოველთა, გადარჩნენ მხოლოდ ებრაელები, რომელთა კარებზეც სამსხვერპლო კრავის სისხლით ნიშანი იყო გამოხატული და მათ სასჯელი არ შეხებიათ, ამის აღსანიშნავად დაიწყეს პასექი, რაც სინამდვილეში იყო მესაქონლეთა, შემდეგ მიწათმოქმედთა ხმელი ხმიადის დღესასწაული, ხმიადს ჭამდნენ მწარე ბალახთან ერთად, აღწერილია ბიბლიაში, შემდეგ ქრისტიანებმა ეს დღესასწაული გადმოიღეს, გადაასხვაფერეს და ქრისტეს აღდგომას დაუკავშირეს, აღნიშნავდნენ გაქრისტიანებული ებრაელებიც, აღდგომა, პასექი საქრისტიანოს უდიდეს დღესასწაულად იქცა, ამ სახით ებრაელებს არა აქვთ.

პასქა - იგივე პასექი, დღესასწაული ურიათა, უტომოებისაი, იგივე ზატიკი, ვნება, ძველი ებრაული სიტყვაა მაგრამ ბერძნ. ულ პასქას შეუფარდეს და ქართულად თარგმნეს როგორც ქრისტეს ვნება, აქვს სამსხვერპლო კრავის ან სხვა სადღესასწაულო საჭმელის მნიშვნელობაც, სადა პასექი მოწაფეთა ჩემთა ერთად ვჭამო, შეჭამონ პასექ იგი შევიდნენ ტაძრად.

პასქალია - ბერძნ. , ებრაულად პასქის, აღდგომის დღეთა ცხრილი, წლები.

პატრიარქი - ბერძნ. პატრიარქეს მამამთავარი, ეპარქიის მმართველი, ზოგი ქრისტიანული ეკლესიის იერარქიის უმაღლესი საფეხური, საპატიო წოდება, პატრიარქი ეწოდება მართლმადიდებელთა მღვდელთმთავარსაც და კათოლიკური ეპარქიის მეთაურსაც, რუსულში ეს წოდება. შემოიღეს 1589 წ, ხოლო 1721 წ გაუქმდა, შეიცვალა სინოდით, ადგილობრივმა ყრილობამ აღადგინა 1917 - 18 წ და აირჩია ტიხონი, ბიბლიურად პატრიარქები ებრაელი ხალხის მამამთავრები უფრო სახელგანთქმული, ნოე 3886 - 2895 წ, აბრაამი 2040 - 1865 წ, ისააკ აბრამის ზე 2080 - 1900 წ, იაკობ ისააკის ზე 2020 - 1873 წ, იოსებ იაკობის ძე იცოცხლა 110 წ.

პატრისტიკა - ეკლესიის მამები.

პატრონიკე - ბერძნ. - ლათ პატერ მამა, პატერ - ზევს მამა - ზევსი, ეკლესიის მეორე სართულზე მოწყობილი ვიწრო ბაქანი.

158 პასიფიზმი რელიგიური - ლათ პასიფიკუს - მშვიდობიანი, ბურჟ - ლიბერალური მიმდინარეობის რელიგიური სახეობა, ყოველგვარი ომის პასიური უარყოფა, გამოდის ბიბლიური მცნებიდან არა კაც კლა, უარყოფს სამართლიან თუ უსამართლო ომს, არმიაში გაწვევას, ხსნის სისხლისღვრას ადამიანის სულის სიწამხდრედ და ამდენად ცხადია გმობს სისხლისღვრას, რისი შედეგი მაინც უსამართლობა და ძალადობაა, ამდენად უარყოფს რეოლუციურ შეტაკებებსაც, აქტიური მოქმედების ნაცვლად ლოცვას და მშვიდობის ქადაგებას ითხოვს, მაგრამ ჩვენ მის აბსტრაქტულ მოწოდებასაც სასარგებლოდ ვთვლით სადაც კი ომსა და ხალხთა. შორის შურის გაღვივებას წინ აღუდგებიან.

პეტრე - პავლობა - პეტრეს და პავლეს დღე 29 ივნისი, მოციქულთა მოწამეობრივი სიკვდილის სამახსოვრო დღესასწაული, ახ სტილით 12 ივლისი, დაკავშირებულია ორ მთავარ მოციქულთან, რომელთაც პირველად დაიწყეს ქრისტიანობის ქადაგება, განსაკუთრებით გულმოდგინედ აღინიშნებოდა სოფლებში, მით უფრო რომ პეტრე ითვლებოდა მეთევზეთა მფარველად, იესომ გალილეის მახლობლად ნახა 2 მებადური - მესათხევლე და უთხრა “გამომყევით და ყუნე მე მესათხებლედ კაცთა”, ასე წაიყვანა პეტრე და ანდრია პირველწოდებული, რომელსაც ქრისტემ თითქოს პირველს უხმო, აქედან პროტოკლეტოს - პპირველწოდებული, პეტრე თან ახლავს იესოს კაპერნაუმში და სხვაგან, ცით იქადაგა, დანიშნა ეპისკოპოსები, ააშენა ეკლესიები, კურნავდა სნეულებს, შეიპყრეს და სიკვდილი მიუსაჯეს, ანგელოზმა გაანთავისუფლა, ბოლოს რომში ჯვარს აცვეს, ამ მოციქულის სახელზე თითქოს აიგო პეტრეს ტაძარი, პეტრე ბერძნ. ქვა, კლდე “შენ ხარ პეტრე და ამ ქვაზე მე აღვაშენებ ჩემს ეკლესიას” უთხრა იესომ, მართალია ასახელებენ ანალოგიებს ძველი აღთქმიდან, რომ ილიამ ელისე აიყვანა მოწაფედ, ისუ ნავესაც 12 მოწაფე ჰყავდა და სხვა, მაგრამ სიუჟეტები მტკიცედაა დამუშავებული ლიტერატურაში და ხელოვნებაში ასახული, რწმენა კი მყარია პეტრესი, ანალოგია მითი სპარსთა ღმერთკაცის მითრას შესახებ კლდეში რომ დაიბადა და პეტროინედ იწოდა, დიდი დავა ჰქონდა სიმონ - პეტრეს მოგვთან სიმონთან, რომელიც ღმერთობას იჩემებდა, მეორე ნახევრად ლეგენდა მოციქულია პავლე, რომელსაც მიეწერება 14 ეპისტოლე, თუ პეტრე ქრისტეს მოძღვრებას მხოლოდ ებრაელთა. შორის ავრცელებდა პავლე უყრიდა მარგალიტებს წინაშე ღორთა და წარმართთაც აზიარებდა მას, ის ებრაელი იყო, მომხრე წინადაცვეთისა, ამ ორ სხვადასხვა იდეას ქადაგებდა 2 ინდივიდუალიზებული გმირი - მოციქული, ორივე ქრისტეს ქადაგებდა ძლიერთა წინაშე მორჩილებას, უფლის რწმენას,   159 განდიდებას, თუ პეტრეს სახელზე საქრისტიანოს უდიდესი ტაძარი აშენდა და პაპები მის მოადგილეებად გამოცხადდნენ, პავლე დიდი მწიგნობარია და მჭერმეტყველი, ისიც აწამეს, დღესასწაულად გამოცხადდა მათი წამების დღე, დაკავშირებული მიწათმოქმედების დღესასწაულთან, მკის დასასრულთან, ენაში დარჩა თქმები “აზნაურთა სისხლი პეტრე - პავლობასაც კი ცივია”, პეტრემ და პავლემ სიცხე უმატეს, სანამ პეტრე მოვიდოდა პავლეს ტყავი გააძვრესო, რუსეთში პავლეს ამინდისა და ჭექა - ქუხილის ღმერთის პერუნის თვისებებიც მიაწერეს, პეტრე - პავლეს ხსნილებას მემარხულენი სასოებით ელოდნენ, მათი სხეულის ნაწილები რომის სამ ეკლესიაში ინახებოდა, იყო სხვაგანაც, ბერძენმა ანდრონიკემ პეტრეს ნეშტის ნაწილისათვის ბეწვეული მიიღო რუსეთში, რომში უჩვენებენ პეტრეს საპყრობილეს, მის კუბოს 112 სანთელი უნთია.

პიზის საეკლესიო ყრილობა - იხ საეკლესიო ყრილობები.

პირჯვარი - ღმერთის სახელის სიმბოლიკაა, ლოცვის გარეგნული გამოხატულება, პირჯვარი გამოისახება 3 თითით, ცერის, საჩვენებლის და. შუა თითის მჭიდროდ მიდებით, არათითი და ნეკი უკან იკეცება, 2 ქრისტეს ორბუნებიანობისა, 3 სამებისაა, თითებს იდებებნ შუბლთან, მერე მკერდზე, მარჯვენა და მარცხენა მხართან, გონების, გულის და ძალის სიმბოლიკა.

პოლითეიზმი - ბერძნ. პოლი - მრავალი, თეოს - ღმერთი, მრავალღმერთიანობა, მრავალი ღმერთის აღიარება სხვადასხვა რელიგიაში, უპირისპირდება მონოთეიზმს, სინამდვილეში, ერთღმერთიანი რელიგია თითქმის არ არსებობს, ყველა სარწმუნოება მეტნაკლებად პოლითეისტურია, თვით ქრისტიანობა, იუდაიზმი, ისლამი ქედმაღლურად რომ უყურებენ წარმართულ რელიგიებს სინამდვილეში ერთ მთავარ ღმერთთან ერთად ცნობენ ეშმაკს, ანგელოზს.

პონტიფიკატი - ლათ პონთიფექს რომ ქურუმი, პონტიფიკატი მაქსიმუს ქურუმთ - ქურუმი, პაპის ძალაუფლება, პაპის მეუფების დრო, ხანი, ვადა, პონტიფიკი - პაპი.

პრათეიზმი - პრა - წინა, ადრეული, თეოს - ღმერთი ბერძნ., წინარეღმერთიანობა, რელიგიათმცოდნეობის ტერმინი, პატერ შმიდტისა XX ს, პრათეისტები ამტკიცებენ, რომ რელიგია იწყება არა რომელიმე ღმერთის რწმენიდან, არამედ თვით ადამიანის არსშია იმთავითვე ჩამჯდარი ღმერთის, ღვთაებრივის, მიუწვდომელის რწმენა და ესაა მისი ფსიქიკის უღრმესი თვისება, არსი.

160 პრამონოთეიზმი - პრა - პირველი, უძველესი, მონო - ერთი, თეოს - ღმერთი, პირველყოფილი ერთღმერთიანობა, ერთღმერთიანობის სიძველის დასაბუთება, ცრუმეცნიერული აზრი რელიგიის ღვთივშთაგონებულობის შესახებ, წამოაყენეს რუსეთში სოლოვიოვის, ინგლისში ლენგის მიერ, ეთნოგრაფიული მონაცემებით ლამობდნენ იმის დამტკიცებას რომ დღესაც ჩანს ცალკეულ ტომებში 1 ღმერთის თაყვანისცემის პრაქტიკა და მაშ ბიბლიური ღმერთიც უძველეს რწმენაში პოულობსო გამართლებას, მეცნიერებამ დაამტკიცა ამ თეორიის სიყალბე.

პრესვიტერიანული ეკლესია - ბერძნ. პრესვიტეროს - მღვდელი, მოძღვარი, ინგლისელი და. შოტლანდიელი კალვინისტები XVI ს, ითხოვდნენ ქრისტიანული ეკლესიის თავდაპირველი უბრალოებისაკენ დაბრუნებას, არ სცნობდნენ ეპისკოპოსებს, ანგლიკანურ ეკლესიას, საკმარისად თვლიდნენ საეროთაგან არჩეულ პრესვიტერს, თემობის მეთაურს, პასტორები და პრესვიტერები შეადგენენ პრესვიტერიას, აქედან სახელწოდება, შექმნეს სინოდი, კულტი უბრალოა, ეკლესიაში არც ხატია, არც ჯვარი, სანთელი და საკურთხეველი, ქადაგება, დალოცვა ხდება ესტრადიდან ერთიანი გალობის სახით, დღესაც არიან ინგლისში, შოტლანდიაში, ამერიკაში, ავსტრალიაში და სხვა.

პროზელიტი - ბერძნ. იტოს - პროზელიტოს ახლადმოქცეული, მიმდევარი რაიმე რელიგიისა.

პროზელიტიზმი - სხვა რელიგიის მიმდევართა მოქცევის ცდა.

პროსფორა - ჰოსტია, პატარა კვერი, სეფისკვერი.

პროტესტანტიზმი - ლათ პროტესტან - ვინც დაობს, პროტესტს აცხადებს, III მთავარი მიმდინარეობა ქრისტიანული რელიგიისა, კათოლიციზმისა და მართლმადიდებლობის შემდეგ, მრავალი სექტისა და განშტოების მქონე, რაც თავისთავად არ მეტყველებს რელიგიის სასარგებლოდ, ეს იყო დიდი საყოველთაო მოძრაობა კათოლიკური ეკლესიის წინააღმდეგ, ამ ანტიკათოლიკურ მოძრაობას რეფორმაცია ეწოდა, უშუალო მიზეზი იყო ეკლესიის მსახურთა თვითნებობა, ფუფუნება, სიყალბე, რასაც ეკლესიური მოღვაწეები ამხელდნენ და ითხოვდნენ კულტის გაუბრალოებას, რწმენის გამართლებას, ადრეული ქრისტიანობის უბრალოებისაკენ დაბრუნებას, წმინდა ნაწილთა და ხატ - ჯვართა წმინდანთა და ანგელოსთა თაყვანისცემას, ამასთან ეკლესია არ მიაჩნდათ შუამავლად ღმერთსა და ადამიანებს შორის, ტერმინი 161 შეიქმნა პროტესტანტიზმის კლასიკურ ქვეყანაში გერმანიაში, სადაც მოღვაწეობდა დიდი რეფორმატორი, სწავლული, ღვთისმეტყველი და მწერალი, ბიბლიის უზადო მთარგმნელი მარტინ ლუთერი 1483 - 1531 წ 1526 წ შპაიერის რაიხსტაგმა დაამტკიცა გერმანელ მთავართა უფლება ამოერჩია რელიგია, ეს უარყო შპაიერის II რაიხსტაგმა 3 წლის შემდეგ, რამაც გამოიწვია 5 მთავრის პროტესტი, აქედან პროტესტანტიზმი, პროტესტი ითვალისწინებდა ქრისტიანობის არა გაუქმებას არამედ გადახალისებას, ახალ დროსთან შეგუებას, გაუბრალოებას, ბურჟუაზია ომს უცხადებდა ფეოდალიზმის მადიდებელ კათოლიციზმს, უარყოფდა მღვდლობას, სალხინებელს, ფუფუნებას, ძველი ცოდვის გამოსყიდვას პირადი რწმენით, კეთილი საქმით და არა განდეგილობით, სიქველით, პაპმა წამოაყენა 3 ახალი პრინციპი პირადი რწმენით ხსნა, ყოველი მორწმუნის მონათლულის სიწმინდე, მღვდლობა და ბიბლიის შეუვალი ავტორიტეტი რასაც შეიძლება ყველა ეზიაროს, სწორედ ბიბლიის თარგმანში გააძლიერა ლუთერმა პავლე მოციქულის სიტყვები განმართლება კაცისა სარწმუნოებითა თვინიერ საქმეთა სჯულისათა, ე. ი.

კანონთა მიუხედავად მორწმუნეს რწმენა ამართლებს, ლუთერმა მოკლედ ჩამოაყალიბა, ადამიანს ამართლებს მხოლოდ რწმენა, უარყოფილია საეკლესიო იერარქია, მღვდელი საეროს უტოლდება, დრომოჭმული დოგმები უქმდება ან კატეგორიულად იცვლება, რეფორმაცია გარდაქმნაა, 7 საიდუმლოდან უარყოფილია 5 მირონცხება სინანული, მღვდლობა, ქორწინება, ზეთის კურთხევა, რჩება 2 ნათლობა და ზიარება, ინდულგენციებით ვაჭრობას, ფუფუნებას, გარყვნილებას ცვლიდა საქმიანი, მარტივი სტილი აღმავალი ბურჟუაზიისათვის ხელსაყრელი ვითარება, მოდერნიზება მოქნილი და დახვეწილი ღვთისმსახურება, 1517 წ ლუთერმა თავისი 95 თეზისი ვიტენბერგის ეკლესიის კრებაზე გააკრა 31 ოქტომბერი, 1520 წ ეკლესიის სულიერი დიქტატურის შემმუსვრელ ამ აქტს პაპმა ლეო X - მ ჯიოვანო მედიჩიმ უპასუხა საგანგებო ბულით განკვეთა თეოლოგიის მასწავლებელი ბერი ლუთერი, რომლის თეზისების მნიშვნელობა წესიერად ვერც კი გაიგო, ლუთერმა პაპის ბულა სტუდენტებისა და მოქალაქეების თვალწინ ცეცხლში ისროლა, ეს იყო გამოწვევა, ლუთერი დაიბარეს იმპერატორ კარლოს V - ს კარზე, უარყოფაზე სასტიკი უარი განაცხადა, მას ელოდა იან ჰუსის ბედი, ჩეხი რეფორმატორი და მისი მიმდევარი იერონიმ პრაღელი კონსტანცის 1415 წ საეკლესიო ყრილობის დადგენილებით კოცონზე დაწვეს, მაგრამ ლუთერს მხარს უჭერდნენ გერმანიის ძლიერი მთავრები, რომელთაც კათოლიკური ეკლესიის სამფლობელოები უნდა მიეღოთ, ლუთერი გადამალეს და გადაარჩინეს, მისი მოძღვრება ნიადაგს 162 პოულობდა ყველგან სადაც იაფი ეკლესია უნდოდათ, დიდი რეფორმატორები გახდნენ კალვინი, ცვინგლი და სხვა, გავრცელდა გერმანიაში, შვედეთში, შვეიცარიაში, დანიაში, ინგლისში, საფრანგეთში, ჩეხეთში, რომლის დიდ მებრძოლთაგან იან ჰუსის, იან ჟიჟკასაგან ლუთერმაც ბევრი რამ გადაიღო, შემდეგ პროტესტანტიზმი დაიყო მრავალ ეკლესიად და მიმდინარეობად ანგლიკანური ეკლესია, ლუთერანობა, კალვინიზმი, ცვინგლიანობა, მეთოდისტები, პრესვიტერიანელობა, კონგრეგაციონალიზმი, ბაპტიზმი, ადვენტიზმი, 50 - ანელები, ყველა ბურჟუაზიული მიმდინარეობაა, ამჟამად მსოფლიოში 200 მილიონი პროტესტანტი ითვლება.

პურიტანები - ლათ პურუს წმინდა, სუფთა, საეკლესიო რეფორმის ყველაზე უფრო მტკიცე, თანამიმდევარი მომხრეები ინგლისსა და. შოტლანდიაში XVI - XVII ს ითხოვდნენ ანგლიკანური ეკლესიის განწმენდას პროტესტანტული ნაშთებისაგან, რომლებიც კათოლიციზმისგან შემორჩენოდა, ეპისკოპატის გაუქმებას, ეკლესიის გაიაფებას, საეკლესიო მიწების ჩამორთმევას, მარხვისა და ზოგი წმინდანის უარყოფას, ებრძოდნენ ფეოდალურ ფუფუნებას და ყოველივე ამით გამოხატავდნენ პროტესტს აბსოლუტური სამეფო ძალაუფლების წინააღმდეგ აღმავალი ბურჟუაზიის ინტერესებს, ქადაგებდნენ დაგროვებას, შრომისმოყვარეობას, სიწმინდეს, მთავრობა სასტიკად დევნიდა, დაიყო ორ მიმდინარეობად პრესვიტერიანებად და კონგრეგაციონალისტებად.პურანა - გარდასულ ჟამთა მოთხრობა, ძველ ინდურ ტექსტთა 2 დიდი კრებული, დიდი პურანა 18 და მცირე პურანა რომლებშიაც მოთხრობილია მითები გმირთა და მეფეთა, ღმერთთა, დევთა, განსაკუთრებით კი ვიშნუს 2 დიდი გამოსახულების რამას და კრიშნას ამბავი, ტექსტების დიდი ლიტერატურული გადამუშავება ახალი წელთაღრიცხვის საწყისს ემთხვევა, მთლიანად პურანა დიდი კანონიკური წიგნია ვიშნუიზმის, ინდუიზმის და. შივაიზმისა, თავისებური კოსმოგონიის შემცველი, დგას რამაიანას და მაჰაბჰარატას გვერდით.

პურობა - პურის გატეხვა, ადვენტისტების, მენონიტების, 50 - ანელთა, სახარებისეული ქრისტიანების და ბაპტისტების ერთერთი წესი, ზიარების წმინდა საიდუმლოების აღსრულებისას პურსა ჭამენ და ღვინოს სმენ, მაგრამ სწამთ, რომ არავითარი ქრისტეს ხორცი და სისხლი ეს არაა, მხოლოდ სიმბოლურად მოგვაგონებენ ქრისტეს სისხლსა და სხეულს, ხაზგასმულია, რომ მორწმუნეები ამით იზიარებენ გოლგოთაზე იესოს ტანჯვას, შთაგონებით გალობენ და ქადაგებენ, რითაც ახდენენ ზემოქმედებას მსმენელებზე, ზოგი 163 სექტა ყოველი თვის პირველ კვირას ასრულებს ამ საიდუმლოს, ზოგი ადვენტისტებისა წელიწადში ოთხჯერ, ზოგიერთი მას ფერხთა განბანვის წესით იწყებს, ჟამის წირვა - ჟამსა ვწირავ, ჟამი - დრო, მწუხრის, გვიანი წირვა.

ჟამნი - ჟამნ - კანონი.

ჟამთა - 9 ლოცვის წიგნი, ცისკრისა, მწუხრისა, სერობისა და სხვა, ღვთისმსახურების სახე, ჟამნობა.

ჟამნობა, ჟამნება - ჟამნს კითხულობს, ჟამნობს, ჟამნ - კანონის კითხვა, ჟამნის თქმა, ვაჟამნებ, იკითხება მწუხრის, ცისკრის, დიდი და მცირე სადილის, შუაღამისა, სერობა, სამეუფო ჟამნები, საღვთისმსახურო წიგნის ჟამნის, ფსალმუნთა, გალობათა, ლოცვათა წიგნის კითხვის სადღეღამისო ციკლი, კითხულობენ მგალობელნი და მეფსალმუნენი, გარდა კონდაკში, სამსახურში ლიტურგიული ე. ი. წირვის ტექსტებისა, რომლებიც ცალკეა.

რამაზანი - რამადანი, მიდა - მგზნებარება, ფრანგულად ზან, მუსულმანთა მთვარის კალენდრის IX თვე, რომლის განმავლობაშიც მორწმუნეს ევალება მზის ამოსვლიდან მზის ჩასვლამდე მარხულობა.

რელიგია - ლათ რელიგიოს - სიწმინდე, ღვთისნიერობა, მოწიწება, წმინდანობა, კეთილსინდისიერება, სისწორე, გრძნეული ნიშანი, რწმენა, ღვთისმსახურება ახალი გაგებით, საზოგადოებრივი ცნობიერების განსაკუთრებული ფორმა, სინამდვილის ასახვა, განცდა, ხილვა ფანტასტიკურ - ილუზიური წარმოდგენით, მცნებებით სახეებით, ასახვა როცა მიწიერი ძალები იღებენ არამიწიერ ფორმას, ამრიგად ყოველი რელიგია არის ადამიანთა თავებში იმ გარეშე ძალების ფანტასტიკური ასახვა რომელნიც ყოველდღიურ ცხოვრებაში მასზე ბატონობენ, ესაა სტიქიური ძალები, რომელთა წინაშეც ადამიანი მოქმედებით უძლურია, მაგრამ სურს ახსნას, იცოდეს, გადაურჩეს ან გამოიყენოს იმ საშუალებებით რომელთაც თვითონვე ქმნის თავისი ფანტაზიით, ლოცვა, შელოცვა, მაგიური მოქმედება, მსხვერპლშეწირვა, გამოსახულებებით გულის მოგების ცდა, ღმერთის რწმენასთან ერთად რომლის უეჭველ, აუცილებელ ნაწილს შეადგენს საწესჩვეულებო რიტუალები, კულტების სამსახური, კულტი ითვლება ღმერთთან ურთიერთობის უმნიშვნელოვანეს საშუალებად, საამისოდ დამუშავებულია თეატრალიზებული სანახაობების დახვეწილი კომპლექსი, რომლის მიზანია რწმენის განმტკიცება, ადამიანის გულსა და გონებაზე გრძნობისა და ემოციის ზემოქმედებით გავლენის მოხდენა 164 ან მისი გაძლიერება, საამისოდ ყოველ რელიგიას აქვს უფლის სახლები, ტაძრები, ეკლესიები, სინაგოგა, მეჩეთი, დაცანი, მღვიმეები, სალოცავები, საკურთხევლები, სახლები სადაც ტარდება ღვთისმსახურება, არის მსახურთა.

შტატი, გროვდებიან მლოცველნი, ისმენენ ლოცვას, ქადაგებებს, კურთხევას, ტარდება საკულტო სამსახური, რელიგია მუდამ მრისხანე ძალა იყო, როცა სოკრატე ამხელდა უსამართლო პლუტოკრატებს მისი გასამართლება მაინც გაუჭირდათ ვიდრე ბრალდება რელიგიის სფეროში არ გადაიტანეს და უღმერთობა არ დასწამეს, რელიგია კაცობრიობის უძველესი და უდიდესი პრობლემაა, იდეოლოგიის განსაკუთრებული ფორმაა, რომლის შეცვლა რაიმეთი ან სრული უკუგდება არცერთ ეპოქაში არ მომხდარა და არც მოხერხდება, ამიტომ საერო ხელისუფალნი დაადგნენ უფრო გონივრულ გზას, რომ მეცნიერული განსჯისა და დავის პარალელურად ის გამოიყენონ სიკეთისათვის ბრძოლაში, მშვიდობის და მორალური სიწმინდის ქადაგებაში, ისტორიული ძეგლების დაცვის საქმეში და ა. შ., თვით ისეთ ქვეყნებში სადაც ეკლესია სახელმწიფოსაგან გამოყოფილია.

რელიგიამდელი ეპოქა - პერიოდი ადამიანის გაჩენიდან I რელიგიური წარმოდგენების შექმნამდე, მაიმუნის მსგავსი ადამიანებისაგან რამდენადმე ჩამოყალიბებული ადამიანის გამოჩენას მეცნიერება ვარაუდობს 2, 5 მილიონი წლის წინ, იხ ანთროპოგენეზი, I რელიგიური წარმოდგენები ცხადია პრიმიტიული სახით საგულვებელია 35 - 40 ათასი წლის წინ, ამ დროიდან რომ I მითოლოგიური და რელიგიური წარმოდგენები ისახება დამტკიცებულია არქეოლოგიური, ეთნოგრაფიული, ისტორიული, ენათმეცნიერების მონაცემებით, ეს აღიარებულია უცხოეთის გამოჩენილ მეცნიერთა, სოციოლოგთა მიერ, ოღონდ ბევრი მათგანი ამტკიცებს, რომ ეს იყო რაღაც უდროო დრო, როცა არ არსებობდა არავითარი საზოგადოებრივი შეგნება, კულტურა, გაერთიანება, რელიგია თითქოს უეცრად შეიქმნა და იყო გიგანტური ნაბიჯი ადამიანის საზის ისტორიაში, ნეანდერტალელის სამარხით და სხვა ამონათხარი მასალის ანალიზით მტკიცდება რომ ადამიანმა ფორმირების ხანგრძლივ პროცესში ბუნების ძალებთან ბრძოლაში ცეცხლის გაჩენის, მოვლის, შენახვის და სხვა მონაპოვრის შედეგად შექმნა თავისი სახე, საზოგადოებრივი ცხოვრების ნორმები, ზნეობრივი კანონ - წესები და ამავე პროცესში ხდებოდა რელიგიის ჩამოყალიბება.

165 რელიგიის წარმოშობა - ფილოსოფიური და ისტორიული ერთერთი ძირეული საკითხი, დაკავშირებული მრავალ პრობლემასთან, სადავო საკითხთან, პრიმიტიული სახით ამაზე მსჯელობდნენ უკვე ანტიკური მოაზროვნეები ეპიკურე ძ. წ. 341 - 270 წ, ლუკრეციუსი ძ. წ. 99 - 55 წ, ცალკეული მოსაზრებები გამოუთქვამთ ანაქსაგორეს, სოკრატეს, პლატონს, ყველა დროის იდეალისტებსა და მატერიალისტებს, უწინარეს ყოვლისა ესაა რწმენა ზებუნებრივი ძალებისა და თავისი ძირებით მომდინარეობს ადამიანის უძლურებიდან ბუნების ძალების, გარემომცველი ბუნების წინაშე, რომელთა კონტროლის ძალა არ შესწევს, ამიტომ ხსნის მიუწვდომელი ზებუნებრივი ძალების ჩარევით, ახვევს მას პოეტურ სახეებში, ქმნის წარმოდგენებს სულებზე, დემონებზე, ღმერთებზე, როგორც ბავშვი იგონებს უხილავ სახეებბს და მათ ესაუბრება თამაშის დროს, რელიგიურ წარმოშობას წინ უსწრებდა რელიგიამდელი ხანგრძლივი პროცესი განვითარებისა, ქვის ხანის ეპოქიდან, წარმოშობის პერიოდს ვარაუდობენ და ფაქტებით ადასტურებენ ზემო პალეოლითიდან 20 - 40 ათასი წლის წინ, უძველესი ფორმა რელიგიის წარმოშობისა იყო მაგია ჯადოსნური გზით ბუნებაზე ზემოქმედების რწმენა, რასაც პირველყოფილი ადამიანი საკულტო ცერემონიებით თუ შელოცვით გამოხატავდა მისი სასურველი მიზნის მისაღწევად, ამასთან რელიგიის ძირები საძებნელია იმავე გარემოში თუ სტიქიურ მოვლენებში, არა ადამიანის შემეცნებაში, I ჩანასახი რელიგიისა გამოიხატებოდა რეალურად არსებულ საგანთა განდიდებაში, თითქოს მათ ჰქონდათ ზებუნებრივი ძალა ქვას, ნიჟარას, თმას, ეს იყო ფეტიშის რწმენა, შემდეგ მთავარია მაგიის ტოტემის რწმენა, ტომი გააღმერთებდა მისთვის რომელიმე მნიშვნელოვან ცხოველს რომლის ხელყოფა არ შეიძლებოდა, III ობიექტი თაყვანისცემისა იყო სული, წინაპართას სულების რწმენა ქალის სული უპირატესობით მატრიარქატის დროს და მამაკაცისა პატრიარქატზე გადასვლის შემდეგ, ბოლოს უკვე კლასობრივი საზის შექმნის შემდეგ თანდათან შეიქმნა რწმენა ღმერთებისა, მთელი თეოგონია, მითების საოცარი სამყარო, რომელშიც ადამიანთა საზთან ერთად მოქმედებდნენ ღმერთები, ქალღმერთები, დემონები, ქაჯები, ჭინკები, ფერიები და ა. შ., ამრიგად უმარტივესი წარმოდგენები მკვდარ საგნებზე იქცევა სრულყოფილ კოსმოგონიურ იერარქიად, მთელი სამლოცველოებისა და საკულტო ცერემონიების თანხლებით.

რელიგიური ომები - ომები რელიგიური, რელიგიური საბაბით ატეხილი ომები, შეტაკებათა ისტორიაში უფრო ცნობილია, 1 ჰაზავათი, არაბთა დამპყრობელი სარდლების ბარბაროსული ლაშქრობები წინა აზიაში, აფრიკაში და ევროპაში VII 166 - X ს, იდსლსმიდ გავრცელებისა და სავაჭრო გზების ხელში ჩაგდების მიზნით, ისლამის ერთერთი მძლავრი, მღვრიე, ფანატიკური ტალღა წამოვიდა საქართველოშიც, სადაც ყველა დროის ერთერთმა უდიდესმა და ურჯუკმა მურვან ყრუმ ქრისტიანული ქვეყანა სისხლში ჩაახრჩო, 2 ჯვაროსნული ლაშქრობები, რომელთა მიზანი იყო თითქოს ქრისტეს საფლავის დახსნა ურჯულოებისაგან, სინამდვილეში კი ამით ეუფლებოდნენ სავაჭრო გზებს, ადგილ - მამულს შოულობდნენ გაღარიბებული ფეოდალები, ძარცვავდნენ მდიდარ ქვეყნებს, 3 ჰუსიტური ომები ჩეხეთში, სამართლიანი ნაციონალური ომები მოძალადეთა წინააღMდეგ XV ს, 4 კათოლიკური რომის ლოცვა - კურთხევით მოწყობილი საშინელი დამსჯელი ლაშქრობა სამხ საფრანგეთში და ჩრდ იტალიაში ალბიგოელთა და ღარიბი გლეხების დასათრგუნავად ერესების წინააღმდეგ ბრძოლის საშინელი გამოვლინება XIV ს, 5 ფეოდალურ - კათოლიკური რეაქციის ომები რეფორმაციის წინააღმდეგ ჰუგენოტების გაჟლეტა საფრანგეთში, სხვა შეტაკებანი მზარდი ბურჟუაზიის პროგრესული ზალებისა კათოლიკურ რეაქცასთან, 6 ბერძენთა და თურქთა. შეტაკებანი 1964 - 65 წ, ინდო - მუსულმანთა ომი 1947 წ და სხვა.რელიგიური სექტა - ლათ მოძღვრება, მიმართულება, აზრი, მთელი რიგით გამორჩეული რელიგიური მიმდინარეობა, რაც მთავარ სარწმუნოებას გამოეყოფა ხოლმე და თავისი საკუთარი პრინციპებით ხელმძღვანელობს, ხშირად ესაა პოლიტიკური მოსაზრებით გამოყოფილი ორგანიზაცია, უკმაყოფილო სოციალური ჯგუფის სახით რომ აცხადებს პროტესტს გაბატონებული წრეებისადმი, აცხადებს განსაკუთრებულ პრეტენზიებს, თავისი დოქტრინების, საკულტო წესების ჭეშმარიტებას, იდეური პრინციპების უპირატესობას ამტკიცებს, იზოლაციის მკაცრი ტენდენცია სექტებში ჩვეულებრივ გამოიხატება საკუთარი კოდექსის ერთგულებისსულიერი გარდასახვის და პირველობის მტკიცებაში, რაც ხშირად უკიდურეს ფანატიზმსა და ექსტრემიზმში გადადის, უარყოფენ მღვდლობას, სამღვდელოებას და საეროებად დაყოფას, რასაც ცვლიან ნებაყოფლობითი გაერთიანებებით, ამარტივებენ ღვთისმსახურების წესებს, სახელწოდებათა და პრინციპთა სხვადასხვაობის მიუხედავად ბევრი რამ საერთო აქვთ და თავიანთი განდგომით არსებითად არყევენ რელიგიის საფუძვლებს, ეკლესიის ერთიანობას, მოძღვრებათა ღვთივშთაგონებულობის იდეას, დროთა მანძილზე ხდება მათი გარდაქმნა, გაძლიერება ან გაქრობა, სექტანტობა ესაა დაშლა, დაქუცმაცება, დავა, ქიშპი, რასაც ეკლესია ებრძვის, მთავარი სექტებია ბაპტიზმი, 50 - ანელობა, მენონიტების, ადვენტისტების, ადვენტისტ - რეფორმისტების, იეღოველების, საჭურისების - სკოპცების, სულიერი ქრისტიანების - 167 დუხობორების, მალაკნების, ხლისტების - ღვთის ადამიანების, სუბოტნიკების - მეშაბათეების, სტაროობრიადცების, ადრექრისტიანული სექტები იყო ნიკოლაიტებისა, იუდეველ - ქრისტიანების, ებრაელების, ნაზარეველების, ქრისტიან - გრუსტიკოსების, მონტანისტების, დონატისტების, აგნისტიკების - არიანელთა, მართლმადიდებელ ქრისტიანთა და ჭეშმარიტ მართლმადიდებელთა ეკლესია მონარქისტული ტენდენციით განსხვავდება ქრისტიანულ - ოფიციალური სარწმუნოებისაგან, ამ სექტების მტკიცებით 1917 წლიდან ქვეყნად სატანა ბატონობს და მას მოყვება ყოველნაირი ადამიანთა.

შემმუსვრელი უბედურება ამ საბაბით უარყოფენ ყველაფერს რაც სოციალურ წყობილებასთანაა დაკავშირებული, სამხედრო სამსახური, სამოქალაქო მოვალეობანი, არჩევნები, კოლმეურნეობა, ოჯახიც კი უარყოფილია ეშმაკის ნაშიერთა გაჩენის შიშით, ასკეტურ ცხოვრებას ეწევიან თუმცა არც გარყვნილებაზე ამბობენ უარს, ხელს უშლიან ეკლესიის ტენდენციას ლოიალურ დამოკიდებულებაზე გადასვლისაკენ, სექტანტობა ამტკიცებს, რომ ქრისტიანობა ერთიანი არცერთ ეპოქაში არ ყოფილა, თვით სიტყვა სექტანტი იქცა განდგომის, უარყოფის სინონიმად, მათი ძირი საძიებელია ანტაგონისტური საზების შინაგან წინააღმდეგობაში, ესაა პროტესტი უსამართლობის წინააღმდეგ, შუა საუკუნეებში ეს იყო გლეხთა და ხელოსანთა განდგომა მთავარი ხაზიდან, ფეოდალიზმის წიაღში იქმნებოდა დემოკრატიული ხასიათის პროტესტანტული სექტები ბაპტისტები, მენონიტები და სხვა, მრავალი სექტა რელიგიური საფარველით ებრძოდა მჩაგვრელებს, გამოხატავდა პოლიტიკურ პროტესტს და ეს დამახასიათებელია ყველა ხალხისათვის.

რელიქვიები - ლათ რელიქვიე - ნაშთები,   წმინდა ნაწილები, მაცხოვრის, ღვთისმშობლის, წმინდანთა ცხოვრებასთან და მოღვაწეობასთან დაკავშირებული საგნები, ნივთები ან სხეულის ნაწილები, რომლებიც რელიგიური თაყვანისცემის საგნად ქცეულან, ჯვარი რომელზედაც იესო გააკრეს, მისი სამოსის ნაწილები, რომელნიც ჯვარცმის შემდეგ განიყვეს, ასევე იოანე ნათლისმცემლის თავი, თითები, თმა, გარდამოხსნა, ქრისტეს ოფლი და ა. შ., განსაკუთრებით კათოლიკურ ეკლესიაში სადაც უთვალავ მლოცველს  იზიდავენ. რეფორმატორული - რეფორმისტული ეკლესია, ევროპის კონტინენტური ეკლესია, ეკლესიები კალვინისტებისა, მათივე ამ ეკლესიებისაგან გამოსარჩევად, 168 რომლებიც განლაგებულან ინგლისში, შოტლანდიაში, ა. შ შ - ში, სადაც მათ პრესვიტერული და კონგრეგაციული ეკლესიები ეწოდებათ, სათავეში დგანან არჩეული პრესვიტერები და პასტორები, ბევრად არაფრით განირჩევიან პრესვიტერული ეკლესიისაგან, 1875 წ დაარსდა რეფორმისტული ეკლესიების მსოფლიო ალიანსი, რომელმაც გააერთიანა პრესვიტერები და რეფორმატორები, რეფორმატორული ეკლესიებია. შვეიცარიაში, გერმანიაში, საფრანგეთში, უნგრეთში, ა. შ შ - ში, დას უკრაინაში, ჩეხეთში.

რეფორმაცია - ლათ გარდაქმნა, შესწორება, ფართო მასშტაბის ანტიკათოლიკური მოძრაობა ევროპის ქვეყნებში XVI - XVII ს, რამაც დასაბამი მისცა III დიდ ქრისტიანულ სარწმუნოებას პროტესტანტიზმს, ლუთერანობა, ანგლიკანური ეკლესია, ჰუგენოტები საფრანგეთი და სხვა, რაკი სარჩულად რელიგიური ბრძოლა ედო ზოგი გულუბრყვილოდ ფიქრობს რომ ეს იყო წმინდა რელიგიური მოძრაობა, სინამდვილეში კი ეს იყო ახალგაზრდა ბურჟუაზიის ბრძოლა ფეოდალიზმის წინააღმდეგ, რაც პირველ რიგში გამოიხატა ფეოდალიზმის პირველი წოდების მდიდარი სამღვდელოების წინააღმდეგ ატეხილი ომით, პაპის კურია და მთელი კათოლიკური კლირი, ზედაფენა სამართლიანად მიაჩნდათ საერო ფეოდალთა თანაბარ დიდკაცობას, ამიტომ ებრძოდა ეკლესია მთავრებს, გლეხკაცობას, ითხოვდნენ ქონებრივ თანასწორობას ძვირი და მდიდრული კულტის შეცვლას, ღვთისმსახურების გამარტივებას, 7 საიდუმლოს უმრავლესობის გაუქმებას, პირადი რწმენის ამაღლებას, რეფორმაცია დიდხანს მზადდებოდა, ჰუსიტების გამოსვლები, მოწინავე მოღვაწეთა ნააზრევი, მაგრამ ხორცი შეისხა ლუთერის გამოსვლით პაპის წინააღმდეგ, ძირითადად ინდულგენციებით ვაჭრობასთან დაკავშირებით, შვეიცარიაში რეფორმაცია დაიწყო ულრიხ ცვინგლის გამოსვლით 1484 - 1531 წ, გაიშალა მთელს ევროპაში, იყო 3 მთავარი მიმდინარეობა, კონსერვატ - კათოლიკობის, ბიურგერულ - ზომიერი და პლებეურ - რეოლუციური, რეფორმაციას მალე მოჰყვა კონტრ - რეფორმაცია რამაც გამოიწვია რელიგიური ომი და უამრავი მსხვერპლი, ბართლომეს ღამე, ალბიგოელები, ლუთერანობა.

როშ - ჰაშანა - ებრაულად ახალი წელი იუდეველთა საახალწლო დღესასწაული სექტემბრის დამდეგს, სრულდებოდა მთვარის სულის სადიდებლად, მოსავლის მოწვევასთან დაკავშირებით, შემდეგ რაბინებმა დაუკავშირეს ცრუ რწმენას თითქოს ამ ლოცვას შეუძლია ადამიანისათვის ბედნიერების მოტანა მთელი წლით, იაჰვე ამოწმებს კაცის საქმეებს, რწმენის გაძლიერების მიზნით ათ 169 სალოცავ დღეს ეწოდა იონ - კიპური - საშინელი დღეები, როცა მარხულობენ, ლოცულობენ, უკრავენ ვერძის რქის საყვირს შოფარა და სხვა.

რუშდი - კუმუ - ლათ რუსეთში კათოლიკური სარწმუნოების გავრცელების მიზმით იეზუიტების მიერ დაარსებული და პიუს XI - ს მიერ კურთხეული სკოლა, ამზადებდა მისიონერებს, რომელთაც ევალებოდათ რუსეთის მოქცევა კათოლიკურ            სარწმუნოებაზე, ეწეოდა ძირგამომთხრელ მუშაობას, ემორჩილებოდა აღმოსავლეთ ეკლესიების კონგრეგაციას.

რუსული მართლმადიდებელი ეკლესია - ავტოკეფალური ეკლესია,  შეიქმნა ქრისტიანობის შემოღებასთან ერთად 988 წ, დიდხანს იყო კონსტანტინეპოლის პატრიარქის მფარველობის ქვეშ, XV ს გახდა დამოუკიდებელი 1589 - 1721 წ არსებობდა საპატრიარქო რაც მერე სინოდმა. შეცვალა და სათავეში ჩაუდგა ობერ - პროკურორი, იყო იმპერიის ოფიციალური რელიგია და მუდამ იცავდა თვითმპყრობელობას, ებრძოდა რეოლუციებს, 1917 წ კი აღდგა პატრიარქობა, პატრიარქად აირჩიეს მიტროპოლიტი ტიხონი, საბჭოთა ხელისუფლების მტერი ბელავინი, შემოიკრიბა რეაქციული ძალები, ანათემა გამოუცხადა საბჭოთა რუსეთს, შემდეგ გადააყენეს, ამჟამად რუსულ ეკლესიას განაგებს პატრიარქი და სინოდი.მის განმგებლობაშია 76 ეპარქია, 4 ეგზარქატი, საზღვარგარეთ კი არის 3 ეგზარქატი და 2 მამამთავარი ამერიკა, კანადა და სხვა, აქვს 2 აკადემია, 3 სასულიერო სემინარია.

რწმენა, მრწამსი - მტკიცე შეხედულება, აღიარება რაიმესი ან ვინმესი, სარწმუნოება, მოძღვრება, რასაც იზიარებს გარკვეული ჯგუფი, წოდება ან ცალკე ადამიანი, რელიგიური სისტემისა მაგ ქრისტიანობის, იუდაიზმის, ისლამის, ბუდას რწმენა, 2 მტკიცე დამოკიდებულება მოვლენის ან საგნებისადმი როცა ვინმეს ისინი სწამს და მიაჩნია ნამდვილად, სწორად, მიუხედავად იმისა არის თუ არა ასეთი შეხედულება მეცნიერულად დამტკიცებული, პრაქტიკით შემოწმებული მაგ რელიგიური ობიექტი ღმერთი, ეშმაკი, ანგელოზები, მწამს რადგან აბსურდია ტერტულიანეს პარადოქსი გულისხმობს ბრმა რწმენას, 3 დასაბუთებული, მტკიცე აზრი დაჯერებულობა იდეის თავისუფლების გამარჯვებისა, ბელადისა და ა. შ   რწმენა და გონება,       გონი - თითქმის ყოველი რელიგიისათვის დამახასიათებელი დაპირისპირება ადამიანის გონებასა და სარწმუნოებას შორის, განსაკუთრებით დახვეწილია ქრისტიანულ სარწმუნოებაში, რელიგიური მოძღვრებით ჩვენი 170 გონება მხოლოდ უბრალო ლოგიკურ ოპერაციებს აწარმოებს, მისთვის მიუწვდომელია არა მარტო ღმერთი არამედ ბუნების, ყოფიერების შეცნობაც ღვთაების რწმენის გარეშე, ღვთისმეტყველთა განმარტებით არსებობს აბსოლუტური ღვთაებრივი გონება და გონივრულად შექმნილი სამყარო, რაც სინამდვილეში იგივე ადამიანის გონებაა ოღონდ ღვთაებრივ რანგში.

რწმენა, იმედი, სიყვარული - იხ სიყვარული, რწმენა, იმედი.

რწმენა რელიგიური - ზებუნებრივი არსებების, თვისებების, მოვლენების ბრმა რწმენა, რომლებიც არ ემყარება ცდას, მეცნიერებას ლოგიკას თეოლოგიის განსაზღვრით ესაა ან ციური მადლი, ან ადამიანის სულის უმაღლესი ღირსება, განუყოფელი ნაწილი, სინამდვილეში ესაა ადამიანის სოციალური ბუნებით განპირობებული, მისი ფსიქიკის შენაძენი, რაც შეიცავს ინტელექტუალურ და ემოციურ ელემენტებს, რაც ცდით არ დასტურდება ემოციურად უნდა. შთააგონონ, ზოგადად რწმენა საღი და ლოგიკური ყოველ საქმეებში გამარჯვების საწინდარია, ამას აღნიშნავდნენ ძველი და ახალი აღთქმების ავტორებიც, იობის წიგნში ლაპარაკია მთების დაძვრაზე, იესოც ეუბნება მოციქულებს “უკეთუ გაქუნდეს სარწმუნოებაი ვითარცა მარცვალი მდოგვისაი რქუათ მთასა ამას მიიცვალე ამიერ იქი და მიიცვალოს და არარა. შეუძლებელ იყოს თქვენ მიერ” იმის წინ “ჰოი ნათესავი ურწმუნო და გულარძნილი ვიდრემდის ვიყო თქვენთანა”, მისი განმარტებით ტიბერიადის ტბაზე რომ ფეხით გაიარა და ზღვა დააწყნარა პეტრე კი იძირებოდა მაგრამ იხსნა მოციქულთა მარცხი რწმენის ნაკლებობამ გამოიწვია.

რჯულთშემწყნარებლობა - ახალ ლათინურად ტოლერანცია, კეთილი, შემწყნარებლური დამოკიდებულება, რომელიმე სხვა სარწმუნოებისადმი როცა სახელმწიფოში ოფიციალური რელიგია სხვაა, ან ხელისუფლება სხვა რელიგიას მფარველობს, ფეოდალიზმის ეპოქაში პროგრესული ხასიათისა იყო და არის საერთოდ, როცა ზღუდავ რეაქციული წოდების რელიგიის ძალადობას კათოლიციზმი და სხვა, რუსეთშიც იყო მთავარი და გაბატონებული რელიგია მართლმადიდებლური და შეწყნარებული, აღიარებული სხვა სარწმუნოებანი, ბურჟუაზიულ ქვეყნებში არსებითად განამტკიცებს რელიგიას, კათოლიციზმი და ეკლესიების მსოფლიო საბჭო დიდ ყურადღებას უთმობენ, მეტადრე იმ ქვეყნებში სადაც კათოლიკური და პროტესტანტ მორწმუნეთა რიცხვი მცირეა, რჯულშემწყნარებლობის კლასიკური ქვეყანაა საქართველო, დავითის, თამარის 171 რჯულთშემწყნარებლობა და ასევე დღემდე.

სააბატო - არამეულად აბო მამა აქედან ლათ აბბას, აბატი, კათოლიკური მონასტერი რომლის სათავეშიც დგას აბატი, დედათა მონასტერში აბატისა, შუა საუკუნეებში ჰქონდათ თვალსაჩინო პოლიტიკური და ეკონომიკური ზეგავლენა, ფლობდნენ მიწებს, რეფორმაციამ ბევრი სააბატო გააუქმა, ბევრიც ბურჟუაზიულ - რეოლუციონერებმა დახურეს, დღესაც განაგრძობენ რელიგიური ფანატიზმის გავრცელებას.

საბაოთი - ებრაულად ცება - მხედრობა, ჯარი ცებაოთ ლაშქრის ღმერთი, ძველებრაული პანთეონის უზენაესი ღმერთი, თავდაპირველად იაჰვეს, იეღოვას ტომის ღმერთი, ხოლო ტომთა გაერთიანების შემდეგ გახდა მთელი ერის უზენაესი ღმერთი საბაოთი, იუდეველთა ღმერთი იაჰვე საბაოთის, სებაოთის სახით იღებს შემდგომ განვითარებას და იქცევა ქრისტიანთა უზენაეს მამა ღმერთად, არსებითად ეს ერთიდაიგივე დიდი ღვთაებაა.

საბუთები ღმერთის არსებობისა - იხ მტკიცებანი.

საგალობელთა წიგნები - ბერძნ. პარაკლიტონი, 8 ხმათა წიგნი თვენი, მარხვანი და ზადიკი, ზატიკი, იხ სადღესასწაულო საგალობლები.

საეკლესიო ქორწინება - იხ ქორწინება.

საეკლესიო ყრილობები - კრებები, უმაღლესი ქრისტიანული სამღვდელოების საკრებულოები, რომლებზედაც წყდება უმნიშვნელოვანესი საეკლესიო საკითხები, აწესებენ სარწმუნოებისა და კულტის ნორმებს, ასწორებენ ან ადგენენ ახალ წესებს, აფასებენ ან უარყოფენ სხვადასხვა კონცეფციებს, განსაზღვრავენ ერესებთან ბრძოლის მეთოდებს, ამტკიცებენ დოგმებს და იღებენ ეკლესიის გაძლიერების ღონისძიებებს, პირველ ხანებში იწვევდნენ ბიზანტიის იმპერატორის ინიციატივით, თავმჯდომარეობდა კიდეც ყრილობას და იღებდა იმპერიისათვის სასარგებლო გადაწყვეტილებებს, მართლმადიდებელი ეკლესია ცნობს განხეთქილებამდე მოწვეულ 7 საეკლესიო ყრილობას, 1 ნიკეის 325 წ მოიწვიეს ნიკეაში მცირე აზია წარმართი იმპერატორის კონსტანტინე დიდის მეთაურობით, მიიღო სიმბოლო სარწმუნოებისა, დაგმო არიანელობა უღმერთო ერესი, შეიმუშავა 20 კანონი ალექსანდრიის, ანტიოქიის და იერუსალიმის მიტროპოლიტების უპირატესობის და სხვა, 172 2 II საეკლესიო ყრილობა კონსტანტინეპოლისა 381 წ, იგივე კონსტანტინეპოლის I საეკლესიო ყრილობა, მოიწვიეს წინა ყრილობაზე მიღებული სარწმუნოების სიმბოლოს დაზუსტების მიზნით და ერესების არიანელთა, ევნონიანელთა მარკერიანელთა და სხვა, მათ წინააღმდეგ ბრძოლის გასაძლიერებლად, დაადგინეს სიმბოლო სარწმუნოებისა ღმერთის სამების ფორმულა, რომის პატრიარქთან ერთად კონსტანტინეპოლის პატრიარქსაც მიენიჭა უმაღლესი ძალაუფლება სხვა ეპისკოპოსთა წინაშე, მის მოთავედ დაინიშნა გრიგოლ ღვთისმეტყველი ნაზიანზელი 330 - 394 წ, პატრისტიკის დიდი წარმომადგენელი, 3 ეფესო 431 წ საეკლესიო ყრილობა მიმდინარეობდა ცხარე ბრძოლის ვითარებაში პირველობისათვის და დაგმო ნესტორიანობა, დაამტკიცა რომ ქალწული მარიამი ღვთისმშობელია, 4 მალე 449 წ მოწვეულ იქნა მომდევნო ეფესოს II ყრილობა რომელიც გამოცხადდა ავაზაკთა ყრილობად, დაგმო წინა ყრილობის გადაწყვეტილებანი და ამიტომაც ამ საეკლესიო ყრილობას ყაჩაღთა ეწოდა, ალექსანდრიის პატრიარქმა დიოსკორემ ყრილობა აიძულა მიეღო მონოფიზიტობის აღიარება, იმპერატორმა თეოდოსიოს II - მ მისი გადაწყვეტილებანი დაამტკიცა, მაგრამ მორიგმა ქალკედონის საეკლესიო ყრილობამ 451 წ დაგმო მისი გადაწყვეტილებანი, უწოდა მას ავაზაკთა საკრებულო და ამიტომ IV საეკლესიო ყრილობად ითვლება არა ის არამედ ქალკედონის ყრილობა, ამის შემდეგ მოხდა ქრისტიანთა დაყოფა მონოფიზიტებად და ქალკედონიტებად, 5 II კონსტანტინეპოლისა 553 წ მოიწვია იმპერატორმა იუსტინიანე I - მ რომელიც ეკლესიის ერთიანობას ესწრაფვოდა, ამიტომ ანგარიში არ გაუწია პაპ ვიგილიუსს და თავისი ბრძანებულებებით გაამტყუნა 3 თავი, 3 საეკლესიო მწერალი, რომელთაც მონოფიზიტები ნესტორიანობას აბრალებდნენ, ნესტორი კონსტანტინეპოლის პატრიარქი არიანელთა საპირისპიროდ ამტკიცებდა რომ ქრისტე ღმერთმა. შვა ვითარცა დაუსაბამო მაგრამ ეწინააღმდეგებოდა ეკლესიას, რომელიც იესოს ღმერთკაცად თვლიდა, მესია გახდაო სულიწმინდის წყალობით, ეკლესია დიდხანს არ ცნობდა ამ გადაწყვეტილებებს, 6 VI ყრილობად ითვლება კონსტანტინეპოლის III ყრილობა 680 - 681 წ აღადგინა სამშვიდობო ურთიერთობა პაპთან რაც დაირღვა VII ს შუახანებში იმპერატორის მიერ პაპ მარტინის დაპატიმრებით და გადასახლებით, 7 ტრულის ასე ეწოდებოდა სასახლის სამყოფელებს სადაც ყრილობის სხდომები მოხდა, სხვაგვარად V - VI ყრილობა რადგან შეავსო V და VI ყრილობის კანონები, ეს ყრილობაც კონსტანტინეპოლში მოხდა 692 წ, ცალკე სათვალავში ეს ყრილობა არ 173 შედის, 8 VII საეკლესიო ყრილობა. შედგა 786 წ ისევ კონსტანტინეპოლში, ხატთმებრძოლების განკითხვის მიზნით, შემდეგ კი სხდომები ნიკეაში გადაიტანეს, რისთვისაც ნიკეის II ყრილობა ეწოდა, გადასვლა მოხდა 787 წ, რადგან დედაქალაქში მყოფი ჯარები მტრულად იყვნენ განწყობილნი და ხატების თაყვანისცემის გადაწყვეტილება იქ ვერ მიიღეს, ხატების კულტი აღდგა მიკეაში, 9 დიდი შუალედის შემდეგ 869 - 870 წ მუშაობდა კონსტანტინეპოლის IV საეკლესიო ყრილობა, რასაც მერე მოჰყვა კონსტანტინეპოლის V საეკლესიო ყრილობა 879 - 880 წ, პირველსავე მათგანზე აღმოჩნდა დიდი წინააღმდეგობანი დასავლეთ და აღმოსავლეთ ეკლესიებს შორის, რის გამოც ეკლესია ორად გაიყო, რომის და ბიზანტიისა, წინათ გადაწყვეტილებანი პატრიარქ ფოტიოსის წინააღმდეგ მიმართული მომდევნომ უარყო, I კათოლიციზმი და II მართლმადიდებელი ეკლესიები სხვადასხვაგვარად ახასიათებენ ამ ორ ყრილობას, კათოლიკურ მსოფლიო IV საკრებულოს VIII საეკლესიო ყრილობად ცნობს მართლმადიდებელი არა, შემდგომ ყრილობებს უკვე პაპები იწვევდნენ, თუმცა მართლმადიდებლები არ ცნობდნენ მის საშინაო საკრებულოებს მსოფლიო ყრილობებად, ამრიგად საყოველთაოდ აღიარებულია 7 საეკლესიო ყრილობა ნიკეის I 325 წ, კონსტანტინეპოლის I 381 წ, ეფესოს 431 წ, ქალკედონის 451 წ, კონსტანტინეპოლის II 553 წ, კონსტანტინეპოლის III 680 - 681 წ, ნიკეის II 783 - 787 წ, ეკლესიების გაყოფა დიდი მარცხი იყო რელიგიისა და მორიგი ნიშანი იმისა რომ მსოფლიო მასშტაბით ერთი რწმენის, იდეის ბატონობის გატანა დამკვიდრების ყველა ცდა ფუჭი და უსარგებლოა, ორ ეკლესიას შორის მწვავე ბრძოლა გაგრძელდა, გაჩნდა უამრავი სექტა, მოსაზრება, დოგმა, ანათემა, 1095 წ კლერმონში საფრანგეთი ურბან II - მ ჯვაროსნული ლაშქრობა გამოაცხადა, ხალხს ტაძარი ვერ იტევდა, ყრილობა გაშლილ ველზე ჩატარდა, მიიღო 32 დადგენილება, ამას მოჰყვა ლატერანის I, II, III ყრილობები 1123, 1139, 1179 წ, ყრილობა ჩატარდა ლატერანის ბაზილიკაში, რომის სასახლე - ტაძარი, მთავარი საკითხები იყო ერესებთან ბრძოლა, საეროებთან ურთიერთობა, კათოლიციზმის შინაგანი წყობა, XIII ს კიდევ 3 ყრილობა მოიწვიეს IV ლატერანისა რაც 1214 წ ისევ ინოკენტი III - მ ოიწვია და ერთერთი უდიდესი იყო და რომელსაც მხოლოდ კონსტანცისა თუ შეედრება, მიიღო 70 დადგენილება, გამოუცხადა ერეტიკოსებს სასტიკი დევნა, I ლიონისა 1245 წ, II ლიონისა 1274 წ, ამიერიდან ყრილობის მუშაობაში მონაწილეობდნენ საერო ხელმწიფეებიც, მაგრამ გადაწყვეტილებანი ფორმდებოდა პაპის სახელით და ყრილობის მოწონებით, ამან პაპების ავტორიტეტი კიდევ უფრო აამაღლა, XV საეკლესიო ყრილობა 174 მოიწვია ავინიონის I პაპმა კლიმენტ V - მ საფრანგეთის ქ ვიენაში და ცნობილია მკაცრი კანონებით ერეტიკოსთა, ვალდენსების სპირიტუალების და სხვა წინააღმდეგ, 1414 წ მოიწვიეს დიდი საეკლესიო ყრილობა კონსტანცაში ახლანდელ შვეიცარიაში, რომელმაც იმპერატორ სიგიზმუნდის მხარდაჭერით დაამხო უთვალავ მძიმე დანაშაულში ბრალდებული ბალთაზარ კოსა იოანე XXIII, შემდეგ 1417 წ II პაპიც მაშინდელი 3 პაპიდან, აირჩიეს მარტინ V ამიერიდან საეკლესიო ყრილობა იქცა მუდმივმოქმედ ინსტიტუტად, რომელიც კონტროლს უწევდა პაპის მოქმედებას და იდგა მასზე მაღლა, ყრილობამ მიიღო 5 დეკრეტი, კოცონზე დაწვა იან ჰუსი, რომელსაც იმპერატორმა უმუხთლა, ვერ შეუსრულა ხელუხლებლობის დაპირება, კოცონზე დაწვეს ჰუსის მოწაფე იერონიმე პრაღელი, ეს იყო XVI ყრილობა, ცნობილი უფრო კოსას დამხობით და ჰუსის დაწვით, აგრეთვე ეკლესიის რეფორმით1432 - 49 წ მთელი 18 წლის განმავლობაში სხვადასხვა ადგილას მიმდინარეობდა XVII ბაზელ - ფლორენციის საეკლესიო ყრილობა, 1437 წლამდე ბაზელში 1439 წლამდე ფერარაში, 1442 წლამდე ფლორენციაში, შემდეგ რომსა და ლოზანაში, მან დაასრულა ჰუსიტების განადგურება ჩეხეთში, დაამტკიცა კათოლიკური და მართლმადიდებელთა ფლორენციის უნია, რაც მართლმადიდებელმა ეკლესიამ უარყო, 1512 - 1517 წ შედგა V ლატერანის საეკლესიო ყრილობა რიგით XVIII ეს მოახერხა იულიუს II - მ მას შემდეგ ტაძროსნებმა და ლუი XII - მ ამაოდ სცადეს ყრილობის მოწვევა პიზასა და მილანში, არც ამ ყრილობას ჰქონია წარმატება, 1545 - 1563 წ მიმდინარეობდა ტრიდენტის XIX საეკლესიო ყრილობა რამაც აღასრულა მთავარი მიზანი, პაპის ძალაუფლების ამაღლება ყრილობაზე უფრო ძლიერი უფლებით რაც კონსტანცაში დაკარგა, რეფორმაციასთან ბრძოლის გაძლიერება, შეაჩვენეს პროტესტანტიზმის დებულებები, დაამტკიცეს ტრიდენტის სარწმუნოების აღსარება, ფიცის საკითხი და სხვა, ამაღლდა ეპისკოპოსთა ძალაუფლება, იეზუიტებმა გააძლიერეს ბრძოლა რეფორმაციასთან, რასაც მოჰყვა კონტრრეფორმაციის გაძლიერება, ახალი რელიგიური ომები, ამის შემდეგ სამ საუკუნეზე მეტი ხნით აღარავის მოუწვევია საეკლესიო ყრილობა მხოლოდ 1869 - 70 წლებში პიუს IX - მ მოიწვია I ვატიკანის ყრილობა რომელმაც დაგმო კომუნიზმი თავისი სილაბუსით, გამოაცხადა პაპის უცოდველობის დოგმატი, მაგრამ 2 თვის შემდეგ დაემხო პაპის საერო ძალაუფლება, კიდევ 1 თვის შემდეგ კი პაპმა გამოაცხადა საეკლესიო ყრილობის დახურვა, 90 წლის შემდეგ იოანე XXIII - მ (იოანე XXIII ბალთაზარ კოსა ეკლესიამ არ სცნო), გახსნა XXI 175 საეკლესიო ყრილობა 1962 - 65 წ ეს იყო II ვატიკანის ყრილობა რომელმაც 4 სესიის შემდეგ 1965 წ 8 დეკემბერს პავლე VI - ს დროს დაასრულა მუშაობა, მიიღეს 16 სქემა, მათ შორის 4 კონსტიტუცია, 9 დეკრეტი, ღვთისმსახურებაზე, ეპისკოპოსობაზე და სხვა, რომის კურიაზე, მისიონერობაზე, ეკუმენურ მოძრაობაზე და სხვა, განსაკუთრებით მნიშვნელოვანი იყო ახალი მოძღვრება ლიტურგიაზე რაც უფრო გასაგები უნდა გამხდარიყო მასებისათვის და ახალ ვითარებასთან შეგუების შესახებ, მშვიდობისათვის ბრძოლის წამოჭრა, ყრილობა მიმდინარეობდა მწვავე ბრძოლის ვითარებაში ტრადიციონალისტებსა და პროგრესისტებს შორის, ეკლესიური კრიზისის დასაძლევად გამომუშავდა ახალი პოზიციები და მეთოდები.

საეპისკოპოსო ეკლესია - იგივე ეპისკოპალური ეკლესია, ანგლიკანური ეკლესია.

საერონი - სამწყსო, მრევლის ხალხი, მორწმუნეთა ძირითადი მასა, ეკლესიის წევრები რომელთაც არა აქვთ საეკლესიო ხარისხი კლირისაგან განსხვავებით.

სავანე - სადგური უდაბნო, სამყოფელი, მონასტერი, ბერთა სადგომი, სალოცავი და თავშესაფარი, მოძღვარი იტყვის “სადა არს სავანე, სადა იგი პასექი მოწაფეთა ჩემთა თანა ვჭამო”, ჩვეულებრივ მიყრუებულ მხარეში სადაც ბერები განდეგილურ ცხოვრებას ეწევიან, საქართველოში არსებული უამრავი სავანის გარდა ცნობილი იყო მოღვაწე ბერთა მრავალი სავანე უცხოეთში განსაკუთრებით პალესტინაში, რომელიც მორწმუნეებს ძლიერ იზიდავდა, რადგან იქ ცხოვრობდა და ეწამა მაცხოვარი იმ სავანეებში ცხოვრობდა და მოღვაწეობდა მრავალი გამოჩენილი მოღვაწე ქართული კულტურისა, ცნობილი იყო შემდეგი სავანეები, 1 პალესტინაში წმინდა ჯვრის სადაც შოთა რუსთაველი უნდა ყოფილიყო სიბერის ჟამს, წმინდა მოციქულთა გააშენა გიორგი I - მ, წმინდა გიორგისა დადიანისა, წმინდა თეკლესი, ვასილისა დიმიტრისა, შალვა ქსნის ერისთავისა, სამოელ წინასწარმეტყველისა, წმინდა საბასი, ქრისტეს აღდგომისა გოლგოთაზე, ქალთა სავანე, ამირბარ - ციციშვილის და მაჩაბლისა XVII ს, მირქმისა, იოანე ნათლისმცემლისა და სხვა, 2 სირიაში სიმონ მესვეტისა, წმინდა ღვთისმშობლისა ალეპოსთან, კვიპროსისა, შავი მთისა, სინაის მთისა, 3 საბერძნ.

ეთში ტრაპიზონისა, ათენის ივერიის ღვთისმშობლისა, ღვთისმშობლისა ოლიმპოზე, 4 მაკედონიაში წმინდა ნინოსი ფილიპოპოლის ახლოს, 5 კონსტანტინეპოლში ღვთისმშობლისა დააარსა პეტრე ხარისჭირაშვილმა 1861 წ, დედათა სავანე და სხვა, სავანე გააშენა მაიუმის ეპისკოპოსმა პეტრე იბერიელმა, ბერძენი მემატიანის პროკოპის ცნობით IV ს იუსტინიანემ განაახლებინა წმინდა 176 ქალაქში იბერიელთა და ჭანების სავანე, იერუსალიმის უდაბნოში, პეტრემ კი სავანე გააშენა ვახტანგ მეფის ჟამს შიგ ქალაქში დავითის კოშკთან ჭანთა სავანე, იგივე ჯვრის სავანედ იყო ცნობილი, 808 წ ზეთისხილის მთის სავანეში ქართველთა 4 სავანე იყო, გეთსემანიაში კი 1, საუკუნეების განმავლობაში ჩვენი კულტურის ეს კერები მთლიანად ან ნაწილობრივ განადგურდა მუსულმან დამპყრობელთა თუ მოქიშპე ბერძენთა მიერ, ეგვიპტელ მამელუკებთან სავანეებს კარგი ურთიერთობა ჰქონდათ და ამანაც გააძლიერა პალესტინაში მათი მოღვაწეობა, მამელუქთა სულთნის ნებით და იმპერატორ ანდრონიკე II - ს დახმარებით 1308 წ გოლგოთის სავანე ქართველებს დაუმტკიცეს, ჩვენ მოღვაწეებს სახელიც უმწიკვლო ჰქონდათ , ქართველებზე წერდა ფრანგი ჟანენიც, მისი აზრით იერუსალიმის სავანე პეტრე იბერმა ააშენა.

საიდუმლოებანი - ლათ საკრამენტუმ, ღვთის დადგენილად მიჩნეული უპირველესი ქრისტიანული საკულტო წესები, რომელთა ხილული მოქმედებითაც ადამიანზე უხილავი ზეგარდმო მადლი გადმოდის, მათი მნიშვნელობა დოგმატურ - სიმბოლურია, ამ გზით გადმოცემული ღვთის მადლი ღვთისმორწმუნეს ეხმარება სიძნელეების დაძლევაში, ქრისტიანული სიწმინდის დაცვაში, საკრალურ - მისტიკური ხასიათის შვიდი საიდუმლოს ცნობს კათოლიკურ და მართლმადიდებლურ ეკლესიებს, ნათლობა - ნათლისღება, მირონცხება, ზიარება, , სინანული, აღსარება, მღვდლობა, ქორწინება და ზეთის კურთხევა, მთავარია ნათლობა ქრისტიანად ქცევის სიმბოლური ცერემონიალი, ნათლობა და ზიარება ბაპტისტებს და ადვენტისტებს შორის უბრალო საეკლესიო წესებია, ამ ორის გარდა ისინი სხვა საიდუმლოებებს არ სცნობენ უძველესი წყარო ამ წესებისა უნდა იყოს პირველყოფილი ადამიანის მაგიური მოქმედება, რითაც ის თითქოს უზენაესს ეზიარებოდა, აგრეთვე ძველ ბერძენთა მისტერიები, მითრას ცერემონიები, ნათლობა ადამიანს ათავისუფლებს ეშმაკის ცთუნებისაგან, პირველქმნილი ცოდვის სიმძიმისაგან, რიტუალს აწარმოებს მღვდელი, მღვდელს ნათლიები ეხმარებიან იწყება პირველ საუკუნეში, სავალდებულოა IV საუკუნიდან, დასაბამად ითვლება იოანეს მიერ ქრისტეს მონათვლა, მაგრამ მსგავსი ცერემონიალი უკვე ჰქონდათ უძველეს ტომებს ეგვიპტელებს, ჩინელებს, რომაელებს, წყლის განწმენდელი თვისების რწმენა, მეორე საიდუმლოა მირონცხება, ამაგრებს მონათლულს, ამაღლებს მას, შემდეგია ზიარება ევქარისტია, თუ მოუნათლავი ადამიანი ცოდვილად, არასრულყოფილად ითვლება, ზიარების გარეშე დარჩენილი ვერ ეზიარება იმ მარადიულ ცხოვრებას რაც ეკლესიის რწმენით ქრისტემ მოგვიპოვა, პური და ღვინო სიმბოლურად 177 იქცევა ქრისტეს სისხლად და ხორცად, რაც ადამიანში გადადის და აძლიერებს, ეს 2 წესი თითქოს იესომ დააწესა, მაგრამ ანალოგიური მოქმედება დამახასიათებელი იყო ტოტემური წმინდა ცხოველის კულტთან, მერე დიონისეს, კიბელეს, მითრას კულტებთან, ქრისტიანობამ ისინი დახვეწა და აამაღლა, სინანული ანუ აღსარება დამატებითი ღონისძიებაა მარადიული ცოდვის გამოსყიდვისა, რაც გარკვეული გაგებით გრძელდება, თუმცა ქრისტემ თავისი წამებით ის გამოისყიდა, ადამიანს ევალება მღვდელს გაანდოს თავისი შეცოდებანი რათა მიეტევოს, სინანულით ცოდვილი იბრუნებს დაკარგულ მადლს, ამით ქრისტიანობამ ახლებური სახე მიანიჭა ძველ წარმართულ მაგიურ რწმენას, მონანიებული შეწყალებულია, ბევრი მღვდელი აგენტებს ანდობდა აღსარების წმინდა საიდუმლოს, მღვდლობა ანუ ქურუმობა დასაბამს იღებს ძველ აღთქმაში, იაჰვემ აარონსა და მის შვილებს მღვდლობა დააკისრა, ქრისტიანობა მას ასრულებს ეპისკოპოსის მიერ ხელის დადებით, დალოცვით, ქორწინება იქცევა სულიერ კავშირად ერთ სულ და ერთ ხორც არსებების შეუღლებად, ჯვრისწერა საეკლესიო კურთხევის გარეშე დიდ ცოდვად ითვლება, განსაკუთრებით მართლმადიდებლურ ეკლესიაში, რიტუალი ინარჩუნებს ადამიანთა საზის უძველეს მაგიურ წესებსაც ლოცვა, კმევა, მავნის განდევნა, ხის მცენარეული ზეთის კურთხევით ადამიანი განიწმინდება სულიერი და ხორციელი სნეულებებისაგან, მიღებულია დაუსწრებლად, წესის აგება და ბევრი სხვა რამ გამარტივებული ან გართულებულია, მაგრამ 7 საიდუმლო მტკიცედ სრულდება, ესაა რელიგიური პროპაგანდის მძლავრი საშუალება.

საკანონო - იხ წყევა.

საკრალიზაცია - საკერ ლათ მაგიური, დაწყევლილი, განწირული, მიძღვნილი, წმინდა, საკრიკოლა ქურუმი მსხვერპლის შემწირავი, ადამიანთა და დაწესებულებათა რელიგიურ სფეროში მიზიდვა, მათი მოქმედების გასაიდუმლოება, რელიგიური ფუნქციების გაძლიერება მასობრივად იქ სადაც ძლიერია რელიგიური ძირები, საკრალურ რანგში ნივთების, მოქმედების, გამოთქმების, გმირების ამაღლება რაიმე საკრალური მოქმედებით საგანგებოდ შემუშავებული პროცედურებით, ხდება სტიქიურად, ტრადიციულად, საიდუმლო რიტუალებით, შეიძლება მოხდეს საგანთა და მცნებათა დესაკრალიზაციაც ე. ი. საკრალური, წმინდა, მაგიური მნიშვნელობის წართმევა, ასე მოახდინეს პროტესტანტებმა წმინდა გადმოცემათა, წმინდანთა ხატების, წმინდა ნაწილთა საიდუმლოებათა დღესასწაულზე.

178 საკრალური - ლათ საკერ წმინდა, 1. ზებუნებრივი თვისებებით აღჭურვილი მითოლოგიური არსებები, გმირები, გამოგონილი არსებები წმინდა არსებათა რანგში, 2. რწმენა, საიდუმლოება, ეკლესია, წმინდა რამ, 3. საეროს საპირისპირო, რელიგიურ სფეროში წარმოსახული საგნები, ტექსტები, მოქმედებანი, ეკლესია, ფორმულები, საკულტო შენობა და ა. შ საკრისტია, საქრისტია - შუალათინურად საკერ - წმინდა, ეკლესიის სალარო კათოლიკურ ტაძარში სადაც ინახება საკულტო სამოსელი, ჭურჭელი.

საკურთხეველი - ლათ ალტარე, 1. კანკელით გამოყოფილი ნაწილი ეკლესიაში, სადაც ტახტი დგას, აქედან მღვდელთმსახური ქადაგებს მლოცველთა წინაშე, 2.

მსხვერპლის შესაწირავი ადგილი საიდანაც ხდება კურთხევა, ვ გორგასალმა ცეცხლის საგზებელის ადგილას ეკლესია ააშენა და აღიღო ანგელოზმა მას სასაკმეველი იგი, აღავსო ცეცხლისა მისმა საკურთხეველსა.

სალოსი - ღვთის გლახა მათხოვარი რელიგიური გაგებით, ფიზიკურად დავრდომილი, ფსიქიურად ნაკლული, რომელიც ეკლესიის გაგებით ნებაყოფლობით თმობს გონებას, მაგრამ აქვს წინასწარმეტყველების უნარი, მეფის მასხარასავით ქადაგებენ სიმართლეს, ამხელენ ხელმწიფეებს და სხვა, რუსეთის ისტორიიდან ასახელებენ პროკოფი უსტიუჟევს XIV ს, ვასილი ნეტარს XV - XVI ს და სხვა, ზოგს წმინდანად აცხადებენ.

სალხინებელი - ლათ პურგატორიუმ გერმანულად თეგეფოიე, რუს ჩისტილიშე, განსაწმენდელი, რომაული კათოლიკური ეკლესიის მოძღვრებით შუალედი ადგილი ჯოჯოხეთსა და სამოთხეს შორის სადაც დედამიწაზე ცოდვებისაგან განუწმენდელი გარკვეული დიდი დროის განმავლობაში იხდიან სასჯელს, განსაწმენდელ ცეცხლში იტანჯებიან რათა. შემდეგ ციურ სასუფეველში ამაღლდნენ, მონანიების ვადას ამოკლებს ჭირისუფალთა სათნო ცხოვრება, ლოცვა - ვედრება, მსხვერპლის შეწირვა მესაზე, ვისაც მომაკვდინებელი ცოდვა არ ჩაუდენია ის ხვდება სალხინებელში, ღვთისმეტყველნი დაობენ ეს სიმბოლური ცეცხლია თუ ნამდვილი, სინდისის ქენჯნა თუ მართლა სახმილი, წარმოდგენა პირველ საუკუნეში შეიქმნა, მერე თომა აქვინელმა დაამუშავა, ფლორენციის ყრილობამ მიიღო 1439 წ და დაამტკიცა ტრიდენტის ყრილობამ 1562 წ, მართლმადიდებელნი და პროტესტანტები სალხინებელს უარყოფენ, დანტემ კი გენიალურად აღწერა თავის პოემაში.

179 სამართალი კანონიკური, კანონიკა - ბერძნ. კანონ - წესი, დანიშნულება, საეკლესიო სამართლის ნორმები, წესები, დადგენილებანი, რომელნიც აწესრიგებენ ეკლესიის შინაგან ცხოვრებას, , ყრილობების დადგენილებებზე აგებული ეს კანონები საეკლესიო სამართლის ნაწილს წარმოადგენენ.

სამართალი საეკლესიო - სამართლებრივი ნორმების ერთობლიობა, რაც აწესრიგებს ეკლესიის შინაგან წყობას, მოქმედებას, დამოკიდებულებას სახელმწიფოსა და ცალკეულ პირებთან, მისი მთავარი ნაწილია კანონიკა რაც ღვთისმეტყველთა მტკიცებით ღვთაებრივ კანონს ემყარება რამდენადაც ქრისტემ დაადგინა და მოციქულებს უანდერძა, კათოლიკეთა აზრით პეტრეს რომელსაც ჩააბარა ეკლესიის გასაღები, მოციქულებმაც ეკლესიებს გადასცეს, ძლიერი იყო შუა საუკუნეებში, როცა ფართოდ იყენებდნენ ერეტიკოსებთან და ათეიზმთან ბრძოლაში, ეს იყო თავისებური სინთეზი იურიდიული და რელიგიური ნორმებისა, მათ განეკუთვნება ძველი აღთქმის სამართალი, თალმუდის, ძველი ინდური, მუსულმანური, კანონიკური და საეკლესიო სამართალი.

სამება - 1 ქრისტიანული სარწმუნოების მთავარი დოგმატი, სამერთარსება რომლის მიხედვითაც ერთიანი ღმერთი არსებობს 3 სახით მამა ღმერთი, ძე ღმერთი და სულიწმინდა, გონებისათვის მიუწვდომელი ეს წარმოდგენა მიღებულია როგორც დოგმა, რომლის რწმენა აუცილებელია ყოველი ქრისტიანისათვის სავალდებულოა, წარმოდგენა ერთბაშად არ შექმნილა, უფრო II საუკუნიდან ვითარდება, საერთოდ ღვთაებრივი ოჯახი მრავალ დიდ ძველ რელიგიას სწამს, ძველეგვიპტელთა ოსირისი, ისიდა, ჰოროსი, ბაბილონელთა ანუ, ეა, ბელოსი, ინდოელთა ტრიმურტი ბრაჰმა, ვიშნუ, შივა, სწავლულთა ვარაუდით შეიქმნა მრავალღმერთიანობიდან ერთღმერთიანობაზე გადასვლასთან ერთად, როცა საჭირო გახდა ერთის გამოყოფა და მასში სხვა ცნობების ჩართვა, დოგმატი დაამტკიცა II კონსტანტინეპოლის ყრილობამ 381 წ და საუკუნეების განმავლობაში იყო მძლავრი იარაღი გონებით მიუწვდომელი ღმერთის ძლიერების დასამტკიცებლად, სამება, ტრიადა, ტრიმურტი, სამერთარსება, სამი ერთიანობა, ბერძნ. ტრიას, ლათ ტრინიტას, ძველინდურად ტრიმურტი, სამსახოვანი ციფრთა მაგიური ძალისა და საკრალური მნიშვნელობის რწმენაზე დაფუძნებული 3 სხვადასხვა პირის, სახის, პრინციპის ერთიანობაა, რასაც განსაკუთრებული ძალა და დახვეწილობა ქრისტიანულ სარწმუნოებაში მიეცა, მაგრამ მრავალ ხალხში და მითოლოგიურ კომპოზიციებშია ცნობილი უძველესი დროიდან ცნობილი დღემდე, ესაა ძირითადად ღმერთებისა და მათი 180 ჰიპოსტასების, პირველსახეთა, ორეულების, წინამორბედების ან კიდევ მნათობთა, დემიურგთა, შემოქმედთა მტკიცედ დადგენილი სამეული რომელიც ერთიანია მაგრამ აქვს 3 სხვადასხვა სახე, ძირითადად გარდამავალი საფეხური მრავალღმერთიანობიდან ერთღმერთიანობაზე, პოლითეიზმი, სამება, მონოთეიზმი, ინდუისტურ მითოლოგიაში და ბრაჰმანიზმში ტრიმურტის მთავარი წევრებია ბრაჰმანის უსახო სამეული ბრაჰმა, ვიშნუ და. შივა, აქედან ბრაჰმა უზენაესი უსახო პრინციპია. შემოქმედისა, ვიშნუ შემნახავი, შივა მზღვეველი, მათი რელიგიურ - ფილოსოფიური მთლიანობა ასახავს სამყაროს წყობის, ქმნადობისა და ცვალებადობის პრინციპს, არის სხვა ტრიმურტებიც აგნი - ინდრა ან ვაიუ, სურია ან კიდევ აგნის აქვს 3 ფუნქცია, 3 სტიქია ცეცხლი, ელვა, მზე, რაც შეიცავს აგრეთვე ქმნილების, შენახვისა და ნგრევის ფუნქციებს, ამავე სამების პრინციპითაა ნაკარნახევი სხვა ძველი რელიგიების სამზე აგებული შემადგენლობანი, სამჯერ სამი ცხრა ან 12, ძველეგვიპტელთა 12 მთავარი ღმერთი, ჰელიოპოლისის პანთეონი, ტრიადები, ბერძენთა 3 მთავარი ღმერთი ზევსი ზესკნელის, პოსეიდონი ზღვათა ჰადესი ქვესკნელის მეუფენი, აგრეთვე 12 ოლიმპიელი ზევსის წრე, 3 მოირა, 9 მუზა, სამსახოვანი ჰეკატე, რომაელთა ოჯახური სამება იუპიტერი, იუნონა, მინერვა, ან ცერერა, ლიბერა, ლიბერი, შუმერული სამება ანუ, ენლილი, ეა, ურარტუს ტრიასი სახელმწიფო ღმერთი ხალდი, ამინდის ღმერთი ტეშება, ტეშუბა, მზის ღვთაება. შივინი და სხვა, სამების არსი მტკიცედ ჩამოყალიბდა და ღვთისმეტყველთა მთელი თაობების მიერ განიმარტა ქრისტიანულად მამა ღმერთი, ძე ღმერთი და სულიწმინდა, I გამოხატავს ყოვლის შემოქმედს, II მის ენერგიას აქტიურ მოქმედებაში, III კი მისგანვე მიღებულ სასიცოცხლო სრულყოფას, გამიზნულობას, წარმართული ტრიადებისაგან სადაც სამების წევრები სტიქიების სახით გადადიან ერთიმეორეში ქრისტიანული სამება სრული თანხმობის, გაგების, სათნოების, დიალოგის სამ განსხვავებულ სახედ ჩამოყალიბებული ერთიანობის პრინციპს გულისხმობს, რაც მოკვდავისათვის მიუწვდომელია, ამით იხსნება მისი ზეგარდმო ძალის გამოვლინება, მამა ღმერთი გაგებულია როგორც დაუსაბამო პირველსაწყისი, ძე როგორც ლოგოსი სიტყვა, დასაბამით იყო სიტყვა, სული როგორც სიცოცხლის მომნიჭებელი საწყისი, ქრისტე განსახიერებაა სიტყვის, აზრის, ლოგოსისა, ხელოვნებაში სამება დიდხანს არ აისახებოდა, ან მხოლოდ ხორცშესხმული ქრისტეს სახით აისახებოდა, შემდეგ ძველი აღთქმის აბრაამის და სხვა მაგალითზე დაიწყო მამა ღმერთის, ძე ღმერთის და მტრედის სახით სულიწმინდის ასახვა, ანდრია დელ კასტანიო 1455 წ, აღთქმის სამება ნოვგოროდის ხატზე XV ს, რაფაელის, დიურერის და სხვათა ქმნილებებში, 181 ხატებში, საეკლესიო მხატვრობაში, იკონოგრაფიაში, ქრისტიანული დოგმატი სამებისა გააფორმა კონსტანტინეპოლის საეკლესიო ყრილობამ 381 წ და გამოაცხადა ის მიუწვვდომლად კაცის გონებისათვის, მისი სახელობის დიდი დღესასწაული ათორმეტთაგანი აღინიშნება აღდგომიდან 50 დღის ერგასის დღის შემდეგ და ეწოდება სულთმოფენობა, აღდგომიდან 50 დღის შემდეგ მოციქულთა თავზე სულიწმინდის გადმოსვლის აღსანიშნავად როცა მათ იწყეს ქადაგება იმ ენებზე რომლებიც აქამდე არ იცოდნენ, რათა ყველა ხალხში ექადაგათ სათნოების რელიგია, სხვადასხვა ქვეყნებში დაუკავშირდა სასოფლო - სამეურნეო სამუშაოების ციკლს და მიეცა ქრისტიანული შინაარსი, დაწესდა IV საუკუნიდან, სამების სახელიდან მომდინარეობს მოგლახაკე ბერთა ტრინიტარიების ორდენის სახელი, სხვა სარწმუნოებისადმი შეურიგებელი ამ ორდენის მოვალეობა იყო მუსულმანთა მიერ ნაყიდ გატაცებულ ბავშვთა დაბრუნება, ტრიპტიქი ეწოდებოდა სამკარედიან ხატს, ახლა კი ყოველ სამნაწილიან სურათს უწოდებენ, ბუდისტური ტრიპიტაკა. შეიცავს სამნაწილიან, სამპიტაკიან რჩევა - დარიგებებს, მოძღვრებას, ანდაზებს და ა. შ., სამების მთავარი საიდუმლო ფილოსოფიური არსი გამოხატა ფილოსოფოსმა მღვდელმა ფლორენსკიმ, მთავარი სარწმუნო საბუთია, არსებობს რუბლიოვის ხატის სამება, მაშ არსებობს ღმერთიც, 2 სამებობა - სულთმოფენობა, სულიწმინდის მოფენა, საქრისტიანოს ერთერთი უდიდესი დღესასწაული აღინიშნება აღდგომის ორმოცდამეათე დღეს, რადგან იმ დღეს ქრისტეს მომავლინებელმა მამა ღმერთმა. შვილის თხოვნით გამოგზავნა სულიწმინდა, რაც მოციქულებს მოეფინა მაცხოვრის ცად ამაღლების ორმოცდამეათე დღეს, სახარებაში ამაზე არაფერი წერია, მაგრამ საკმაოდ ვრცლადაა მოთხრობილი წიგნში საქმე მოციქულთა, შორეულ წარსულში მიწათმოქმედებასთან დაკავშირებული 50 - ანი იქცა ებრაულ, მერე ქრისტიანულ დღესასწაულად, სამება დღეს ქუჩებს, გზებს, ეკლესიებს მწვანით ფარავენ, სალოცავად მიდიან თაიგულებით, იჩოქებენ იატაკიდან იღებენ ბალახს და გვირგვინებად წნავენ, ჩამოიცვამენ ესეც წარმართულის გადმონაშთია, ხვნა - თესვის ჟამს გლეხები ტყეში და ველებზე მწვანით იმოსებოდნენ, მას ავსულთა განდევნის ძალაც ენიჭებოდა მაგიური მნიშვნელობით, სულიწმინდის მოფენას ლოგიკური კავშირი არა აქვს სამებასთან გარდა იმისა რომ იმ დღეს მამა ღმერთმა ზე ღმერთის თხოვნით სულიწმინდა გამოგზავნა დედამიწაზე, საიდუმლოს ვერ ჩავწვდებით მაგრამ გვწამს ასეთია დევიზი, უკავშირდება ძველ სლავთა სენიკის დღეობას, სამების მნიშვნელოვანი დოგმატი შემუშავდა და დამტკიცდა ნიკეის 182 325 და კონსტანტინეპოლის 381 წ საეკლესიო ყრილობებზე სახარებაში ეს ტერმინი არაა, მოძღვრება დაამუშავა ორიგენემ III ს.

სამებისა - კანონის ყოველი გალობის, ლოცვის, საგალობლის ბოლოსწინა მუხლი, რომელშიაც უგალობენ მამას, ძეს ან სულიწმინდას, მუხლის წინ ითქმის “დიდება მამასა და ძესა და წმინდასა სულსა.

სამების ეკლესია - სამების სახელზე აგებული ეკლესიები მრავლად იყო საქართველოში, მათგან ცნობილია მისთანაკვეთი თეთრიწყაროს რ, კუმისის სამების ეკლესია სოფ კუმისთან XVII ს, ორბელიანთა ძვალთშესალაგი გრ ორბელიანის ნათესავები ყაფლანი, მანანა და სხვა, სამების საკათედრო ტაძარი თბილისში XXI ს ასევე ბევრი სხვა ძეგლი.

სამებობა - სულიწმინდის მოფენა, სამება.

სამი სათნოება - სარწმუნოება, სასოება, სიყვარული.

სამოთხე - ედემი, პარადიზი, ნეტართა მარადიული სასუფეველი სიკვდილის შემდეგ, ნიშნად წყალობისა ყველასათვის ვინც სიცოცხლეში ერთგულად და უმწიკვლოდ ემსახურა ღმერთს, წარმოიშვა უძველეს საზში როგორც ჩაგრულთა ოცნების ნაყოფი მიღმაქვეყნიურ ბედნიერებაზე იმ ჭირთათვის რომელსაც სიცოცხლეში ითმენდნენ, წარმართთა რწმენითაც იყო აჩრდილთა სამეფოში, ელიზიუმში, ნეტართა კუნზულებზე და ა. შ., განაპირობებდა მორჩილებას და ფიქრს ხსნაზე, ცხონებაზე და მიუხედავად პოეტთა ოცნებისა სამოთხე გვინდა დედამიწაზე ის რჩება ოცნებად ზესკნელ - ქვესკნელში.

სამოსელი სამღვდლო - მღვდელთმსახურთა. შემოსილობა ღვთისმსახურობის და სხვა დროსაც, ჩვეულებრივ გრძელი, ფართო, შავი ან თეთრი, წითელი ზედა.

შემოსილობით კარდინალის, განირჩევა ფორმები საეკლესიო, სამღვდელთმთავრო, რიგითი მღვდლისა და დიაკვნისა, ეპისკოპოსთა, კარდინალთა, პაპისა, განსხვავებულია ორდენის წევრთა. შემოსილობა იეზუიტების, ფრანცისკანელთა, დომინიკანელთა და სხვა, ყველას თავისი მკაცრი ფორმები აქვს, მთავარი შემოსილობა სტიქარი, კაბა მღვდლისა და დიაკვნისა, გრძელი ფართოსახელოებიანი უსარტყელო კაბით, მარცხენა მხარეს კიდია ოლარი, გინგილა, ოლარი, ყელზე ჩამოსაკიდებელი გრძელი და ვიწრო ნაქარგი ქსოვილი, ღვთის მადლის სიმბოლო, ლამაზი სხივისებრი, აუცილებელი ატრიბუტი ღვთისმსახურებისა, ფილონი, ზედა, უსახელოებო, 183 მიტრა - ქრისტიანულად გვირგვინი, მღვდელთმთავრისა, სარტყელი უღლის ძალა, სამაჯურები, ენქერი, ბისონი - ზედა სამოსი სტიქარზე მოკლე, კვერთხი ლითონის ან ხის Dშემკული ჯოხი სიმბოლო ძალაუფლებისა, ტიარა - პაპის ძვირფასი გვირგვინი, სამმაგი ძვირფასი ქვებით მოოჭვილი და სხვა.

სამოძღვრებო წიგნები - 6 ბიბლიური წიგნი მოსეს და დავითის დროისა, მიღებული ქრისტიანობის მიერ როგორც კანონიკური, იობის, იგავთა, ქება - ქებათა, ეკლესიასტე, იერემიას გოდება, ფსალმუნი - დავითნი, ექვსივე კლასიკური ნიმუშია პოეზიისა და რელიგიის ჰარმონიული შერწყმისა, ხალხისა და ცალკეულ პირთა განწყობილების გამომხატველი, შეიცავენ რთულ პოეტურ ხერხებს, ბაბილონის ტყვეობის დროს ეს ნაკადი თითქმის დაშრა.

სამსხვერპლო - ლათ ალტარე, დაბირი, საზორავი, ბომონი, საზვარაკე, ამაღლებული ადგილი სადაც ძველი წარმართული კულტის მსახურნი ქურუმნი მსხვერპლს სწირავდნენ, დაკვლა, ცეცხლზე ხორცის ნაწილების დაწყობა, ზეთის წაქცევა, ლოცვა, ლიტურგიული საწირავი მაგიდა საკურთხეველში სადაც ზიარება სრულდება, ბომონთა საკერპო ადგილი, იგივე საცეცხლური ეკლესიისათვის განკუთვნილი ჭურჭელი, სასაკმევლე, ოლარჩამოკიდებული მოძღვარი საცეცხლურის ქნევით მობრძანდა ლორთქიფანიძე.

სამღვდელოება - კლირი, რელიგიური კულტის მსახურთა განსაკუთრებული ჯგუფი, შუამავალი ღმერთსა და ადამიანებს შორის, იცავს სარწმუნოებას, განმარტავს დოგმებს, ქადაგებს სათნოებას, მშვიდობას, მოყვასის სიყვარულს და ა. შ., ასრულებს საიდუმლოებათა მაგიურ, საკრალურ სამსახურს, ნათლობას, ქორწინებას, ზიარებას და ა. შ., მართლმადიდებლური ეკლესია არჩევს შავ და თეთრ სამღვდელოებას, შავი ბერ მონაზვნები, თეთრს კი ჩვეულებრივ აქვს ქორწინების უფლება, ნადირობის, ნადიმობის უფლება და ა. შ., დადგენილია მკაცრი იერარქიული კიბე რომლის ზემო თუ ქვემო საფეხურებზე დგანან განათლებისა თუ დამსახურების მიხედვით, ზოგ რელიგიაში უზენაესი საეკლესიო იერარქი უფლის მოადგილედ ითვლება მაგ პაპი, დალაილამა, ყოველი რანგის მღვდელთმსახურს მოსავს დადგენილი ფორმა, სტიქარი, ანაფორა, ხუტანა, ბარტყულა, ბარშამანგი და სხვა, გამოსარჩევი ნიშნებია ენქერი სამღვდელთმთავრო ოთხკუთხა დასაკიდი, სუტანა იტალიურად ანაფორა, ბარტყული იარახჩინი, სკუფია თავსარქმელი, კამილავკა ჯვარი, კვერთხი, არგანი, განირჩევიან სამღვდელონი და ყოვლად სამღვდელონი.

184 სანთელი - საკულტო, საეკლესიო დანიშნულების საგანი, რწმენის სიმბოლო, შუქის წყარო და სიმბოლო მრავალ ქრისტიანულ - იუდაისტურ - ბუდისტურ რელიგიაში, განსაკუთრებით ქრისტიანულ ეკლესიაში, სადაც ის ღვთისმშობლის სიმბოლოცაა და უძველესი მაგიური მნიშვნელობის მატარებელიც, ღმერთთან კავშირისა და ციურ სინათლესთან წილნაყარობისა, ცეცხლის ძლიერებისა და მლოცველთა ნუგეშისა, რომლის სანთლის შუქით უზენაესს ვეზიარებით, შეუძლია ავსულთა განრიდება, უკავშირებენ მამაკაცურ საწყისსაც მაგრამ უძველესად თვლიან მატრიარქალურ საწყისს, სიცოცხლის ხესთან კავშირს, იერს აძლევს დღესასწაულს, საერთოდ სანთელში ღრმა მისტიკური საიდუმლო იგულისხმება, ამიტომ გახდა მედიცინის, საეკლესიო სიწმინდის, მიკრო და მაკროკოსმოსის კავშირის სიმბოლო, XVII ს ანატომი ვან ტულპი წერდა “სხვას ვემსახურები, თვით დავიწვები”.

სანსარა - იწერება სამსარა, ხეტიალი, ტრანსმიგრაცია, მეტაფსიქოზი, ყოველი ცოცხალი არსების მარადიული მოგზაურობა, წრებრუნვა, მიმოსვლა, ერთი სხეულის გარსიდან მეორეში გადასვლა, სულთა გადასახლება, სულს შეუძლია ნებისმიერ მცენარეში და ცხოველში გადასახლდეს და ეს ხდება კარმას საზღაური მისაგებელის კანონთა. შესაბამისად, მისი მიზანია მოქშა, უზენაესი მდგომარეობა, როცა წყდება გადასახლება და სული ადის ღვთაების რანგში, აგრეთვე ნირვანა ქრობა, გაქრობა, გათავისუფლება სანსარისაგან, ეს ამაღლება ხდება თჰარმას ე. ი. კაცური მოვალეობის აღსრულების გზით, ინდუიზმისა და ბუდიზმის ეს კარდინალური ცნება სოციალური უსამართლობისა და ბოროტებისათვის პასუხისმგებლობას ადამიანს აკისრებს, ამართლებს ჩაგვრას, მაგრამ სრულყოფილისაკენ მისწრაფება და მოვალეობის მოხდა მისი ღირსებებია.

საჟამნე - ჟამნი, ლოცვანი, ჩასორდლობ - საჟამნო, ეკვდერი.

სარწმუნოება - კონფესია, რელიგია, რჯული იგივე რელიგია, რომელიმე რჯული ან მისი მიკუთვნება რომელიმე ეკლესიისადმი, რელიგიური გაერთიანება ერთიანი კულტით, ორგანიზაციით, ითქმის მაგ იუდაიზმზე, ისლამზე, ქრისტიანობაზე, პროტესტანტიზმზე, ლუთერანობაზე და ა. შ სასაკმევლე - სამსხვერპლო.

სასულიერო აკადემია - ლათ სემინარიუმ - სანერგე, უმაღლესი სასულიერო სასწავლებელი, ამზადებს ღვდელთმსახურთ და ღვთისმეტყველებს, ასწავლიან კლასიკურ ენებს ებრაულს გერმანულს, ფრანგულს, ინგლისურს, ისტორიას.

185 სასულიერო სემინარია - ეკლესიის საშუალო სასწავლებელი, ამზადებს მღვდლებს.

სასულიერონი ბუდისტებისა - ძირითადად ვიქხუ, ღატაკნი, ბერები, ბუდას მსახურნი, ბუდიზმი მრავალ სკოლად დანაწილდა, სხვა რელიგიებიდან ბევრი რამ ისესხა და ამიტომ სასულიეროთა. შორითაც განსხვავებებია, მათი ბიქხუ უაღრესად განდიდებული და პატივცემული წოდებაა, მათ ცოცხალ ღმერთებს უწოდებენ ჰუგიუგანები, მონასტერთა წინამძღოლებს ეძახიან ბაქშებს, სოლვუს და სხვა, ტაილანდში, ლაოსში და კამბოჯაში მეფეები ითვლებიან ეკლესიის მეთაურებად, ცეილონზე 3 ბუდისტური საეკლესიო ორგანიზაციაა, დამოუკიდებელნი და გავლენიანი არიან.

სასულიერონი იუდეველთა - ძველად იაჰვეს მსახურები იყვნენ , ქურუმები, მონოთეიზმის მუშაკნი და მსხვერპლის შემწირავნი, I საუკუნიდან იუდეაში მოძღვრის როლს ასრულებენ ტანაები, კანონის მასწავლებელნი, ხოლო დიასპორებში ბერძნ. განთესილნი პალესტინის გარეთ ამორაები, ორივე მასწავლებელთა მოძღვრებანი თავს იყრიან თალმუდში, განმარტავდნენ ბიბლიას, თორას, თალმუდისტების იდეური მემკვიდრეები იყვნენ რაბინები, სინაგოგებში თავმოყრილი ებრაული თემების მეთაურები, ჯერ X ს გამოჩნდნენ ჩრდ აფრიკაში, მერე სხვაგანაც, მოსამართლის მოვალეობასაც ასრულებდნენ და ჩაგრულთა. შორის იყვნენ, დიდ მუშაობას ეწეოდნენ ა. შ შ - ში, სცემენ ლიტერატურას, ისრაელის რაბინატი სიონიზმის სავანეა.

სასულიერონი მუსულმანთა - ისლამის კულტის მსახურნი, სუნიზმის მთავარი სასულიერო პირია იმამი ანუ მოლა, განაგებს მეჩეთს, მიზგითს, თვალყურს ადევნებს წესების შესრულებას, კითხულობს ქადაგებებს, მოუწოდებს ხალხს ალაჰის ერთგულებისა და გიაურების სიძულვილისაკენ, ასრულებს ღვთისმსახურებას, ამ საქმეებში ეხმარება მუეძინი, რომელიც მიზგითის კოშკიდან მინარეთიდან სალოცავად მოუხმობს მორწმუნეებს და გაჰკივის დაზეპირებულ ტექსტებს, უმაღლეს სასულიერო პირად ითვლება მუფთი, არაბულად მუფტი, რომელიც თავის განმარტებებს დოგმატიკის, კულტის, მუსულმანურ კანონთა სფეროში ავრცელებს საგანგებო ეპისტოლეების სახით რასაც ფეტვა ეწოდება, არაბულად ფატა სწავლება, შიიტების მოძღვრებით ყოველ მუსულმანს შეუძლია თავისი მოძღვარი აირჩიოს მუჯტახიდი, სარწმუნოების უზენაესი მცოდნე, რომელსაც სინამდვილეში ყველა ცნობს რაიმე საქმით მოხვეჭილი აქვს სახელი, მასზე დაბლა დგანან მოლები - ახუნები სწავლული მწიგნობრები, სუფიზმი უდაბლეს სასულიერო მსახურებას რაცხს 186 თემობის რიგით წევრებს, მორჩილებს, თემობის სახელია სუფი, დერვიშების, სუფიების უფროსია იშანი, რომელსაც წმინდანთა თანაბარი პატივით მოსავენ.

სასულიერონი ქრისტიანული - როგორც საეკლესიო ორგანიზაცია პირველად ყალიბდება რომის იმპერიაში ქრისტიანობის სახელმწიფო რელიგიად გამოცხადების შემდეგ, პირველ თემობას სასულიერონი არ ჰყავდა, საეკლესიო იერარქია სამ მთავარ საფეხურს ცნობს დიაკვნები, პრესვიტერები, მღვდლები ძველი ქურუმნი და ეპისკოპატი, ამ იერარქიაზე დამატებით კათოლიციზმმა უზენაეს მღვდელთმთავრად გამოაცხადა რომის პაპი, შემდეგ გამოყო ტიტული კარდინალისა, რომელიც პაპის შემდეგ პირველია იერარქიულ კიბეზე, მართლმადიდებელმა ეკლესიამ აამაღლა ავტოკეფალური ეკლესიის მეთაურად პატრიარქი, კათალიკოს - პატრიარქი და გამოყო მიტროპოლიტის ხარისხი, ეს ეკლესია არჩევს შავსა და თეთრ სამღვდელოებას, პირველნი ბერებია, მეორენი მრევლთა განმგებელნი, შედარებით     უფრო თავისუფალნი მკაცრი აღთქმებისაგან, ქრისტიანულ სასულიეროთა უპირატესობაა ციური მადლი, რომელიც კურთხევის ჟამს გადმოეცემათ ხელდასხმით მღვდლად აღზევებისას, ისინი განსაკუთრებულ როლს ასრულებენ ეკლესიაში, ახდენენ საკულტო  სამსახურს, ქადაგებენ, ას წშუა საუკუნეებში, ფლობდნენ მამულებს, რეფორმაციამ, პროტესტანტიზმმა ვითარება. შეცვალა, გამოცხადდა საყოველთაო მღვდლობა, პასტორი და პრესვიტერი აღარ ითვლებიან წმინდად, კულტი გამარტივდა, სასულიერონი საერთოდ გაბატონებულ წოდებას ემსახურებოდნენ, იცავდნენ არსებულ ძალაუფლებას.

სასულიერო რეგლამენტი - პეტრე I - ს მთავარი საკანონმდებლო აქტი, რომლის ძალითაც გაუქმდა პატრიარქის ერთპიროვნული ძალაუფლება და ეკლესიის მესვეურობა გადაეცა სინოდს, ის შეადგინა პეტრე დიდის დავალებით არქიეპისკოპოსმა პროტოპოტოპიჩმა, დაამტკიცა სენატმა და გამოქვეყნდა 1721 წ, როგორც სასულიერო კოლეგიის რეგლამენტი ანუ წესდება, ამით ეკლესია ემორჩილებოდა მეფეს, წესდებოდა კონტროლი, რეგლამენტში ზოგადად იყო განმარტრებული კოლეგიალური მმართველობის უპირატესობა, სინოდის უფლებები, სასულიეროთა მოვალეობა, შემდეგ მათ დაემატა დაწვრილებითი დებულებები და გამოქვეყნდა დამატება.

სასუფეველი - იხ ციური სასუფეველი.

187 სასწაული - საერთოდ საოცრება, უჩვეულო რამ მოვლენა ან ნაგებობა, ნახელავი, ნიჭი და ა. შ., მსოფლიოს 7 საოცრება და სხვა, რელიგიური გაგებით საოცარი მოვლენა, რაც ზეციური ნებით ხდება და არა ობიექტური კანონზომიერებით, საოცრებებს ახდენდა ქრისტე, ბრმისთვის თვალების ახელა, სნეულთა განკურნება, წყლის ღვინოდ ქცევა, ზღვაზე და უფსკრულზე ფეხით გავლა, საერთოდ ბიბლია აღსავსეა საოცრებებით, შემდეგ რელიგიური ორგანიზაციები აწარმოებდნენ საოცრებების ფაბრიკაციას, წმინდანთა მოქმედებანი, განკურნება და ა. შ., ნიმუში, როცა რომაელებმა სმირნის ეპისკოპოს პოლიკარპეს უბრძანეს ქრისტე შეაჩვენეო, მოხუცმა განაცხადა “86 წელია ერთგულად ვემსახურები ჩემს მაცხოვარს და ერთხელაც არ მახსოვს მისგან წყენა, ამ სიბერეში რისთვის ვუღალატო და დავწყევლო”, ცეცხლი, იხუვლა ჯარმა , კოცონზე აყვანილი პოლიკარპე ცეცხლმა არ დაწვა, იალქანივით შემოევლო გარშემო და ის ჯალათმა ხანჯლით განგმირა, მეცნიერება გადაჭრით უარყოფს ამნაირ სასწაულებს და არ ცნობს იმათაც რაც ადამიანთა პრაქტიკულ ცხოვრებაში არ ხდება, საოცრების რწმენა თანდათან ჰქრება.

სატანა - იხ ეშმაკი.

საფარველი ღვთისმშობლისა - მართლმადიდებლობის ერთერთი უდიდესი დღესასწაული, არ შედის ათორმეტ დღესასწაულთა რიგში, მაგრამ მაინც დიდს უწოდებენ, აგებულია გადმოცემაზე რომლის თანახმადაც კონსტანტინეპოლში სარკინოზებთან, არაბებთან ბრძოლის დროს ბერძნ. ებს გაუჭირდათ, დარაჯად მდგარ წმ ანდრია სალოსსა და მის მოწაფეს ეპიფანეს მწუხრში მოეჩვენათ ჰაერში ნარნარით მომავალი ღვთისმშობელი, რომელმაც ლოცვა - კურთხევით გადააფარა ქრისტიანებს წმინდა საფარველი, თან ძლევა და მშვიდობა უსურვა, გამხნევებულმა ბერძნ. ებმა მტერი უკუაქციეს, ამ სასწაულით გამოხატეს სასოება და რწმენა, რომ ღვთისმშობელი მფარველია ადამიანთა, საფარველი ომოფირი იქცა ამ მფარველობის სიმბოლოდ, დღესასწაული იმართება 1 - 14 ოქტომბერს, რუსეთში სის პოკროვს დაუკავშირეს შემოდგომის სამუშაოების დამთავრებას და ხალხში პოპულარული იყო, თან სდევვს განსაკუთრებით სადიდებელი ლოცვა, ყველა მორწმუნის მონაწილეობით ზეზეულად იხ აკათისტო.

საფარობა - ახალი სახალხო დღესასწაული 28 აგვისტოს ტარდება ახალციხეში 1980 წლიდან საფარის ტაძართან, ძველ ქართულ მონასტრებს შორის ესაა ერთერთი უძველესი და უმშვენიერესთაგანი X ს, 12 ნაგებობით ტყეში მოფარებულ ადგილზე, ხალხი აგვისტოს ბოლო კვირას აქ ზეიმით ატარებენ.

188 საღვთო სჯული - 1 ფართო გაგებით ყოველი რელიგიური მოძღვრება რომელიც თავის მიმდევრებს ცხოვრების მართალ წესს უქადაგებს, 2 ვიწრო გაგებით სასწავლო საგანი დაწყებით და საშუალო სკოლებში მეფის რუსეთში, საქართველოში ასწავლის ღვთისმეტყველურ ამბავს, საეკლესიო წესებს, კულტებს, რელიგიურ დოგმებს, უფლის სიყვარულს, სწავლების უფლება ჰქონდათ მხოლოდ მღვდლებს, დიაკვნებს, გამონაკლის შემთხვევაში სასულიერო სემინარიის კურსდამთავრებულთ.

საყოველთაო ლოცვანი - რასაც მორწმუნე ასრულებს საქმის დაწყებისას, გამგზავრების, მშენებლობის, დილით, ძილის წინ, სადილის წინ.

საშინელი სამსჯავრო - იხ განკითხვის დღე, მეორედ მოსვლა.

საცეცხლური - იხ სამსხვერპლო.

საჭურისთა, ხოჯათა სექტა - ურჯუკული რელიგიური სექტა, გამოეყო ხლისტებს რუსეთში XVIII ს გლეხთა ომის სისხლში ჩახშობის შემდეგ, გამოხატა უკიდურესი სასოწარკვეთილება, უიმედობა, არსებითად ლოგიკურად გაგრძელდა და სიმახინჯემდე მიყვანილი შედეგი იყო ქრისტიანული მოძღვრებისა რომ ბოროტების ცოდვის წყაროა ხორციელი სიამე რომელიც ასკეტური ცხოვრებით უნდა დაითრგუნოს, თეორიულ დასაბუთებად სკობცებმა აიღეს ბიბლიური სიტყვები “რამეთუ არიან საჭურისნი რომელნიც დედითა თვისითად საჭურისნი იშვნეს და არიან საჭურისნი რომელი კაცთაგან გამოისაჭურისნეს და არიან საჭურისნი რომელთა გამოისაჭურისნეს თავნი თვისნი სასუფეველისა თვის ცათასა”, ამიტომ ისაჭურისებდნენ თავს სექტის წევრები, ლიდიელთა წარმართი ჭაბუკი ღმერთის ატისის მსგავსად და ამტკიცებდნენ ანგელოზის მსგავსნი ვართო, განკითხვის დღის შემდეგ 144 000 ციურ მეომარს შორის იესო ჩვენ დაგვტოვებსო, სექტის დამაარსებელი კონდრატი სელივანოვი თვითონვე ასაჭურისებდა თანამზრახველებს თავისი გემებისათვის როგორც ეძახდა თემობას, სათავეში მდიდარი ვაჭრები ჩაუდგნენ, ატყუებდნენ, ამჟამად დაშლილი და პრაქტიკულად გაუქმებულია, სასტიკად დევნიდნენ მეფის რუსეთში.

სახარება - ბერძნ. ევანგელიე, ხარება, სასიკეთო ცნობა, ადრექრისტიანული ძეგლი, ბიბლიის ნაწილი, ახალი აღთქმა, ქრისტეს მიწიერი ცხოვრების ამსახველი, 30 სახარებიდან მხოლოდ ოთხია ზეგარდმო შთაგონებული, კანონიკური, აღიარებული მათეს, მარკოზის, ლუკას და იოანესი, დანარჩენებს ეკლესია არ 189 ცნობს, ცრუ და აპოკრიფულია, რადგან ქრისტეს სახე განსხვავებულადაა წარმოჩენილი, წინააღმდეგობანი, განსხვავებანი ამ ოთხთა. შორისაც ცნობილია, შედარებით ახლოა მათეს, ლუკას, მარკოზის სახარებები, იოანესი კი იესოს უსაყვარლესი მოციქულისა საგრძნობლად დაშორებულია სტილითაც და.

შინაარსითაც,  საუკუნეების   იწერებოდა სხვადასხვა დროს, უფრო II ს I ნახევარში, განმავლობაში იყო მძლავრი იარაღი მორჩილების, წინააღმდეგობის უდრტვინველობის, სათნოების, ბოროტებისადმი გაუწევლობის, სარწმუნოებისადმი ერთგულების საქადაგებლად, როგორც მხატვრული ნაწარმოები, სხარტი და დახვეწილი სტილით, მოქმედებით რაც დაუშრეტელ მასალას აძლევდა მხატვრებსა და მწერლებს მთელს ბიბლიასთან ერთად ადამიანის გენიის ძეგლად რჩება, ქართული კლასიკური თარგმანი ენის ძეგლია, ოთხთავის უძველესი თარგმანი შესრულდა ქართლის მოქცევისთანავე, იაკობ ხუცესი უკვე იცნობს ევანგელეს თარგმანს, რაც შემდეგ სრულყვეს ექვთიმე და გიორგი მთაწმინდელებმა, იოანე ჭიმჭიმელმა, გიორგის თარგმანი გამოსცა ვახტანგ VI - მ 1709 წ, ცნობილია ჰადიშის ოთხთავი 897 წ, ურბნისის 908 წ, პარხლის 978 წ და სხვა, მათეს სახარება დაიწერა ებრაულ ენაზე და მას ებრაული ჰქვია, რადგან ძველი აღთქმის გაგრძელებადაა მიჩნეული, მარკოზისას რომაულს უწოდებენ კოსმოსური იმპულსით, ლუკას სახარებას ქრისტიანობის ასპექტის წამოოწევით ეწოდა გულითადობისა, იოანეს სახარება უახლესი ეგონათ მაგრამ ეგვიპტის პაპირუსზე ნაწერი ტექსტი მოწმობს, რომ II ს დასაწყისში დაწერილა, მას სულიერს უწოდებენ რადგან ხაზგასმულია სულიერი საწყისის, სიტყვის, ლოგოსის განსხეულება, ამრიგად ოთხივე კანონიკური სახარება თავთავიანთი ვარიანტებით ასახავენ ქრისტიანულ კონცეფციას სხვადასხვა ასპექტში და ხსენებული წინააღმდეგობანიც უმთავრესწილად მოჩვენებითია, მაგ მარკოზის პეტრეს თანამგზავრის მიხედვით ქრისტე 1 წელი ქადაგებდა, იოანეს მიხედვით ოთხ წლამდე, ჩამომავლობაც განსხვავებულია.

სახარებისეული ქრისტიანები - იხ ევანგელისტები.

სახე - იხ ჰიპოსტაზი.

სეკულარიზაცია - ლათ სეკულარის საერო, სამრევლო, რელიგიის ზეგავლენისაგან საზის, ჯგუფის, პიროვნების განთავისუფლება, მორწმუნეს ცნობიერებიდან მისი ამოშლა, ესაა მთელი კომპლექსი ღონისძიებებისა, სახელმწიფოსაგან ეკლესიის ჩამოშორება, სწავლების შეწყვეტა, რელიგიური თემების ამოღება 190 ბეჭვდითი სიტყვის ორგანოებიდან, რელიგიური ფუნქციების დავიწყება, სახელმწიფოებრივი უფლებრივი სანქციები, კაპიტალისტურ ქვეყნებში აქ ორმაგი მდინარებაა, კომუნისტები რელიგიის წინააღმდეგ მოქმედებენ, გაბატონებული წრეები კი პირიქით, ახდენენ ხალხის საკრალიზაციას, რელიგიური ზემოქმედების გაძლიერებას, სოციალურ საზში პირიქით, ყოველნაირად უქმდება რელიგიის საყრდენი, ტარდება აგიტაცია, ახსნა - განმარტება, მეცნიერული თვალსაზრისით დაპირისპირება, საეკლესიო ქონებისა და მამულების ჩამორთმევა, გადასვლა სახელმწიფოს ხელში, რაც ნაწილობრივ განხორციელდა საშუალო საუკუნეებში მიუხედავად კათოლიციზმის სასტიკი წინააღმდეგობებისა, აღორძინებისა და რეფორმაციის ეპოქაში განსაკუთრებით საფრანგეთის ბურჟ რეოლუციის დროს, როცა ნაწილობრივ სკოლა ჩამოაშორეს ეკლესიას, რუსეთშიც მოხდა ანალოგიური მოვლენები, პეტრე I - მ საეკლესიო მიწების დიდი ნაწილი გადასცა სახელმწიფოს, მერე ეკატერინე II - მ მონასტრებს ჩამოართვა მიწები, ყმები, 881 მონასტრიდან დატოვა 385, XIX ს ეკლესიამ უკანვე მიიღო მიწების ნაწილი და 1918 წ მოხდა ისევ მათი ნაციონალიზაცია.

სეკულარული თეოლოგია - მიმდინარეობა რომელიც პროტესტანტული პოზიციებიდან აცხადებს რომ თანამედროვე ადამიანის წარმოდგენა ღმერთზე აღარ შეესაბამება ღმერთის ძველი სახე, ამიტომ ღმერთი არ უნდა მოკვდეს, ან სრულიად სხვა სახე მიიღოს, მკვდარი ღმერთი უნდა. შეცვალოს ბიბლიურმა ცოცხალმა ღმერთმა, კლერიკალური ფრთა ითხოვს თეიზმის სიკვდილს, ქრისტიანული ათეიზმის დამკვიდრებას, საეკლესიო ტრადიციის ძირიანად შეცვლას, მისი წარმომადგენლები სხვადასხვა მისტიკურ სკოლებს ეკუთვნიან.

სემინარია სასულიერო - იხ სასულიერო სემინარია, ასევე აკადემია.

სეპტუაგინტა - ლათ 70, ძველი აღთქმის, დაბადების, ბიბლიის თარგმანი, რაც იერუსალიმიდან მეფე პტოლემეოსის მიწვევით ალექსანდრიაში ჩასულმა სამოცდაათმა განმმარტებელმა. შეასრულა 72 დღეში ძველი ებრაულიდან ბერძნ.

ულზე, იმ ბრაელთათვის რომელნიც მაშინ ეგვიპტეში ცხოვრობდნენ ან პალესტინის გარეთ იყვნენ გაფანტული და აღარ იცოდნენ ებრაული, მერე იმ დოგმების ნაწილი დაიკარგა და ებრაელები მათ თარგმანებს თვლიან არაკანონიკურად თუმცა არა ნაყალბევად, ბერძნ. ულად თარგმნილი 10 წიგნი ერთერთი დიდი ისტორიული ძეგლია და დასაყრდენი, რაც შეეხება 72 დღეს თავისთავად ლეგენდაა, რადგან ბიბლია საუკუნეების განმავლობაში 191 ითარგმნებოდა , ლათინურ ენაზე თარგმანი ცნობილი იყო II საუკუნეშიც, ხოლო დაახლოებით 400 წელს ლათინურად თარგმნა წმინდა იერონიმემ და იგი ფართოდ გავრცელდა ვულგატას სახელწოდებით, რუსულ ენაზე თარგმნა დაიწყეს კირილემ და მეთოდემ, თანამედროვე რუსული ბიბლია ეყრდნობა ელისაბედისეულ გამოცემას 1751 - 56 წწ, თარგმანი ქართულ ენაზე ერთერთი უძველესია და უბრწყინვალესი მხატვრული და ენობრივი თვალსაზრისით, თარგმანთა ისტორიაში სეპტუაგინტა უაღრესად მნიშვნელოვანია.

სეფისკვერი - ლათ ჰოსტია, ზვარაკი სამსხვერპლო ცხვარი ან სხვა საქონელი, დას ეკლესიაში XII საუკუნიდან, ხორბლის სუფთა ფქვილისაგან გამომცხვარი სეფის, მეუფის კვერი, ქრისტიანული ღვთისმსახურების დროს ეკლესიასა. შინა.

შესაწირავი პური, რომელსას ზედა აღესრულების საღვთო ლიტურგია, უფრო აღმოსავლეთის ეკლესიაში, სვანეთში სეფისკვერს აძლევენ მრგვალსა და სამკუთხოვანი ჯვრის ფორმას, პატარა ხაჭაპურის სახით, აღმოსავლეთის სარკმელთან სანთელს დააკმევენ, სეფისკვერს ასწევენ და ილოცებიან ყოველ დღესასწაულზე, ზიარების კვერი ინგლ ტა პროსფორა სიტყვიდან მიძღვნა, ანტიდორ ბერძნ. შხამსაწინააღმდეგო.

სექტა რელიგიური - იხ რელიგიური სექტა.

სექტანტობა - ჯგუფურობა, გამოყოფა, დაქუცმაცება იდეისა, სარწმუნოებისა.

სექტანტი - კარჩაკეტილი, ადამიანიცაა, საერთოდ უთანხმოების, შუღლის, პროტესტის ნიშანია და ასუსტებს იმ იდეას, მოძღვრებას რასაც გამოეყო, საქართველოში მეფის დროსაც მრავალი რელიგიური სექტა იყო, გადმოსახლებულნი თუ მოხეტიალენი, მალაკნები, დუხობორები, ტაროვერები, 50 - ანელნი, იეღოველნი, ქრისტიან - ბაპტისტები, სტაროობრიადცები, ზოგი მათგანი ქმნის განკერძოებულ ეთნიკურ ერთეულს, აქვს უცვლელი პრინციპები, მორწმუნენი ერიდებიან გარეშეებთან ურთიერთობას, თუმცა ბოლო დროს ასეთი მიჯნა ირღვევა და ახალგაზრდობა ქვეყნის ყოველდღიურ ცხოვრებაში მონაწილეობს, ზოგი სექტა აერთიანებს რუსებს, ქართველებს, სომხებს, ოსებს, 1 ბაპტისტური თემი მთლიანად ქართველებისაგან შედგება გურჯაანში, ზოგ სექტასთან საერთო მხოლოდ სახელწოდებაა, პრინციპები საკმაოდ განსხვავდება, სექტები თემებად ცხოვრობენ.

192 სვეტიცხოვლობა - მცხეთობა, ახალი დღესასწაული, რაც იმართება საქართველოს ძველ დედაქალაქში 13 ოქტომბერს 1979 წლიდან, ისტორიასა და თანამედროვეობას შორის კავშირს ცხადყოფს 12 ძეგლის გარშემო მოწყობილი ზეიმი სეირნობა, სპორტული ვარჯიში, ფილმების ჩვენება და სხვა, ცალკე სვეტიცხოვლობა დაკავშირებულია ქრისტეს კვართის, პერანგის ჩამოტანასთან მცხეთას ელიოზ მღვდლისა და ლონგინოზ კარსნელის მიერ, რომელთაც ეს შეასრულეს, ლეგენდის მიხედვით ისინი წარავლინეს იერუსალიმს, თან სიდონიას დაუვალებია ავ საქმეში ნუ გაერევითო, სამსჯავროს არ დასწრებიან, ხოლო როცა აღსრულდა მისი ჯვარცმა და მისი სიტყვები “განიყვეს სამოსელი ჩემი მათ შორის და კვართსა ჩემსა განიგდეს წილი ეს კვართი მცხეთელებს ერგოთ, როცა სიდონიამ ხელთუქმნელი კვართი გულში ჩაიკრა და იქვე მოკვდა, ვერ ააგლიჯეს და კვართიანად დაკრძალეს, აქ ამოვიდა ლიბანის ნაძვი, კვიპაროსი, როცა მირიან მეფემ იკითხა სად ავაგოთო ტაძარი მოციქულთა სწორ მანდილოსანს ეს ადგილი აურჩევია, ნაძვი მოჭრეს, სვეტად განამზადეს მაგრამ ვერ აღმართეს, ერი დაიშალა, ნინო და მხლებელი 2 ქალი იქვე დარჩა, სიზმრად ნინოს ჭაბუკი გამოეცხადა, ქალწული ძირს დაემხო, ნათელმოსილი ჭაბუკი სივრცეში ამაღლდა სვეტით ხელში, მალე სვეტი ცეცხლის სახით ჩამოვიდა და ზეზე დადგა, თან სურნელს აფრქვევდა, მეფემ და ერმა იხილეს და აქ აშენდა სვეტიცხოველი, სადაც საუფლო კვართიც განისვენებს, ამ ლეგენდასთანაა დაკავშირებული ბრწყინვალე ხუროთმოძღვრული ძეგლი საგალობელიც სვეტიცხოვლისა “გიხაროდენ შენ სვეტო სიმტკიცეო ჩვენო” მიზნად ისახავს რწმენის განმტკიცებას და კიდეც ასრულებდა ასეთ როლს გადამთიელ მომხდურებთან ბრძოლებში.

სინაქსარი - ბერზნ სინაქსარიოს, სინაქსის - კრებული, წმინდანთა ცხოვრების ან ქრისტიანულ დღესასწაულთა მოკლე აღწერილობა, მარტვილთა ცხოვრება, რომელსაც იყენებენ ღვთისმსახურების დროს და ამდენად უფრო პრაქტიკული დანიშნულება აქვს, სვინაქსარები უმეტესად XI საუკუნიდან იწერება ან დგება გამონაკრების სახით, მხატვრულად ჰაგიოგრაფიის დიდ ძეგლებს ჩამორჩებიან, მაგრამ აქვთ ისტორიული მნიშვნელობა ათონელის დიდი სინაქსარი.

სიზმრები ჯადოსნური, გრძნეული - ისეთი სიზმრები რომელთა. შემწეობითაც თითქოს შესაძლებელია მომავლის წინასწარმეტყველება, რელიგია მათ ზეგარდმო მოვლენილად აცხადებს და მხარს უჭერს, ძალზე ხშირია ისეთი დამთხვევა რაც ძალაუნებურად გვაფიქრებინებს სიზმრის მისნურ ხასიათს, მაგრამ ანალიზი 193 ცხადყოფს რომ მათი უმეტესობა გარემოების მიხედვითაა განპირობებული, ასე მეციხოვნეებს ესიზმრათ რომ ღამით მტრის ლაშქარი დაესხათ თავს და სიმაგრე ცეცხლს მისცეს, ღამით დგებიან, გაერიდებიან და მართლაც განთიადისას მტრის დიდმა ლაშქარმა ციხე მიწასთან გაასწორა, მცირე რაზმი და დედოფალი გადარჩნენ, ცხადია ვისაც ესიზმრა ანალოგიური შთაბეჭდილებებით დაიძინა და სიზმარიც ახდა, ქუჩაში მიმავალ კაცს ელანდება დიდი ხნის უნახავი მეგობარი, ესიზმრება და მეორე დღეს მართლა. შეხვდება მას, ესეც მეხსიერების, გონების მუშაობის შედეგია, ძილში თავის ტვინის დიდი ნახევარსფერო მეტნაკლებად დამუხრუჭებულია, მაგრამ როცა ძილი ღრმა არაა მისი ზოგი ცენტრი მუშაობას განაგრძობს და წარმოიქმნებიან ჩვენებანი შთაბეჭდილებათა და აზრთა გამოძახილი თუ ანარეკლი სურათები, სახეები, ცენტრებს შორის უჯრედების კავშირი ხშირად წყდება, ამიტომ ძილი ქაოტური და ფანტასტიკური ხდება, სიზმრებს იწვევს ხმაური, შუქი, ტემპერატურის ცვლა, მეცნიერება ამას სწავლობს და უარყოფს სიზმრის ყოველგვარ წინასწარმეტყველურ მაგიურ ახსნას.

სიკეთე და ბოროტება - იხ მავნე და კეთილი.

სიკხი - სიგჰი, სიგჰიზმი, სანსკრიტულად სიგჰ - მოწაფე, მონოთეისტური ინდური რელიგია რომელიც ძირითადად პენჯაბის წვრილ მოვაჭრეთა და ხელოსანთა.

შორის გავრცელდა, კასტური წყობის წინააღმდეგ მებრძოლთა თემობას მეთაურობდა ნანაკი 1469 - 1538 წ XVII საუკუნიდან გლეხობაც მასობრივად მიაწყდა ამ კასტ - სექტას, რომელიც განირჩევა სიმკაცრითა და დისციპლინით, ფეოდალური წყობ9ის წინააღმდეგ მებრძოლმა სიგხებმა დიდი მოგოლის იმპერიის შერყევა. შეძლეს, შექმნეს საკუთარი ფეოდალური სახელმწიფო, რომელმაც 1849 წლამდე იარსება, ინგლისის გაბატონებამდე, სიგხი ერია აცხადებენ, ითხოვენ ავტონომიას, ხოცავენ მოქიშპეებს, უარყვეს ინდუიზმი, აღიარეს ერთადერთი განუპიროვნებელი ღმერთი, რომლის ძლიერების გამოვლინებაა ყოველი მოვლენა, მათი მოძღვრება გადმოცემულია უფალ წიგნში გრანტხ სახიბ, ესაა მასწავლებლის გურუს ცხოვრება, დღეს სექტაში ირიცხება 14 მილიონი წევრი, იოლად იცნობიან წვერით, იერით, იეზუიტური დისციპლინითა და სიმკაცრით, მიმართავენ ტერორს, 1984 წ მათ მოკლეს ინდირა განდი ოქროს ტაძრის იერიშისა და ურჩთა გაწყვეტის საპასუხოდ.

194 სიყვარული, რწმენა და იმედი - მართლმადიდებელი ეკლესიის ერთერთი დღესასწაული, ამ სახელებით ცნობილი 3 ქალწულისა და მათი დედის სოფის მოსაგონებლად, რომელნიც ლეგენდის თანახმად საშინლად აწამეს იმპერატორ ადრიანეს დროს, რადგან ქრისტიანობაზე უარის თქმა არ ისურვეს, დღესასწაული სიმბოლური ხასიათისაა და მიზნად აქვს ჩაგონება, რომ მთავარი ქრისტიანული სათნოებაა ღმერთის რწმენა, მასზე იმედის დამყარება და მისი სიყვარული.

სილაბუსი - ლათ სილლაბუს - სია, ჩვენი დროის დაბნეულობათა სია რაც შეიძლება აკრძალულ წიგნთა სიის გვერდით დავაყენოთ, როგორც სასტიკი დოკუმენტი, რომელიც პაპის ენციკლიკის დამატებით გამოუშვა პიუს IX - მ 1864 წლის 8 დეკემბერს, შეიცავს ახალი სიოს ქროლის დაუძინებელი მტრის გრაფ ფერეტის პიუს IX მიერ მავნედ ცნობილ 80 ცნების უარყოფას, მათ შორისაა პანთეიზმი, ნატურალიზმი, რაციონალიზმი, ლიბერალიზმი, პროტესტანტიზმი, მეცნიერების თავისუფლება, პაპის უარყოფა, კომუნიზმი, 1907 წ გამოიცა ახალი სილაბუსი მოდერნიზმის უარყოფა კათოლიციზმში.

სიმბოლო სარწმუნოებისა - ლათ სიმბოლო - ნიშანი, კრედო - მწამს, ქრისტიანული რელიგიის დოგმატების მოკლე გადმოცემა, აღიარებს სამებას მამა ღმერთს სამყაროს შემქმნელს, ძე ღმერთს კაცთათვის ჯვარცმულს და სულიწმინდას მამისა და ძისაგან, მართლმადიდებელი ეკლესიის რწმენით მხოლოდ მამისაგან მოვლენილს, დაჯგუფებათა ბრძოლის შემდეგ მიიღეს ნიკეის კრებაზე 325 წ, შეივსო კონსტანტინეპოლის II ყრილობაზე 381 წ, შეადგინეს ეკლესიის მამებმა, , მისი ბოლო ნაწილები იხილავენ ეკლესიის, ნათლობისა და მარადიული ცხონების დოგმატებს, იკითხება ღვთისმსახურების დროს ან შინ, ასრულებს ქორო ტაძარში, ცნობილია აგრეთვე წმ ათანასეს სიმბოლო სარწმუნოებისა, უფრო დაწვრილებითი ცნობების კრებული სამებაზე, აგრეთვე სიმბოლო სარწმუნოებისა კათოლიციზმის სიმბოლო სარწმუნოებისა ინგლისური სიმბოლო სარწმუნოებისა. შეიცავს 39 თავს, მისი განმარტებები მოცემულია კატეხიზისებში.

სიმონ მოგვი - ებრაულად შიმონ ღმერთმა ისმინა, აქედან ბერძნ. - ლათ სიმონ, სამარიელი ჯადოქარი, პეტრეს მოწინააღმდეგე, ბერძნ. მაგოს, ტერტულიანეს და სხვა საეკლესიო მწერალთა მოწმობით გნოსტიკოსთა და ყველა ერესის მამამთავარი, სიმონიანის ან ენენიანის სექტის დამაარსებელი, ნახსენებია წიგნში საქმე მოციქულთა, კაცი ვინმე იყო რომელსა სახელი ერქვვა სიმონ, 195 გრძნებდა და განაკვირვებდა ნათესავსა მას სამარიტელთასა, იტყოდეს ვითარმედ ესე არს ძალა ღვთისა დიდი, არქიდიაკონმა ფილიპემ მონათლა, თავს დიდად თვლიდა და როცა იერუსალიმიდან იოანე და პეტრე ჩავიდნენ და მათზე სულიწმინდა გადმოვიდა სიმონმა მათ ვერცხლი შეაძლია, სულიწმინდის მადლი მოითხოვა პეტრემ უარყო მისი მკრეხელობა რამეთუსა ნიჭსა მას ხსნისასა ჰგონებ თასითა მოპოვნებას, აქედან სიმონია სამღვდელთმთავრო თანამდებობის ფულით ყიდვა რაც ერთ დროს ფართოდ იყო გავრცელებული, იმ დღიდან სიმონ მოგვი სიმონ - პეტრეს მოქიშპეა, ხოლო უფრო ღრმა აზრით ქრისტესიც, რადგან მასავით ცად ამაღლება გაითამაშა, მზის დავარდნისას დემონებს უნდა აეყვანათ მაგრამ პეტრემ მათ განდგომა უბრძანა და ცრუ იესო ქვებზე დაენარცხა, პეტრე ქვა, სიმბოლიკა, მეორედ თავი დაიმარხა, აღვდგებიო, რითაც თავი გამოიჩინა, როგორც ანტიქრისტეს წინამორბედმა, ერთი თქმულებით კართან შავი ძაღლი დააბა, ვინც ქრისტედ არ მიწამებს ძაღლი დაგლეჯსო, პეტრემ ძაღლი მიაბრუნა და პატრონი დააგლეჯინა, ამრიგად სიმონ მოგვი მითსა და რელიგიას თავისებურად აკავშირებს, ის ითვლება გნოსტიციზმის მამამთავრად.

სიმფონია - ბიბლიის და. შემდეგ სხვა წიგნების ანბანური საძიებელი, რითაც შესაძლებელია სასურველი სიტყვისა და გამოთქმის პოვნა ტექსტში.

სინაგოგა - ბერძნ. სინაგოგე - კრება, ებრაული რელიგიური თემობა ან სალოცავად თავშეყრის ადგილი, სინ - ერთად, აგო - ვატარებ, ალბათ ძ. წ. IV - III საუკუნეებიდან, როცა დაიწყეს თორას კითხვა და ლოცვა, მას შემდეგ რაც იერუსალიმი დაანგრიეს ძ. წ. I ს, ჰეროდე დიდმა მეფობდა 40 - 44 წ დაამშვენა, 63 წ რომაელებმა აიღეს ხოლო 70 წ ტიტუსმა აიღო და მთლიანად დაანგრია, გაიზარდა დიასპორა ე. ი. განსახლება, პალესტინის გარეთ გაფანტულ ებრაელთა რაოდენობა, სინაგოგა იქცა ებრაელთა საკულტო ცენტრად, ორგანიზაციად, სადაც რელიგიის გარდა იურიდიული სანქციებიც ხდებოდა, რაბინები ჩაუდგნენ სათავეში და ატარებენ დღესაც ამერიკაში და სხვა რელიგიურ ღონისძიებებს, სინაგოგა მკაცრი და. შეურიგებელი იყო რჯულიდან განდგომილთა მიმართ, საკულტო შესაკრებელში სადაც ხდება მსჯელობა ბიბლიაზე სარწმუნოებრივ საკითხებზე და არა საკულტო სამსახური მცირეოდენი გადახვევისათვის თემობის წევრს ელოდა სასტიკი წყევლა და განკვეთა, ასე შეაჩვენეს ურიელ აკოსტა 1590 - 1647 წ და ბარუხ სპინოზა 1632 - 77 წ, სინაგოგის შენობას აქვს აღმოსავლეთისაკენ მიქცეული ნიში, კათედრა, 196 ქოროები, ძველად მოზაიკებით ამკობდნენ, უძველესი სინაგოგებია ვორმსის XII ს, ტოლედოსი XII - XIII ს, პრაღის XIII ს, შენობები გოტიკური ან მავრიტანული ტიპისაა, ჩვენში კულტურული დანიშნულებისაა.

სინანული - სამოთხეში შეღებული კარი - იხ აღსარება.

სინკლიტი - ბერძნ. სიკკლეტეს, სინკლაკეონ - ვიწვევ, უმაღლეს საერო დიდებულთა კრება, მთელი საკრებულო, საეროთა და სასულიეროთა ნარევი.

სინკრეტიზმი - ბერძნ. შენარევი, ნარევი უწესრიგო შენაერთი სხვადასხვა რელიგიური მოძღვრებისა და საკულტო წესებისა, იაპონურად სინტოიზმი.

სინოდი - ბერძნ. სინოდოს - კრება, უმაღლეს საეკლესიო წოდების წარმომადგენელთა სათათბირო კათოლიკური და ზოგ მართლმადიდებლურ ეკლესიაში, რუსეთში პეტრე I - მ შექმნა როგორც უმაღლესი სახელმწიფო ორგანო 1721 წ, სათავეში ედგა ობერ - პროკურორი, რომელიც არსებითად თავის ნებაზე განაგებდა ეკლესიას, პეტრემ ის აქცია სახელმწიფოს ერთგულ მსახურად, პოლიტიკის მძლავრ იარაღად, 1917 წლიდან ისევ პატრიარქის მეუფება დაკანონდა, სინოდი მხოლოდ სათათბიროა საპატრიარქოში, შედგება 8 არქიელისაგან, თავმჯდომარეა მთელი რუსეთისა და მოსკოვის პატრიარქი, აქვთ სასწავლებელი, გამომცემლობა, გარეშე საქმეთა განყოფილება, სინოდი დაარსდა II ვატიკანის საეკლესიო ყრილობის რჩევით რომის პაპთანაც, იოანე - პავლე VI, იკრიბება სამ წელში ერთხელ პაპის ნებით, გადაწყვეტილებებს პაპი ამტკიცებს.

სინტოიზმი - ჩინურ - იაპონურად ღმერთების გზა სინტო, ტრადიციული სახელწოდება იაპონური რელიგიისა, რომელიც არაა ერთგვაროვანი, არც მტკიცე სისტემა გააჩნია, ის შეიქმნა ძალზე გვიან VI - VII ს, ადგილობრივ ანიმისტურ, შამანურ - გვაროვნულ წარმომადგენლებთან ბუდიზმის შეხვედრის ნიადაგზე, შეიქმნა რობუ - სინტო თანაცხოვრების მოდუსი, ადგილობრივი ღვთაებებისა და გარედან შემოჭრილი ბუდიზმის შერწყმისა, სინტოს ღმერთები აღიარეს ბუდიზმის პერსონაჟების ავატარად, გარდასახულ ღვთაებებად, ზოგ დილეტანტს ავატარა მხოლოდ გარდასახვის პროცესი ჰგონია, სინამდვილეში კი ეს არის გარდასახული ღმერთი ან გმირის ვიშნუ, რამა, კრიშნა და ა. შ., დღეს მოსახლეობის ნახევარზე მეტი ორივე რელიგიას აღიარებს, სინტოს ტაძრებში ქორწინებასა და ნათლობას იხდიან, ბუდისტურში მიცვალებულთა მოსაგონებელს, სინტოს მიხედვით უძველესი და უზენაესი ქალღმერთია 197 ამატერასუ, ყველა იმპერატორის დედა, შემდეგ არსებობს უამრავი ღმერთი და სული სინი და კამი, რომელთაც ნებისმიერ საგნად შეუძლიათ გადაქცევა, სინტაი - ღმერთის სხეული, სინტოს რიტუალი სრულდება მდიდრული ზარ - ზეიმებით, ლოცვით, ადამიანის მოვალეობად ითვლება წინაპართა იდეალის მიბაძვა, საიქიო ნაკლებ როლს თამაშობს, ღმერთთან შეერთება ხდება ლოცვითა და წესების დაცვით, დიდი მნიშვნელობა ეძლევა იმპერატორთა კულტს, წმინდა ომის ქადაგებას, სიმტკიცეს.

სიონიზმი - სიონი მთა იერუსალიმის გარეუბანში, ანტიკომუნისტური და ანტისაბჭოური იდეოლოგია ებრაელი მდიდარი წრეებისა, ეს ეროვნული მიმდინარეობა. შეიქმნა XIX ს ბოლოს სახელად იწოდა იმ გორაკის სახელი რომელზედაც უნდა ყოფილიყო სოლომონის დიდი ტაძარი, მიზანი უსამშობლოოდ მიმოფანტული ებრაელებისათვის სამშობლოს გაჩენა, დაბრუნება იმ მიწაზე რომელიც ბიბლიის შემქმნელ ხალხს ოდესღაც ეკავა, აცხადებს ებრაელთა ძმობას მიუხედავად სოციალური მდგომარეობისა უფლის რჩეული ხალხის პრეტენზიას მომავალ განახლებულ ცხოვრებას, რომლის საფუზველიც უნდა გახდეს ებრაელი ერის სიმტკიცის შემნახავი იუდაიზმი, ესაა ისრაელის სახელმწიფო რელიგია, მისი დოგმატები მტკიცედ ინარჩუნებენ ბიბლიისა და თალმუდის პრინციპებს, იცავს და ქადაგებს თალმუდის სიბრძნეს, ცდილობს დაუკავშირდეს ა. შ შ - ს და სხვა.

სიქსტინის კაპელა - სიქსტინა, სისტინა - პაპთა პირადი სამლოცველო, რაც სიქსტ IV - ს ბრძანებით ააშენა ვატიკანში ჯიოვანი დე დოლჩინუმ 1473 - 81 წ, დამშვენებულია მსოფლიო ხელოვნების შედევრებით, აღორძინების ტიტანთა ქმნილებებით, მიქელანჯელოს, ბოტიჩელის, გირლანდაიოს, პერუჯინოს ფრესკები, მიქელანჯელოს განკითხვის დღე 1534 წ, რაფაელის ქმნილება სიქსტინის მადონა II პაპის სიქსტუს II - ს სახელს ატარებს და პიაჩენცას მონასტრის ბერების შეკვეთით დაიხატა, ამჟამად დრეზდენის გალერეაშია.

სკოპცები - იხ საჭურისთა სექტა.

სკუფია - ბერძნ. იარახჩინი, მართლმადიდებელი მღვდლის თავსახურავი.

სოდომი და გომორი - ებრაულად სოდომ - ამორაჰ, ბერძნ. სოდომა, გომორა, ქანაანის 2 ქალაქი რომელთა მცხოვრებნი უკეთურებისათვის ღმერთმა გოგირდის წვიმით დასაჯა, მოსრა და დღეს როგორც ვარაუდობენ იქ მეწამული ზღვა დგას, ამბავი მოთხრობილია დაბადების 13 - 18 თავებში.

198 სომხურ - გრიგორიანული ეკლესია - სამოციქულო ერთერთი უძველესი ქრისტიანული ეკლესია ქართულთან ერთად, გადმოცემით ქრისტიანობის გასავრცელებლად მომავალი რიფსიმე სომეხთა მეფე თრდატმა. შეიპყრო და აწამა, ნინო კი დაიმალა, ქართლში გადმოვიდა და ქრისტიანობა გაავრცელა, სომხეთში ქრისტიანობა. შევიდა თადეოზ და ბართლომე მოციქულების ქადაგებით, აქედან გახდა სამოციქულო ეკლესია, უფრო კი მოგვიანებით გრიგოლ განმანათლებლის მეცადინეობით, რომელიც გახდა I ეპისკოპოსი კაბადოკიელი ეპისკოპოსის ლეონ ტიროსის ხელდასხმით, აქედან ეწოდა გრიგორიანული, ხსენება 274 წ იწყება, მაგრამ ოფიციალურ რელიგიად გამოცხადდა IV ს, დასაწყისში 301 - 315 წ IV საუკუნიდან ორად გაყოფილ სომხეთს არ გააჩნდა სახელმწიფოებრიობა, საერო ერთიანობა, ამიტომაც ეკლესია გახდა მისი სულიერი მეთაური და ეს გაგრძელდა. შემდგომ საუკუნეებშიც, წარმომადგენლები, ესწრებოდნენ სამ პირველ მსოფლიო ყრილობას, გადაიხარა და მთლიანად იწამა მონოფიზიტობა, ვერ დაესწრო ქალკედონის IV ყრილობას, მონოფიზიტობა, ივლიანიტობა სცნო ოფიციალურ სარწმუნოებად 551 - 554 წ ადგილობრივ კრებაზე, 303 წ აშენდა ეჩმიაძინი, თუმცა იძულებული ხდებოდა, ცენტრი გამოეცვალა ხოლმე, 506 წ გამოეყო ბიზანტიას და გახდა ავტოკეფალური, სათავეშია კათოლიკოს - პატრიარქი, ჰქონდა 3 საკათალიკოსო ეჩმიაძინი, ახთამარი სისი, 2 საპატრიარქო იერუსალიმის და კონსტანტინეპოლის, 1915 წ გაუქმდა ახთამარი, 1965 წ სისის საპატრიარქო რიგაში გადავიდა, ს ს რ კ - ში პატრიარქს სომეხთა გარდა არც ერთი მორწმუნე არ ემორჩილებოდა, ოქტომბრის რეოლუციას მტრულად შეხვდა, უცხოეთის სომხები შეადგენენ რამდენიმე სამწყსოს ლიბანის, სირიისა და კვიპროსის 125 ათასი, იერუსალიმის 6 400 კონსტანტინეპოლის 60 ათასი ბულგარეთისა 25 ათასი, კათოლიკოსს ემორჩილებიან კილიკიელი სომხები, ევროპის ეპარქიები, ამერიკელი სომხები და სხვა, სომხური ეკლესია აიდეალებს თავის როლსა და წარსულს, განსაკუთრებულ დამსახურებას განმათავისუფლებელ ბრძოლაში სადაც უფრო ქმედითი და ისტორიულად ცნობილია მოძმე ქართველთა დახმარება რამაც არაერთხელ იხსნა მტრის ურდოებისაგან, სცემს ჟურნალ ეჩმიაძინს.

სოციოლოგია რელიგიისა - ათეიზმის დისციპლინა, რომელიც იკვლევს რელიგიის წარმოშობის, მოქმედებისა და კვდომის სოციალურ მიზეზს ამა თუ იმ სისტემაში, აგრეთვე სისტემის ზეგავლენას რელიგიაზე, ნაწილობრივ უკეთ დაამუშავეს კონტმა 1798 - 1858 წ, ჰერბერტ სპენსერმა 1820 - 1903 წ და სხვებმა.

199 სპირიტუალიზმი - ლათ სპირიტუალის - სულიერი, სულის პირველადობა, ყოველი ხილული არსის დასაბამად სულის, როგორც დამოუკიდებელი სუბსტანციის აღიარება, ობიექტურ - იდეალისტური და ანტიმეცნიერული თვალსაზრისი, ფსიქიური უპირისპირდება მატერიალურს და არსებითად ყოველი იდეალისტი ფილოსოფიის უეჭველი შემადგენელი ელემენტია, რადგან ობიექტურ იდეალიზმში საერთოდ აბსოლუტური სულის მატერიისაგან ადამიანისაგან გამოყოფილია, მსოფლიო სული თავისთავად არსებობს დასაბამიდან, ადამიანის ცნობიერება აბსოლუტიზებულია, არსებული სამყარო მისგან წარმოებულია, ქრისტიანული სპირიტუალიზმი ამტკიცებს, რომ უკვდავი სული ღვთაებრივი ფენომენის სახით ცალკე არსებობს, როგორც ინდივიდუალური მაცოცხლებელი საწყისი, და ღვთაებრივი სულია ის ღმერთის სახე ადამიანში, რომელთანაც ადამიანის სული მუდმივ კავშირშია, ამასთანაა დაკავშირებული ცოდვილთა საზღაური, სასჯელი საიქიოში, ჯოჯოხეთში, ამავე სახით ნეტართა სულების განცხრომა მარადიულ სასუფეველში, რაკი მთავარია უკვდავი სული, ადამიანმა უნდა. შეწყვიტოს ზრუნვა ხრწნადი სხეულისათვის, ცხოვრების გაუმჯობესებისათვის და იფიქროს ცხონებაზე.

სტაროობრიადცები - ძველმოწესენი, მართლმადიდებლური სექტა, სხვადასხვა რელიგიური ჯგუფები და ეკლესიები, რომელნიც არ დაემორჩილნენ პატრიარქ ნიკონის რეფორმებს, ნიკონი 1605 - 81 წ ალექსი მიხეილის ძის მეგობარი იყო და მისი შემწეობით ნოვგოროდის მიტროპოლიტი მთელი რუსეთის პატრიარქი გახდა 1652 წ, მართლმადიდებელი ეკლესიის ამაღლების მიზნით გაატარა რეფორმები, რომელთაც არსებითი ცვლილებანი არ შეუტანიათ ეკლესიურ ცხოვრებაში, მცირე შესწორებანი საწესო წიგნებსა და ხატებში, ბიზანტიურ სტილზე, პირჯვრის გამოსახვა ორის ნაცვლად 3 თითით, რეგულარული საეკლესიო ქადაგებები, ალილუიას სამჯერ თქმა, თაყვანისცემის დროს წელამდე თავის დახრა და არა მიწამდე, რეფორმა მიზნად ისახავდა მონარქიის გაძლიერებასაც და ამ ნიადაგზე დაჯგუფებაში მოხვდა სხვადასხვა სოციალური ფენების წარმომადგენელთა ჭრელი ჯგუფი ვაჭრები, გლეხები, ბოიარები.

სტიგმა, სტიგმატები - ბერძნ. სტიგმა, სტოს - ნაჩხვლეტი, დაღი ნიშანი, ნაწიბური, წყლული, წამოწითლება, შეშუპება და მისთანა, ანომალია იმ ადგილებზე სადაც სახარების მიხედვით იესოს ვნება განუცდია ეკლის გვირგვინით ან ლურსმნებით,              მორწმუნეებს ფანატიკური დაძაბულობისა და თვითშთაგონებისაგან მართლა უჩნდებათ ასეთი დაღი, რაც შედეგია ფსიქოლოგიური დატვირთვით ტვინის უჯრედებზე შესაბამისი რეფლექსისა და რეაქციისა.

სტიხოლოგია - ბერძნ. ლექსი, სიტყვა, კითხვა, რომელიმე კანონის კითხვა.

სტიხომანტია - ბერძნ. ლექსისმკითხაობა, მკითხაობის ერთერთი სახე როცა პირველად თვალში მოხვედრილი ლექსის მიხედვით მარჩიელობენ.

სტუპა - ინდურად სამარის ტიპის ინდური, ბუდისტური ნაგებობა, დოლმენური ტაძარი, გუმბათიანი მრგვალი შენობა დიდი ქვის გალავნით, დამშვენებული უამრავი რელიეფით, ქანდაკებით, სცენებით ბუდას ცხოვრებიდან, თავზე სამეფო გვირგვინის მსგავსი გუმბათი ადგას, მოციმციმე ოქროს ბალთებით მოჭედილი, უძველესი ნიმუშია სანჯი, ძ. წ. II - I ს, სამყაროს სიდიადის ან სამეფოს ძლიერების სიმბოლო, მსოფლიო მთა, მთის მითიური სიმბოლიკა, 1975 წ რანგუნის შუაგულში მუსონური წვიმებით ჩარეცხილ ნაპრალში აღმოჩნდა იარაღის საწყობი, მთას კი აგვირგვინებს მსოფლიოს უდიდესი ტაძარი 110 მეტრის სიმაღლისა. შვედაგონი, რომელსაც ერთმა მბრძანებელმა. შესწირა თავისი და თავისი მეუღლის წონაზე უფრო მძიმე ოქროს ზოდი, ტაძრის ზედა ნაწილს ფარავს 13 ათასზე მეტი ოქროს ფურცელი ტონაზე მეტი, ბირმის სატახტო ქალაქში ჩასული მლოცველნი აქ უფასო სავანეს იღებენ, ისინი თავიანთ წილ ოქროს აკრავენ სტუპის კედლებს, ტაძარში დუმილს მხოლოდ ტკაცუნების ხმა არღვევს, ქურუმები სალოცავად მოუხმობენ ხალხს.

სუბოტნიკები - მეშაბათეები, ე წ სულიერ ქრისტიანთა სექტა, ჩამოყალიბდა XVII ს რუსეთში, რაც ნიშანია სოციალური პროტესტისა გლეხთა ჩაგვრის წინააღმდეგ, მოძრაობაში ჩაება ღარიბი გლეხობა, შემდეგ ვაჭრები და მეშჩანები, თავიანთი მოძღვრების საფუძვლად გაიხადეს ბიბლია, ცნობენ ერთიან ღმერთს, უარყოფენ სამებას, ქრისტეს აცხადებენ უბრალო წინასწარმეტყველად, არა ღმერთად, იცავენ წინადაცვეთის ძველებრაულ წესს, შაბათის დღესასწაულს, აქედან სახელი, უარყოფენ ქრისტიანულ მოძღვრებას, ხატთა თაყვანისცემას, კვირადღის წესებს, ბავშვებს არქმევენ ებრაულ სახელებს და საერთოდ იმდენად ებრაელობენ რომ მრავალი მათგანი ითხოვს ისრაელში წასვლას, აქვთ საკუთარი რთული რიტუალები, ეწევიან კარჩაკეტილ ცხოვრებას, ამჟამად არიან უმთავრესად ვორონეჟის მხარეში, სომხეთში, აზერბაიჯანში ნაკლებად საქართველოში, ზოგი ასე უწოდებს მეშვიდე დღის ადვენტისტებსაც, რამდენადაც საზეიმო დღედ შაბათს თვლიან.

201 სულთმოფენობა - იხ დღესასწაული სამება.

სული - ბერძნ. - ფსიქე, ლათ - ანიმუს, გერმ - გაისტ, ზეელე, იდეალისტური წარმოდგენით აქტიური მამოძრავებელი ძალა ადამიანში, ცნება არარსებულზე, რომელმაც არსებულის თანაბარი ფენომენის ძალა დაიმკვიდრა ყოველდღიურ მეტყველებაში, ფილოსოფიაში, რელიგიაში, მწერლობაში და ა. შ., რელიგიაში ესაა ადამიანის ფსიქიური მოქმედების განსახიერება, წარმოდგენა სულებზე შეიქმნა უხსოვარ წარსულში, როცა ჯერაც უმწეო ადამიანს წარმოდგენა არ ჰქონდა სიცოცხლის კანონებზე, სიზმრებზე, ცეცხლის საიდუმლოებაზე და ა. შ., ამიტომ მიამიტურად მივიდა იმ დასკვნამდე, რომ ყოველივე ამას განაგებს რაღაც ზებუნებრივი, უხილავი ძალა, კაცის სული, ცეცხლის სული, წინაპართა სულები, ასე შეიქმნა ანიმიზმი, პირველი პრიმიტიული რელიგია, ასევე მითები ტყის, ჭაობის, ველების, მთისა და ბარის სულებზე, წარმოდგენა საიქიოზე სადაც სული ან ნებირვრობს ან იტანჯება, შეუძლია ადამიანებს მოევლინოს, ზეგავლენა მოახდინოს მათ ბედზე, შემდეგ წარმოდგენა სულებზე იხვეწება, იძენს ნაირნაირ მოდიფიკაციას და ისე მტკიცედ ჯდება ადამიანის ფსიქიკაში რომ დღესაც კი განათლების საუკუნეში ბევრს სჯერა სულთა არსებობა, წარმოდგენა სულზე ყოველი რელიგიის განუყოფელი ნაწილია, ქრისტიანულ დოგმათა. შორის სულის უკვდავება ერთერთი მთავარია, ამაზე აიგო იდეალიზმი, ადამიანში თითქოს დამოუკიდებლად ცხოვრობს სული, ჩვენთვის მიუწვდომელია და ღვთაებრივი თვისებების მატარებელი, ამაზე დამყარდა საიქიოს ცნება, იგივე არარსებული ფენომენი უდევს საფუძვლად სპირიტუალიზმს, მისტიციზმს, თეოსოფიას, ოკულტიზმს და ა. შ., ასეთ ვითარებაში ბუნებრივია თუ უმწეო პირველყოფილ ველურს უკვირდა ცეცხლის მძვინვარება, ძილი და სიზმარი, ვერ აეხსნა თავისი მოქმედება იმ დროს როცა წევს და ისვენებს მაშინ სულის ცნება ალბათ არც არსებობდა, , მაგრამ I ადამიანი უთუოდ ფიქრობდა, რომ ის მარტო არ არის, თან ახლავს აჩრდილი რომელიც შორდება და ისევ უბრუნდება, ამასთან შედარებით სულის არსი უფრო მაღალი რანგისაა, რადგან დასაბამი ეძლევა ერთ არსებაში 2 ფენომენის თანაცხოვრების იდეას სული და სხეული, გაორებული წარმოდგენა სხეულზე I საფეხურია გაორებული წარმოდგენისა სამყაროზე, თუ პირველყოფილ ადამიანს სული ესახებოდა თავისებურ სხეულიან სუბსტანციად თოჯინისებური, ჰაერში მქროლავი, ჰიდროლისებური და სხვა. შემდგომ წარმოდგენა რთულდება, უხორცო აჩრდილს ემსგავსება, ჰომეროსის ეპოსში გმირთა ლანდები დაეხეტებიან, ოდისევსს ელაპარაკებიან, აქილევსის აჩრდილი მედეას ირთავს, 202 არ იცოდნენ სხეულის რომელ ნაწილში ბინადრობს სული,   ამიტომ ზოგი სისხლში, აბინავებდა,    მრავალ ხალხში სული და სისხლი ერთი ცნებით აღინიშნება, ზოგი გულში, ზოგი სუნთქვაში, სული მჭიდრო კავშირში იყო                      სხეულთან თუმცა. შეეძლო დაშორება სიკვდილის შემდეგ, თუნდაც შინ     დარჩენილიყო, ან ძილში გაპარულიყო, დღემდე შემორჩა. შიში მძინარის გაღვიძებისა, ვაითუ სული სხვაგანაა წასული და ვეღარ დაუბრუნდესო, რაც სიკვდილს უდრიდა, რელიგიური წარმოდგენით ცოცხალი ადამიანის სული სუსტია,  სულებში, მიცვალებულისა ძლიერი, სულნი მიცვალებულთა ცხოვრობენ რაც სხვადასხვა ხალხებს სხვადასხვაგვარად ჰქონდათ წარმოდგენილი, მშვენიერ სამოთხის მხარეს ნეტართა კუნძულებად, ელისეის მინდვრებად, საშინელ ჯოჯოხეთად სადაც კუპრში და ცეცხლში ცოდვილთა სულებს ეშმაკები აწამებენ, აღმოსავლეთიდან მოსულ ტომებს ჰგონიათ რომ მათი სულები აღმოსავლეთში არიან, ასევე დასავლელებს, კუნძულელები ფიქრობენ რომ მათ სხეულში მეორე პატარა სხეულია და სიკვდილის შემდეგ ის მიდის იქით ზღვისკენ, ყოველივე ეს ძველი თუ ახალი წარმოდგენა სულებზე პრინციპულად როდი განსხვავდება ერთმანეთისაგან, ქრისტიანული მოძღვრების თანახმად სული ითვლება ღვთაებრივ საწყისად,      რომელიც თავის ადამიანს ღმერთთან ანათესავებს,  უკვდავებასა და არაუკვდავებაში.

სულიერი ქრისტიანები - იხ დუხობორები.  გამოფინდება გონიერებაში,  სულის დაბრუნება - სვანურად ქვინი ლიტხე, სვანთა წარმართული წეს - ჩვეულება, თუ ვინმე შორეულ მხარეს მოკვდებოდა და შინ მოასვენებდნენ მერე საგანგებოდ მომზადებულნი გაგზავნიდნენ 2 - 3 პირს ჭირისუფლის თანხლებით სულის დასაბრუნებლად, მივიდოდნენ იქ სადაც მოკვდა, იწყებდნენ გალობას, ჭუნირის, ჩანგის დაკვრას, მამალსაც იღლიაში ამოიჩრიდნენ და ნელა გამოსწევდნენ შინ ფეხით, რომ სული არ დაეფრთხოთ ან არ დაღლილიყო, ასე მოასვენებდნენ შინ განსვენებულის სულს და სწამდათ რომ უამისოდ სული დაიტანჯებოდა, ეს წესი დღესაც სრულდება.

სულიწმინდა - ებრაულად რუაჰ ელოჰიმ, ლათ სპირიტუს სანქტუს, ბერძნ. ეპით, პარაკლეტ, მანუგეშებელი, საერთოდ ღვთაებრივი შთაგონებით მოქმედი ძალა, მითიური არსება დაკავშირებული ადამიანთან ან ბუნებასთან, ზოგადად სული ფსიქე რელიგიური შინაარსით დატვირთული, სამების მესამე წევრი, მამა, ძე და სულიწმინდა, ქრისტიანული რელიგიის არსებითი ნაწილი, ცნება გამომდინარე 203 ძველი აღთქმის სიტყვიდან რუაჰ - ქარი, სუნთქვა, როცა მოციქულებს ან 70 მათ მორწმუნეს სულიწმინდა ეცხადება ეს დაკავშირებულია ძლიერ მორაგვნასთან, მისი სიმბოლოა მტრედი, რომელიც იორდანეზეც გამოცხადდა იესოს ნათლობის დროს, დედა - ფრინველი ნახსენებია მოსეს გალობაში ოღონდ არა მტრედი არამედ ორბი “ვითარცა ორბმან რაი დაიფარნა ბუდენი თვისნი და მართვეთა თვისთა სურდა”, არაბთაც ჰყავდათ ჯადოსნური ფრინველი რუხი, ამავე ტიპისაა სფინქსიც, ამრიგად იქმნება რაღაც დიდი მსოფლიო ფრთოსანი, რომელიც ათბობს მსოფლიო კვერცხს და ჩეკს ძალას, ამ თვალსაზრისით მსოფლიო ხის ანალოგიურია, ქრისტიანული სულიწმინდა სპეტაკი ძალაა, რომლის შუამავლობითაც იშვა ქრისტე, ხელოვნებაში სამებასთან ერთიანობაშია, დიურერი და სხვა, სხვა რელიგიურ ასპექტში გადადის ცნება ადამიანი სულისა, რომელსაც თითქოს ცალკე არსებობის უნარი აქვს და სხეულთან დაყოფის შემდეგ მოხდება ან ჯოჯოხეთში, ან სამოთხეში ან სალხინებელში, ხდება მისი სრული დემატერიალიზაცია ხორცისაგან განწმენდა, მაგრამ არის ანთროპომორფული ნაწილობრივ შემოსილი სულით, სხვადასხვა ხალხთა მითოლოგიაში მათი სახე და უნარი სხვადასხვაგვარია, იხ მეტაფსიქოზი სულთა გადასახლება.

სულიწმინდის მოფენა - იხ სულთმოფენობა, სამება მარტვილია 14 ივნისი მეერგასე დღე.

სუმა - არაბულად სუნა - გადმოცემა, წინაპართა ქცევა წესი, სანნა მოწყობა, ყურანის განმარტება. შედგენილი 3 ხალიფის მიერ აბუ - ბექრი, ომარი და ოსმანი, თავდაპირველად ძველ არაბთა თემობის ადათ - წესები და ქცევა, ისლამის დამკვიდრების შემდეგ ასე ეწოდა მოთხრობებს ხადისებს, რომელნიც ასახავენ მუჰამედის მოქმედებას და მოძღვრებას, გამონათქვამები და სხვა, ჯერ ზეპირად გადმოეცემოდა, მერე იმდენი მოგროვდა რომ საჭირო გახდა ჩაწერა, სისტემაში მოყვანა, ეს კრებული გახდა ღვთისმეტყველთა და იურისტთა კვლევის საგანი რადგან შეიცავენ იმას რაც ყურანში არაა, ამ სახით მისი 6 კრებული იქცა იურიდიულ კანონად, ლეგენდებისა და ისტორიული მოვლენების ეს კანონიკური კრებული ძირითადად შეადგინეს მუჰამედ იბნ ისმაილ აბუ ბეკრმა ალ ბუხარიმ 810 - 861 წ და მუსლიმმა ოსმანი 817 - 875 წ.

სუნიზმი - ისლამის მართლმორწმუნე, ორთოდოქსალური მიმართულება, ცნობს ყურანსა და მუჰამედის წიგნს ჰადისებს, წინასწარმეტყველის მოქმედებისა და გამონათქვამების კრებულს, სახალიფოს ეს ოფიციალური სარწმუნოება მერე 204 გავრცელდა ეგვიპტეში, შუა აზიაში, ჩრდილოეთ აფრიკაში, ციმბირში, ვოლგისპირეთშიმ ამიერკავკასიაში, ჩვენში მუსულმანთა უმეტესობა სუნიტები არიან.

სუტანა - იტალიურად სოტტანან, ფრანგ - სუტანე, კათოლიკე ღვთისმსახურთა ზედა სამოსელი, საგარეო, არა ღვთისმსახურების დროს ჩასაცმელი.

სუფიზმი - არაბულად სუფ - მატყლი, შალის უხეში სამოსი, მისტიკურ - ასკეტური მიმდინარეობა ისლამისა, ჩაისახა 800 წ, როცა შალის ხამი ქსოვილით მოსილი სუფიები ქადაგებდნენ თანასწორობას, კიცხავდნენ გამდიდრებულ სასულიეროთა და დიდკაცთა უსამართლობას, ითხოვდნენ მართალ ცხოვრებას, განდეგილობსას, დიდი ზეგავლენა მოახდინა ქრისტიანულმა ასკეტიზმმა, შემწყნარებლობას ყველა რელიგიისა და ბევრ რამეს დადებითს, მაგრამ უსამართლობის წინააღმდეგ აქტიურ ბრძოლას კი არ ქადაგებდნენ არამედ მორჩილებას, განდგომას, პასიური პროტესტით კმაყოფილდებოდნენ, ზომიერ ცხოვრებას ურჩევდნენ მდიდრებს, რითაც სულის ხსნას მოიპოვებდნენ, ორთოდოქსალური ისლამი სუფიებს დევნიდა, მაგრამ მათი ზოგი ნააზრევი რელიგიის განსამტკიცებლად გამოიყენა, ძირითადად ოთხ საფეხურად ყოფენ, 1 შარიათი - კულტის უდრტვინველი შესრულება, 2 ტარიკათი - შეიხის მოწაფეობა მიურიდისა, ლოცვა და სურვილთა ჩაკვლა, 3 მარიფათი - სამყაროს ღმერთის გამოსხივების შეცნობა გულით და არა გონებით, 4 ჰაკიხათი - ჭეშმარიტება, სრული შემეცნებით ღვთაებასთან წილნაყარობა, დიდი ზეგავლენა მოახდინა აღმოსავლელ მუსულმანებზე ლიტერატურა, ხელოვნება და სხვა, სუფიების მოძღვრებაში მთავარი მაინც მარიფათი ჩანს, ესაა სამყაროს პანთეისტური გაგება, რასაც საფუძვლად ძველი ირანული რწმენა და ნეოპლატონიზმი დაედო, ძლიერია ინდუიზმის და ქრისტიანული ზეგავლენის კვალიც, სამყარო ერთიანი აბსოლუტია, იგივე ღმერთი და ადამიანიც სინამდვილეში მისი ემანაცია - განსახიერებაა, ამას რომ ჩასწვდეს ადამიანმა ყოველ მიწიერ სიამეზე უარი უნდა სთქვას, სატრფოდ გაიხადოს ღმერთი, ეზიაროს მასთან გათანაბრებას, რაც ხდება სულიერი აღტკინების, ექსტაზის ჟამს, ამიტომ სუფი პოეტები უმღერიან ღვინოს, რადგან ექსტაზს ის იწვევს, სრულყოფის საფეხურებია თრობა, ჯამის ფსკერის ხილვები, ფანა - სრულყოფილობა და ბაყა მარადისობა, ასეთი სრულყოფა და სულის სიმშვიდეა არსებითად ინდოელთა ნირვანას აზრიც, მთავარი სუფი პოეტია აბუ - საიდი.

205 სქემოსანი - ბერი, რომელმაც თავის მოძმეებზე უფრო მძიმე ასკეტური აღთქმა დადო, მარხვა, განდეგილობა და სხვა.

სქიზმა - ბერძნ. სქიზმა სიტყვიდან სქიზო - ვყოფ, განხეთქილება, სქიზმისტიკოსებს ეძახდნენ კათოლიკები მართლმადიდებლებს.

სქოლასტიკა - ბერძნ. სქოლა - სკოლა, შუა საუკუნეების ქრისტიანული ფილოსოფია, რომელიც მიზნად ისახავდა რელიგიური დოგმების, ქრისტიანული მსოფლმხედველობის დასაბუთებას XI - XIV ს, ამას აღწევდნენ დებულებათა რაციონალური მტკიცების, დოგმების ლოგიკური მეთოდის მისადაგებით, ამასთან წინა პლანზე სწევდნენ საღვთო წერილს და ეკლესიის მამათა ნაწერებს, თავიანთ ფილოსოფიად მიაჩნდათ ღვთისმეტყველების მოახლეთ, იდეურ წყაროებად ჰქონდათ არისტოტელეს, პლატონის, ნეოპლატონიკების, პატრისტიკების მამათა. შრომები, შეიმუშავეს საკუთარი ფილოსოფიური სისტემა, ყავდათ თვალსაჩინო ავტორიტეტები, ყოფენ სამ პერიოდად, ადრეული VIII - XII, მომწიფებული XIII, დაცემის ხანა XIV - XV ს, საუკუნეების განმავლობაში მუშავდებოდა სქოლასტიკოსთა თვალსაზრისი, მიდგომა, შეხედულებანი, უმთავრესად ცოდნის დამოკიდებულებაზე სარწმუნოებასთან, რასაც ღვთისმეტყველების პოზიციებიდან წყვეტდნენ, რელიგიას აყენებდნენ ცოდნაზე მაღლა, სამების დოგმატზე დავაში წამოიჭრა პრობლემა უნივერსალიებზე, ზოგად ცნებებზე, საუკუნეების მანძილზე რომ ეყოთ დავის საგნად და ბოლოს სქოლასტიკა გაიყო რეალისტებად და ნომინალისტებად, უდიდესი რეალისტი იყო ერიუგენი, რომლის აზრითაც რეალურია მხოლოდ ნივთებზე ადრე არსებული ზოგადი ცნებები, ერთეულ საგანთა სამყარო კი არაა რეალური, ნომინალისტები კი აბოლარი, როსცელინი უარყოფდნენ რეალისტების თვალსაზრისს ზოგად ცნებათა ღვთაებრივ გონებაში არსებობაზე და საბოლოოდ ბუნების მოვლენების შესწავლაზე იღებდნენ ორიენტაციას, უარყოფდნენ ქრისტიანული სამების ერთიან სუბსტანციას, სინამდვილეს რეალისტებზე უფრო მიუახლოვდნენ, საგანთა სახელები საგანთა ანარეკლებია და მათზე ადრე არ არსებობენო, რაკი ნივთების სახელზე ადრე არსებობას აღიარებდნენ ნომინალისტები იმ დროისათვის პროგრესულ თვალსაზრისზე იდგნენ და ეს I გამოხატულება იყო მატერიალიზმისა. შუა საუკუნეებში, სქოლასტიკოსმა თომა აქვინელმა არისტოტელეს ფილოსოფია გადაამუშავა ღვთისმეტყველების ყაიდაზე, წამოაყენა გონებისა და სარწმუნოების ჰარმონიის თვალსაზრისი, რაც თანამედროვე თეოლოგიის დასაწყისიცაა, XIII ს 206 სქოლასტიკის წინააღმდეგ გაილაშქრა სიგერტ ბრაბანტელმა, წამოაყენა 2 ჭეშმარიტების ორმაგი ჭეშმარიტების იდეა, საღვთისმეტყველოს და მეცნიერულის თანაარსებობისა, რამაც გარკვეული როლი ითამაშა ფილოსოფიის განთავისუფლებაში თეოლოგიისაგან, დღეს კათოლიკურმა ღვთისმეტყველებამ ახლებურად ააღორძინა სქოლასტიკა, ნეოთომიზმი, ნეოავგუსტინიზმი, სქოლასტიკა იქცა ფუჭი ტეიტრობის, უსარგებლო ნაკითხობის, მოძველებულ შეხედულებათა სინონიმად, ამ გაგებით იყენებდა მას ი ჭავჭავაძეც.

სძლისპირი - საეკლესიო კანონით თითოეული გალობის პირველი მუხლი, მეორე და მესამე მუხლები ტროპარებია, სამებისა, ღვთისმშობლისა, სრულდებოდა დღესასწაულზეც, მწუხრის ლოცვაზეც, ზარების რეკვის შემდეგ სხვა საგალობლებსაც იმ ხმაზე მიაყოლებდნენ, , სოფლად საერონიც გალობდნენ, სიმღერა იგივე სძლისპირი.

ტაბუ - პოლინეზიურად აკრძალულია, ხელუხლებელია, წმინდაა, რაიმე საგნის ან მოვლენის ხელშეუხებლობა, აკრძალვა, შეხების, მიახლოების ან რაიმე მოქმედებისა, პირველყოფილ საზში, მაგ ტომის წევრებს სიკვდილის მუქარით ეკრძალებოდათ რომელიმე მთაზე ან ქოხში შესვლა, ბელადის ნაქონი ტომაგავკის შეხება და ა. შ., ეს შეიძლებოდა. შეხებოდა სიტყვას, ადამიანს, ცხოველს, ერთგვარი წინა საფეხურია ყოველი რელიგიისა რასაც სწავლულნი ტაბუს უკავშირებენ, შემდეგ მოხდა მისი მონაცემების გადასვლა რელიგიაში, მაგ რელიგიური სანქციები, წარმოდგენები ცოდვაზე, მიტევებაზე, უფრო განვითარებული იყო პოლინეზიაში, ახალ ზელანდიაში.

ტამპლერები, ტამპლიერები - ტაძროსნები, ფრანგ ტამპლე, ტემპლე - ტაძარი, სამხედრო ხასიათის ტაძროსან ბერთა ორდენი, დაარსდა .

9 წ იერუსალიმში, თითქოს იმ გორასთან სადაც სოლომონის ტაძარი იდგა და 73 წ რომაელებმა დააქციეს შექმნეს ჯვაროსნებმა დაპყრობილი მიწების, ტაძრების და მომლოცველთა დაცვის მიზნით, თანდათან ვაჭრობის, მევახშეობისა და.

შემოწირულობათა წყალობით იქცა ევროპის ერთერთ უმდიდრეს ორდენად ევროპასა და ახლო აღმოსავლეთში, XIII ს რაინდთა რიცხვი 15 000 გახდა, ჯვაროსნულ ლაშქრობათა სრული მარცხის შემდეგ ევროპაში გადაინაცვლა, მაგრამ ორდენის ძლიერებამ თვით ფილიპე IV ლამაზი დააშინა, მიაღწია იმას რომ მანიქეველობაში ცილდაწამებული რაინდები და მათი მაგისტრი 1310 წ კოცონზე დაწვეს, ორდენის ქონება ფილიპეს ხაზინაში გადავიდა, ორდენი კი 1312 წ კლიმენტი V - მ გააუქმა.

207 ტანტრიზმი - ტანტრა - საიდუმლო ტექსტი, მაგია, ინდუიზმის და ბუდიზმის სხვადასხვა სკოლებისა და მიმდინარეობების ერთობლიობა. შაქტიზმი, შივაიზმი, ვიშნუს სარწმუნოება, აღმოცენდა ბრაჰმანიზმის საპირისპირო სექტის სახით, მოქმედებენ ტანტრას შაქტისტური ტექსტის მიხედვით, ადამიანს თვლიან მიკროკოსმოსად, რომელიც აგებულია კოსმოსის პრინციპით და იმავე მასალით, მისი დაფარული ენერგია გამოვლინდება იოგური ვარჯიშით და აქცენტის გადატანით სქესობრივ ლტოლვაზე, რაც შაქტიზმის მთავარი პრინციპია, არეული კავშირი თავიანთ ტაძარში, მიდრეკილება ქალისა და ნაწილობრივ კაცის სექსუალური სამყაროსადმი, ეძებს პოტენციურ ძალას.

ტარაქსიპოსი - ბერძნ. - ცხენთა დამფრთხობელი, გლავკოსის ზედწოდება, ოლიმპიის იპოდრომის შუაში იდგა ტაძარი, რომლის სიახლოვესაც დაწინაურებული ეტლის ცხენები ფრთხებოდნენ და მეეტლეს ღუპავდნენ, ხალხის რწმენით აქ მძვინვარებდა დემონი ტარაქსიპოსი, რომელსაც თითქოს პოსეიდონი ან აპოლონი უშვებდნენ, ევრიპიდე ჰიპოლიტე 1173 წ, მას უკავშირებდნენ გმირებს ოინომაოსს, მირტილეს, ოლენიოსს, ისთმოსზე გლავკოსს სიზიფეს ძეს რომელიც ცხენებმა დაღუპეს, ნაყოფია ცრუ რწმენისა, ცხოველები ხედავენ იმას რასაც კაცი ვერ ხედავს, ოდისეა, ძაღლებზე, ასევე ბალაამის ვირი ბიბლიაში, იწვევს პანიკურ შიშს ლარნაკწერაზე, ცხენის კუდზე ზის ჯუჯა დემონი უზარმაზარი სარცხვინელით ხელში, თვით პოსეიდონი თავს უწოდებს ტარაქსიპოსს, დემონები.

ტაძარი - ღვთისმსახურებისათვის განკუთვნილი დიდი თუ მცირე შენობა, რომლის ყოველ ნაწილს თავისი სიმბოლური დანიშნულება აქვს, დიდი ყურადღება ექცევა მის ფორმას, გაფორმებას, ფუფუნებას, შემკულობას, მოხატვას, წმ პეტრეს ტაძარი რომში, კელნის, მილანის ტაძრები, საქართველოში ჯვრის, სვეტიცხოვლის, ალავერდის, გელათის საფარის და სხვა, აქ იკრიბება მორწმუნე ერი, სრულდება საკულტო წესები, 7 საიდუმლო და სხვა, ერთი სიტყვით ესაა უფლის სახლი, საყდარი სადაც სუფევს ღმერთი და ლოცულობს მორწმუნე, მოიმედე ციური მადლისა, კათოლიკენი კოსტელსაც ეძახიან, მართლმადიდებლები ეკლესიას, მუსულმანები მეჩეთს, მიზგითს, ებრაელები სინაგოგას, თუ ქალაქში რამდენიმე ტაზარია ერთია მთავარი და საკათედრო ეწოდება, აქ იკრიბება სხვა ტაძართა სამღვდელოება, ტაძრის ნაწილები, კარიბჭე, სატრაპეზო, შუა ნაწილი, საკურთხეველი, კარიბჭეში შესავალში წინ იდგნენ კათაკმეველნი, ვინც ნათლობისთვის ემზადებოდა აქ მონანიე ქრისტიანები, შუა 208 ნაწილში მლოცველნი, ეს ადგილი გამოიყოფა საკურთხევლიდან კანკელით, კედლით, რომელზეც ხატებია, ზემო კანკელზე კი ჯვარია, კანკელის შუაშია აღსავლის კარები, გადის საკურთხეველში, მასზე გამოსახულია ხარება და წმინდა მახარებლები, შემდეგ სხვადასხვა წმინდანთა ხატებია, კანკელის წინ შემაღლებულ ადგილზე ამბიონია საიდანაც ისმენენ ქადაგებას ან კითხულობენ სახარებას, მცირე უსაკურთხევლო ტაძარს ეკვდერს ეძახიან, საერთო ფორმა ქრისტიანული ტაძრისა პირველ საუკუნეებში იყო ბაზილიკა სამ ან ხუთნავიანი, ოთხკუთხი, ხომალდივით დაგრძელებული, ორ ან მეტანძიანი, სიმბოლურია თითქოს ხომალდია და მიდის ზღვად წარმოდგენილ ქვეყანაში სარწმუნოების გზით, გუმბათიანი ანთებული სანთლის ფორმისა, ოთხკუთხედი ჯვრის ფორმისა ეკლესია დაფუძნებულია ჯვარზე, ვარსკვლავისებური სიმბოლო ბეთლემის ვარსკვლავისა, რომელსაც მიჰყვებოდნენ აღმოსავლელი მოგვები ბეთლემის ქვაბისაკენ და უნათებს გზას მორწმუნეებს სასუფევლის გზაზე, სფეროს ფორმისა, სფერო უსასრულოა როგორც ეკლესია, მრგვალი გუმბათი ცარგვალს მოგვაგონებს, თავზე ჯვარი ჯვარცმა, გუმბათთა რიცხვი 1 იესო, 3 სამება, 5 ქრისტე და 4 მახარებელი, 7 შვიდი საიდუმლო და 7 საეკლესიო ყრილობა, 13 ქრისტე და მოციქულები, ასე სიმბოლურია სარწმუნოება რომელიც თვინიერ საქმეთა მკვდარ არს, ტაძრის დანიშნულებაა მორწმუნეთა მიზიდვა, ტაძრები ჰქონდათ ძველ ხალხებსაც, განსაკუთრებით დიდებული იყო ანტიკურ საბერძნ. ეთში და რომის ტაძრები ოლიმპიელი ზევსის, ათენას, აპოლონის, პოსეიდონის მარსის, ისიდას, ვენერას და რომის მინერვას, იანუსის და სხვა.

ტაძრად მიყვანება ღვთისმშობლისა - ერთერთი ათორმეტ დღესასწაულთაგანი, ზეიმობენ 21 ნოემბერს 4 დეკემბერს, მართლმადიდებელი ეკლესია ამ დღეს აღნიშნავს მნიშვნელოვან მოვლენად, როცა მშობლებმა მარიამი მომავალი ღვთისმშობელი ტაძარში მიიყვანეს აღსაზრდელად 3 წლისა, ეკლესია ამით ყველა მშობელს აძლევს მაგალითს თუ როგორ უნდა აღზარდოს პირმშო ადრევე ღვთისმოშიშად, ასეთი შინაარსისაა სადღესასწაულო ქადაგებაც.

ტახტი - მდიდრული სავარძელი საკათედრო ტაძარში მღვდელთმთავრისათვის, ასევე სამეფო ტახტი, ძალაუფლების სიმბოლო.

ტბელობა - 14 სექტემბერი, XIII ს დიდი ქართველი მოღვაწის მოაზროვნის, ასტრონომის ტბელ აბუსერისძის 1190 - 1240 წ ხსოვნის დღე ხულოში, სოფ ხიხაძირი, ზეიმი 1979 წ დაწესდა და საღამომდე გრძელდება.

209 ტიარა - ბერძნ. - სპარსული სიტყვიდან რომის პაპის გვირგვინი ქრისტეს ეკლის გვირგვინის მდიდრული სიმბოლო, სამმაგი თავსამკაული ნიშნად პაპის სამმაგი ძალაუფლებისა ქრისტეს მოადგილე, ეკლესიის მეთაური და მეფეთა მბრძანებელი, შემკულია ძვირფასი თვლებით, თავზე ჯვარი აქვს.

ტიპიკონი - იხ ღვთისმსახურების წიგნები.

ტიხონოვშჩინა - რელიგიურ - პოლიტიკური მოქმედება მართლმადიდებლური რუსული სამღვდელოებისა ოქტომბრის რეოლუციის შემდეგ, მოთავემ პატრიარქმა ტიხონმა ერობაში ვასილ ბელავინმა ანათემა გამოუცხადა საბჭოთა ხელისუფლებას, მხარს უჭერდნენ კულაკობას, თეთრგვარდიელებს, ეწეოდნენ საბოტაჟს, ტიხონი გადაჭრით აღუდგა სახელმწიფოსაგან ეკლესიის ჩამოშორებას, გამოაცხადა სიწმინდეთა დაცვა, არ სურდა დამშეული ვოლგისპირეთისათვის ეკლესიის ქონების ჩამოწერა 1922 წ, მალე დარწმუნდა რომ ფანდები არ გაუვიდოდა და ბრძანა ლოიალური დამოკიდებულება, მაგრამ დიდი ნაწილი არ დაემორჩილა, გადავიდა იატაკქვეშეთში, შემდეგ შეუერთდა ჭეშმარიტ მართლმადიდებელთა ეკლესიას, ტიხონის მოღვაწეობის შეფასება როგორც მხოლოდ რეაქციულისა მოძველებული და ცალმხრივი თვალსაზრისია, იგი გადაჭრით აღუდგა ეკლესიების ძვირფასეულობის ჩამოწერის აქტს, ძალადობა და მკრეხელობა უწოდა მას და კიდევაც ითვლება ასეთად არა მარტო საეკლესიო ყრილობების დადგენილებით არამედ საყოველთაო აზრითაც, 1922 წ ლენინმა საიდუმლოდ მისწერა პოლიტბიუროს “ჩავატაროთ საეკლესიო ფასეულობათა ამოღება ყველაზე გადამჭრელი და სწრაფი გზით, ზოგი მონასტერი და ლავრა გიგანტურ ქონებას ფლობს, ამ ფონდის გარეშე წარმოუდგენელია რაიმე სახელმწიფოებრივი საქმე, ჩვენი პოზიციის დაცვა გენუაში სამღვდელოების წარმომადგენელთა რამდენადაც მეტ რაოდენობას დავხვრეტთ მით უკეთესი იქნება, საქმის ხელმძღვანელობა ტროცკის დაავალა ასევე კალინინს, ძერჟინსკის, უშლიხს, ტიხონზე რეპრესია კი იმ დროისათვის არ ჩათვალა საჭიროდ, ცხადია ტიხონი იბრძოდა ეკლესიის ხელშეუხებლობისათვის ვიდრე შეეძლო.

ტოლსტოველობა - რელიგიურ - უტოპიური მიმდინარეობა რუსეთში XIX - XX ს მიჯნაზე, მიზნად ისახავდა ლევ ტოლსტოის იდეალების გატარებას, ადამიანთა ზნეობრივი სრულყოფის გზით, საზის ურთიერთობის გამოსწორებას, გამოხატავდა იმ გლეხობის განწყობილებას, რომელიც ითხოვდა სახაზინო ეკლესიისა და მემამულეთა მიწასთან გასწორებას, მაგრამ არ ითხოვდა 210 უსამართლობის დამხობას რეოლუციური გადატრიალებით, ტოლსტოი აკრიტიკებდა არსებულ სინამდვილეს, მაგრამ ითხოვდა მხოლოდ ზნეობრივ ზემოქმედებას, ახალი რელიგიის შექმნას, გაურბოდა სისხლისღვრას, ტოლსტოის ამ ქადაგების საფუძველზე ტოლსტოველები ქადაგებდნენ, რომ ღმერთია მსოფლიო სული დამკვიდრებული ადამიანში, გამოხატავს მის ზნეობას, საჭიროა მისი გამოღვიძება და არა ბოროტებისადმი ძალადობით წინააღმდეგობის გაწევა, ითხოვდნენ ცხოვრების გაუბრალოებას, უარყოფდნენ ცივილიზაციის ბევრ მხარეს, რაც ხრწნის და ღუპავს მორალურად ადამიანს, მიმდინარეობა გლეხობაში და ინტელიგენციაში ფართოდ გავრცელდა, დაარსებულ იქნა საზები ტოლსტოის ცხოვრებასთან დაკავშირებულ ადგილებში, ასწავლიდნენ მის მოძღვრებას, მთავრობა 1905 - 1907 წ დევნიდა მათ, ბევრი გადაასახლეს, ზოგი უცხოეთში დღესაც განაგრძობს კლასობრივი ზავის ქადაგებას.

ტონგურა - ლათ პარსვა, კრეჭა, კათოლიკე ღვთისმსახურთა გაპარსული კეფა, ნიშნად სასულიერო წოდებისადმი კუთვნილებისა, მიიღეს ტოლედოს ყრილობაზე 633 წ.

ტორკვემადა თომა - 1420 - 98 წ კასტილიისა და არაგონიის დიდი ინკვიზიტორი, ჯალათი, მისი უშუალო ბრძანებით 10 200 ადამიანი დაწვეს, მეტი აწამეს და განდევნეს ლიონიტის ცნობით, ახალგაზრდობაში მოსწონდა ერთი ქალიშვილი, რომელმაც ავრი ამჯობინა, ა ამბის შემდეგ შეიძულა კაცობრიობა და განსაკუთრებით მავრები, ებრაელებს უბრძანა პირჯვარი გამოესახათ ან ესპანეთიდან წასულიყვნენ, მცველთა თანხლებით დადიოდა და თან დაატარებდა მარტორქის რქას რაც ლეგენდის თანახმად საწამლავს აზომიერებს, მას შემდეგ რაც ინკვიზიტორი პეტრე არბუესი მოკლეს უფრო გამძვინვარდა, თვით სიქსტ IV და ალექსანდრე VI შეაშფოთა მისმა სისასტიკემ, მეთვალყურედ ინკვიზიტორები მიუჩინეს.

ტრადიცია ლალიზმი - ახალი მიმდინარეობა ღვთისმეტყველებაში, ისინი წინააღმდეგნი არიან ყოველგვარი ცვლილებებისა რელიგიურ დოგმებში, კანონიკურ წესებში, ზნეობრივ და სოციალურ დოქტრინებში, რასაც ითხოვს ისტორიული ვითარება ან რელიგიური შეგნება, ასე II ვატიკანის ყრილობაზე ისინი სასტიკად აღუდგნენ წინ ეკლესიის განახლების, დემოკრატიზაციის წინადადებებს, რაც ასუსტებს ეკლესიას და სარწმუნოებას, გმობენ მოდერნიზმის მოთხოვნებსაც.

211 ტრაპეზი - ბერძნ. ტრაპეზა მაგიდა, სუფრა, საჭმელი, ოთახი სადაც ბერები სადილობენ, ოთკუთხი მაგიდა, ტახტი კათოლიკური და მართლმადიდებლური ტაძრის შუა საკურთხეველში, რომელზედაც აღესრულების ჟამის წირვა, მონასტერთა. შინა საკრებულო სახლი სადაც და დაეგების ძმათათვის ტაბლა ან მიიღებენ საზრდელსა, სადილი, ვახშამი, მაგიდაზე ძევს ოდიკი, გარდამოხსნა, ჯვარი და სახარება, აკურთხებენ ზიარებისთვის განკუთვნილ პურსა და ღვინოს, ბიზანტიურისაგან განსხვავებით ქართული ტრაპეზი ქვისა იყო და კედელთან მიდგმული ან მის სიახლოვეს, ბერძნ. ულია ტაბლას ქვიან, საბა.

ტროპარი - წმინდანთა სახელობის ლოცვა კონდაკთან ერთად ამა თუ იმ წმინდანის მეოხების თხოვნით, ბერძნ. ული სიტყვაა ლექსს ეწოდება, ქართულად იგივე ოხითა, წიგნში ჟამნი კანონის ზოგი მუხლი, სტრიქონი.

ტურინის სუდარა - იტალიის ქ ტურინში აღმოჩენილი სუდარა რომელშიც ჯვარცმული ქრისტე უნდა ყოფილიყო გახვეული, ამან მრავალი სამეცნიერო განსჯა, კვლევა - ძიება სუდარის სიგრძე არის 4 მეტრი სიგანე 1 მეტრი, მარცხენა მხარეს პირაღმა დაწოლილი ადამიანის გამოსახულებაა, ბოლოს ზურგისა და ზუსტად ემთხვევა ჯვარცმის თაღს, ქსოვილის იმჟამინდელია და საიდუმლოებით მოცული გამოსახულებაც ქრისტეს ემსგავსება, ამ სუდარაში გაახვია თითქოს იოსებ არიმათიელმა გვამი აღდგომის შემდეგ კი საფლავში ეს სუდარა ნახეს, ანალიზიც ამტკიცებს, რომ საქმე სისხლთან გვაქვს, ღვთისმეტყველთა აზრით ესაა ნამდვილად სასწაულებრივ გადარჩენილი მაცხოვრის სუდარა, მეორე ვარაუდით რეალური ადამიანის ჯვარცმის საბუთია, მესამეთა აზრით უცნობი მხატვრის ნამუშევარია, მაგრამ ვისი და რა დროისა სადაოა, ანალოგიური ამბავი ისტორიამ ბევრი იცის, მაგ თამარის სამარის საიდუმლო და სხვა.

უდიდესი ქრისტიანული დღესასწაულები - იხ ქრისტიანული დღესასწაულები.

უკვდავება სულისა - რწმენა სულის მარადიულობისა, ღვთაებრივი საწყისისა, რომელიც თითქოს ადამიანში ბინადრობს და სხეულს ტოვებს ან ძილის დროს ან გარდაცვალების წუთიდან, როცა საიქიოში მიდის, ემყარება სულის როგორც დამოუკიდებლად არსებული ფენომენის რწმენას რაც მოდის უხსოვარი წარსულიდან როდესაც უმწეო ადამიანს არ ესმოდა სხეულის აღნაგობა, გულის ფეთქვა სისხლის მიმოქცევა და გამოიგონა ცალკე ფსიქიური ფენომენი უკვდავი სულის სახით, რომელიც სხვადასხვაგვარი მოდიფიკაციით ყოველ რელიგიას სწამს, ეს რწმენა მეცნიერების უჩვეულო განვითარების შედეგად ძალზე 212 შერყეულია და სულის ცალკე არსებობა უარყოფილია, მაგრამ მაინც ძლიერია მისი რწმენა რასაც ემყარება მოძღვრება საიქიოს ცხოვრებაზე.

ულტრამონტანები - ახალლათინურად ულტრა იქით, მიღმა, უკიდურესი, მონტანოს მთა ე. ი. მთების მიღმა, ალპების იქით რომში, უკიდურესი მიმდინარეობა რომელიც პაპის განუსაზღვრელ ძალაუფლებას მოითხოვს არა მარტო სარწმუნოების საქმეში, არამედ საერო მეფეთა მიმართ სახელმწიფოთა ცხოვრებაშიც, თავიდან მისი მიზანი იყო ავინიონის ტყვეობით დაცემული პაპობის ამაღლება, მაგრამ აშკარად პირველად კონსტანცის საეკლესიო ყრილობაზე აღიმაღლეს ხმა 1414 - 18 წ, XVI ს სათავეში ჩაუდგნენ იეზუიტები და კიდეც მიაღწიეს პაპის უცოდველობის დოგმის დამტკიცებას 1870 წ, თუმცა ეს მოხდა არა პაპობის ზენიტზე არამედ მისი დასუსტების, საერო ძალაუფლების დაკარგვის ჟამს, დიდი მხარდაჭერა ჰპოვეს XIX ს I ნახევარში, როცა ევროპაში რეოლუციური მოძრაობა გაძლიერდა.

უმღვდელონი, ბესპოტოვცები - ძველმოწესეთა სტაროობრიადების ერთერთი ფრთა, მიმდინარეობა რომელიც უარყოფს საეკლესიო მართლმადიდებლურ იერარქიას, კერძოდ მღვდლობას, 7 საიდუმლოს, ამტკიცებდა რომ ტიხონის შემდეგ მართლმადიდებლობამ გადაუხვია ჭეშმარიტ სარწმუნოებას და ამიტომ კანონიერი მოძღვარნი აღარ არიან, ყოველი ქრისტიანი თვითონ ითვლება მღვდლად, შეადარეთ ლუთერანობა, 7 საიდუმლოდან მხოლოდ ნათლობას და აღსარებას ცნობენ, საერთოდ ატარებდა პასიური პროტესტის სახეს, მერე დაიშალა მცირე განშტოებებად, საერთო განწყობილებამ კი უიმედობამ, ჩიხში მოქცევამ მიიყვანა ასეთ უკიდურესობებამდე როგორიცაა ქვეყნის აღსასრული, ფანატიზმი, თავის დაწვაც კი, დაიშალა დარჩა ნაშთები უკრაინაში, ბელორუსიაში, რუსეთში, ბალტიისპირეთში.

უნიატები - ლათ უნია - კავშირი, ცალკეული ქრისტიანული გაერთიანებანი და მათი წევრები რომელთაც კავშირი შეკრეს რომის კათოლიკურ ეკლესიასთან დაემორჩილნენ პაპს იმ უფლებით, რომ აწარმოონ საკუთარი ღვთისმსახურული და საწესო პრაქტიკა, ბერძენთა, სომეხთა, მარონიტების სირია, ლიბანი და სხვა, ქალდეველთა კოპტური მიმდინარეობანი რომელთაც აღიარეს პაპის დოგმატები და ამასთან შეინარჩუნეს თავიანთი მართლმადიდებლური ან სხვა ქრისტიანული წესები, საკულტო ტრადიციები, სომხური ეკლესიიდან უნიატები გახდნენ კილიკიელი და თურქეთში მცხოვრები გრიგორიანები, ამით გამოიხატა კათოლიკობის გავრცელება სხვა ქვეყნებში, ბრესტის, ფლორენციის უნიატები.

213 უნიტარიები - ლათ უნიტას ერთიანობა, ღმერთის სამერთიანობის დოგმატის უარმყოფელ ქრისტიანთა კავშირი ჩამოყალიბდა ქრისტიანობის მთავარი დოგმატის სამების ჩამოყალიბებასთან ერთად II - IV ს, ცნობენ ერთიან და არა სამპიროვან ღმერთს, პირველად უწოდებდნენ ანტიტრინიტარიებს, ტრინიტას სამება, ანტი - წინააღმდეგი, აიტაცეს პროტესტანტებმა იტალიასა და პოლონეთში, სადაც მათ სოციმიანები ეწოდათ, მერე ამერიკაში და სხვა, დევნიდნენ კათოლიკებიც და პროტესტანტებიც, ამჟამად ცოტანი არიან ა. შ შ - ში 100 ათასი, ინგლისში 25 ათასი, მათი წარმოდგენით ღმერთია მსოფლიო გონება გაიგივებული თითქმის ბუნებასთან ამით უახლოვდებიან დეიზმსა და პანთეიზმს, ექიმი სერვეტი ნელ ცეცხლზე დაწვეს უნიტარიების მხარდაჭერისათვის კალვინის ბრძანებით, ინგლისელი მეცნიერი ჯონ პრისტლი იძულებული იყო ამერიკაში გადასახლებულიყო რადგან ეს კანონი ინგლისშიც შეეხო უნიტარიებს.

ურაზა - თურქულად მარხვა, მუსულმანთა მკაცრი მარხვა რამაზანის თვეში როცა გათენებიდან დაღამებამდე მორწმუნეს ეკრძალება ჭამა, სმა, გართობა, მოწევა, ყოველი სიამოვნება, ღამით ეს შეიძლება ამიტომ ზოგს დღისით სძინავს ღამით კი ღვიძავს, წესი ჩაისახა ძველად მოუსავლიანობის, გვალვის, საქონლის ჭირის დროს, რჩება დღემდე როგორც მთავარი საშუალება ცოდვებისაგან თავის დაღწევისა, მარხვისაგან თავისუფლდებიან მხოლოდ ფეხმძიმენი, სნეულნი, მეძუძურნი, ჯარისკაცები და მოგზაურები ომის და მოგზაურობის დროს და ნება ეძლევათ იმარხულონ სხვა დროს, ხსნილობას მოსდევს ურაზა ბაირამი, მეორე დიდი დღესასწაული მსხვერპლშეწირვისა ყურბან ბაირამი, უძილობა, სისუსტე მოსდევს ამ ხანგრძლივ მარხვას.

ურელიგიო ქრისტიანობა - ევანგელისტი პასტორის ლუთერანელ დიტრიხ ბერჰოფერის თვალსაზრისი, გადასინჯა ბიბლია არა ღმერთის ძლევამოსილებისა და ტრანსცენდენტალობის, არამედ მოყვასისადმი სიყვარულის თვალსაზრისით და იქადაგა რომ ღმერთი უნდა იყოს ადამიანის სიყვარულის განსახიერება ქრისტიანული ზნეობის მაგალითისამებრ, მისმა ცდამ რომ შეეთანხმებინა ქრისტიანობა, ორთოდოქსია და თანამედროვეობა მარცხი განიცადა “მისი სიტყვებია იყო ქრისტიანი არ ნიშნავს იყო რელიგიური, ეს ნიშნავს იყო ადამიანი”, ამ კუთხით მან იქადაგა რელიგიის კვდომა XX საუკუნეში, ადამიანობა თვით ადამიანთა. შორის, რელიგიური განხილვა ისტორიული თვალსაზრისით.

214 ურვადი, ურვათი, ყალიმი, ქედილი, მიზდი, მეჰრა - ქმრის ან მისიანების მიერ ცოლისათვის გადახდილი თანხა ან ქონება მშობლებისათვის, დადგენილია.

შარიათის კანონით და გავრცელებულია მაჰმადიანურ სამყაროში იმ დროიდან როცა ქალმა დაკარგა გვარ - ტომში ძალა და გახდა მამაკაცის საკუთრება, აღებ - მიცემობის საგანი, თუ კაცი ცოლს გააგდებდა ასევე იხდიდა გასამრჯელოს.

ურიელი - ებრაულად უფლის შუქი, ღმერთის შუქი, უფლის ცეცხლი, უხორცო ანგელოზი, ზეცით მიუგზავნა ღმერთმა ეზრას რჩევა დარიგებებისათვის და უფლის ნების განსამარტავად.

ურჯუკობა რელიგიური - სიმახინჯემდე მისული ფანატიკური სისასტიკე რელიგიური წესების შესრულების დროს, თავისი თავის ან სხვა პირის დასაჭურისება, თვითგვემა, თავის დაწვა და მისთანა 50 - ანელებთან, ინოკენტიანელებთან, ხლისტებთან, საჭურისებთან და სხვა, იკრძალება კანონით.

უსამღვდელონი - იხ ბესპოტოვცები, უმღვდელონი.

უსხი - სვანურად ვისხუ საუფლო ხარი, საგანგებოდ ასუქებდნენ სვანები უფლის შერობაზე, კარობაზე დასაკლავად, სოფელი შეიყრებოდა, იმართებოდა ლოცვა, ასპარეზობა, ცეკვა - სიმღერა, წინასწარ უსხების ჭიდილი, შემდეგ დაკვლა, პურობა, სანიმუშოდ ითვლებოდა თეთრი უსხი, შეადარეთ ეგვიპტელთა აპისი, შუმერთა ოქროსრქიანი ხარი, შემორჩენილია ძველ ქართულში “დაკლა ხარი იგი უსხი”.

უფალი - ღმერთი, უზენაესი არსთა გამრიგე, პატრონი, მფლობელი, ქრისტე, “იყოს მონაი იგი ვითარცა უფალს”.

უფლის შესვლა იერუსალიმში - იხ ბზობა.

უფლიშერობა, უფლიშ - უფლის დღეები, ზეიმი, რაც სვანეთში ორ კვირამდე გრძელდებოდა, კარობაზე შეყრილი ხალხი სოფელი, გვარი, თემობა კლავდა საუფლო უსხს, რომელსაც მორიგეობით ასუქებდნენ ოჯახები, პურობას ცვლიდა ჭიდაობა, ცეკვა - თამაში.

უღვლაშობ, ჯგირაგ უღვლაშობ - წმ გიორგი დღეობა, ნახევრად წარმართული დღესასწაული სვანეთში, შუა ზამთარში ლამპრობა, ამ დროს დაკლულ ტახს ღმერთს უძღვნიდნენ ტკივილის დასაყუჩებლად და მომდევნო კვირამდე მესანაბ მისი ხორცის ჭამა იკრძალებოდა.

215 უცოდველობა, უბიწობა მარიამისა - სულიწმინდის მოვლინებით რომ შვა იესო ქალწულმა, იოსების სარძლომ, დოგმა რომლის მიხედვითაც პაპი უცოდველია და ყოველი მისი სიტყვა ამბიონიდან თქმული ჭეშმარიტებად ცხადდება რაც ღვთაების ნებაა, საუკუნეების განმავლობაში ცდილობდნენ ამ დოგმის გატანას, მაგრამ მეტად მძიმეა მრავალი პაპის შეცოდებანი რომ მისი დამტკიცება იოლად მოეხერხებინათ, დოგმა დამტკიცდა მხოლოდ 1870 წ ვატიკანის საეკლესიო ყრილობაზე პიუს IX - ს დროს, ვატიკანის II ყრილობამ დაადასტურა.

უცომო - ხმიადი, უფოველი, ბლარჯი, სარიტუალო ნამცხვარი ძველ და ახალ აღთქმაში “ხოლო იყო პასქა იგი რომელ არს ვნება და უცომოება”.

ფანატიზმი რელიგიური - ლათ ფანატიკუს შმაგი, შეშლილი, ტერმინს აქვს რელიგიური სარჩული, ფანუმ ტაძარია, აქედან ფანატიზმი ბრმა რწმენა, თავგამოდებული ერთგულება ამა თუ იმ რწმენისა და სარწმუნოებისა, სხვა აზრის და რწმენის შეუწყნარებლობა, რელიგიური ურჯუკობა, ფანატიკოსში გრზნობა სჭარბობს გონებას, მას უკონტროლოდ სწამს რელიგიური დოგმები და მზადაა მათთვის თავი გასწიროს თუნდაც თავი დაიწვას რასაც აკეთებენ ზოგი რელიგიის წარმომადგენლები, ფანატიზმი მრავალნაირი ფორმით გამოვლინდება, ან განუხრელი დაცვით მარხვისა და თვითგვემის ფორმებით, ნორმების ერთგულებით ბერობა, ასკეტები, ასკეტური გმირობით, გარეშეთა იძულებით რომ მიიღონ მისი სარწმუნოება და ა. შ., უკიდურესი ფორმაა ურჯუკობა, ფანატიკოსთა მოქმედებებს იყენებენ შუღლის გასაღვივებლად, ომის გასაჩაღებლად და ა. შ.

ფარისეველი - ძველებრაულად პერუშიმ - გამოყოფილი, კენტი, ძველებრაელთა პოლიტიკურ - რელიგიური სექტის წევრი, ეს სექტა არსებობდა სადუკეველთა გვერდით ძ. წ. II საუკუნიდან ახ წ II საუკუნემდე, ქადაგებდა წესების მკაცრად შესრულებას, საიქიო ცხოვრებისათვის ზრუნვას, ებრძოდა ელინისტურ კულტურას, აცხადებდა საკუთარ შეხედულებებს ჭეშმარიტებად, დევნიდნენ და ექიშპებოდნენ ქრისტეს, რომელიც მათ ამხელდა “ვაი თქვენ და ფარისეველნო ორგულნო, რამეთუ შესჭამთ სახლებსა ქვრივთასა”, როცა ქრისტე ჯვარს აცვეს მათ გოლგოთის ძირას ნადიმი გამართეს თავიანთი ცრუ სათნოებითა და მოჩვენებითი სამართლიანობით თავი მლიქვნელთა, პირმოთნეთა სინონიმად აქციეს.

216 ფატალიზმი - ლათ ფატალის საბედისწერო, წინასწარდადგენილი, მრავალი იდეალისტური მოძღვრების განუყოფელი ნაწილი, ანტიმეცნიერული თვალსაზრისი რომლის მიხედვითაც ბუნებაში, საზში თუ პირად ცხოვრებაში ბედი და წერა წინასწარგანსაზღვრული და უსაშველოა, ადამიანი პასიური და უმოქმედოა იქ სადაც ყველაფერი ღვთიურ ძალას მიეწერება და მოსავალი გარდუვალია, ასეთი სულისკვეთებაა გამეფებული ისლამში, იყო კალვინიზმშიც, ზოგი რელიგიური მიმდინარეობა ცდილობს წინ წამოსწიოს ადამიანის თავისუფალი ნებისყოფაც მაგრამ ვარდება წინააღმდეგობაში რადგან უფლის დადგენილ ბედს ცალკე კაცი წინ ვერ აღუდგება, შეუთავსებელია მეცნიერული თვალსაზრისითაც, ადამიანი ვერ შეცვლის კანონს, მაგრამ ეს არ ნიშნავს მის პასიურობას და უიმედო თავგანწირვას, ფანატიზმი ესაა მონური მორჩილება იდეის ან დესპოტური სინამდვილის ბრმა რწმენა და მისთვის თავგანწირვა ომისა თუ მშვიდობის დროს.

ფატიმის სასწაული - ღვთისმშობლის გამოცხადება რაც თითქოს 1917 წ მოხდა ლისაბონის ახლოს სოფ ფატიმასთან, მას შემდეგ ეს სოფელი იქცა მასობრივი მომლოცველობის ადგილად, რაც დიდ შემოსავალს აძლევს ეკლესიას.

ფერიცვალება, ფერისცვალება - გერმ ფერკლერუნგ ხრისტი, ქრისტიანული ეკლესიის ერთერთი უდიდესი დღესასწაული ათორმეტთაგანი 6 - 19 აგვისტოს როცა 3 სინოპტიკური სახარების მიხედვით ქრისტემ თავისი მოწაფეების წინაშე ფერი იცვალა, განსპეტაკდა, ეს მოხდა ძე ღმერთის მიწიერი ცხოვრების ბოლო წელს, როცა უკვე დაამტკიცა ქადაგებითა და სასწაულებით თავისი ღვთაებრიობა, მეექვსე დღეს მას შემდეგ რაც პეტრეს განუცხადა “უფალმა წამებისაგან უნდა დაგიხსნასო” მაცხოვარმა დატუქსა მოციქული და განიზრახა ერთხელ კიდევ განემტკიცებინა მოციქულთა რწმენა, ამ მიზნით წაიყვანა მოწაფეები, მათგან 3 პეტრე, იაკობი, იოანე, აიყვანა მაღალ მთაზე, თაბორის თუ ერმუნის მთაზე და იცვალა სხვად ხატად წინაშე მათსა და სამოსელი მისი იქმნა ბრწყინვალე და სპეტაკ და ეჩვენა მათ მოსე ილიას თანა, პეტრემ მიმართა ყველა მიწიერზე უფრო განსპეტაკებულ მასწავლებელს ამ მთაზე 3 ტალავარი ავაშენოთო შენთვის, მოსესთვის და ილიასთვის, სცენა სიმბოლურია როგორც ძველ აღთქმაში ღმერთმა მოსეს თავისი წინასწარმეტყველი უწოდა აქაც ახალი სარწმუნოების მამას მამა ღმერთმა ღრუბლების ნიღბიდან ასეთი დახასიათება მისცა, “ესე არს ძეი ჩემი საყვარელი, ამისა ისმინეთ”, გაოგნებული მოწაფეების თვალწინ მოსე და ილია ჰქრებიან, რჩება ფერშეცვლილი იესო “და მათ შიშით დაიდუმნეს”, 217 თაბორის მთაზე იმ დღის აღსანიშნავად კონსტანტინე დიდის ასულმა წმ ელენემ ტაძარი ააშენა, რაც სალადინის ურდომ დააქცია XIII ს, დღესასწაული დაწესებულია IV საუკუნიდან ან ადრე, VIII ს იოანე დამასკელმა და პეტრე მაიუმელმა შეთხზეს ამ დღის სადიდებელი ჰიმნი, ქრისტიანული ეკლესიის 12 დღესასწაულს შორის ფერისცვალებამ მნიშვნელოვანი ადგილი დაიჭირა, მეორე ნიმუში ფერისცვალებისა იყო მოსეს ფერისცვალება ძველ აღთქმაში, როცა ის ერის თვალწინ კარავში შევიდა “გარდამოხდის სვეტი იგი ღრუბლისა და დადგის კარსა თანა მის კარვისათა და ხედვიდა ყოველი ერი იგი სვეტსა მას ღრუბლისასა”, მერე ღმერთი უბრძანებს მოსეს გამოჰქნას 2 ფიცარი ქვისა, სინას მთაზე ავიდეს, იქ კლდეზე დააყენა, მთიდან რომ ჩამობრუნდა დიდებულ იყო ფერი პირისა მისისა და იხილეს აარონ და ყოველთა ძეთა ისრაელისათა მოსე და იყო დიდებულ მათ წინაშე ფერი პირისა მისისა და. შეეშინდათ მიახლებად მისსა”, ფერიცვალებაზე სვანურად ფერცვლაბ თხილი უკვე მწიფედ ითვლებოდა, მიღებული იყო თხილეულის, ბოსტნეულის, კარტოფილის, ვენახის კურთხევა, საგანგებო ლოცვაც არსებობდა “აკურთხე უფალო ხილი ესე, ვენახი ახალი”, ვინც მანამდე ვაშლს შეჭამდა თითქოს საიქიოში ვაშლი აღარ მიეცემოდა და ა. შ., რადგან ეს ცოდვად ითვლებოდა, ქრისტიანობამ ფართოდ გამოიყენა ფერიცვალება რწმენის განსამტკიცებლად.

ფეტვა - არაბულად ფატა, სწავლება, დამოძღვრა, მუსულმანთა უზენაესი სასულიერო მოძღვრის მუფთის წერილობითი განმარტება რწმენის სადაო საკითხებზე.

ფეტიშიზმი - ფრანგულად ფეტიშ - კერპი, ბუნებრივ ან ხელით ნაკეთებ საგანთა ბრმა თაყვანისცემა, ამ საგნებს მიეწერებათ ზებუნებრივი, მისტიკური თვისებები, მფლობელთა სასარგებლო მოქმედების უნარი, ფეტიში შეიძლება იყოს თმა, ჯოხი, ქვა, ნიჟარა, ფრჩხილი და ა. შ., თაყვანისცემის სახე მრავალგვარია ვედრება, მსხვერპლის შეწირვა, ნემსით ან შუბით ჩხვლეტა იმ მიზნით, რომ სული შეაწუხონ და აიძულონ სურვილი შეუსრულოს მფლობელს, ფეტიშიზმი ყოველი რელიგიის უძველესი შემადგენელი ნაწილია. შემორჩენილი დღემდე შავი ქვის თაყვანისცემა მექაში, მსოფლიოს სიმბოლური ნაგებობის სტუპას თაყვანისცემა ბუდიზმი, წმინდა ნაწილთა თაყვანისცემა ქრისტიანობა, არსებითად იმავე დანიშნულებისაა ჯვარი, ხატი და სხვა.

ფეხის დაბანვის ცერემონიალი - ქრისტეს ცხოვრების ეპიზოდი როცა მან 12 მოციქულს დაბანა ფეხი ნიშნად თავმდაბლობისა და სათნოებისა “და მოიღო წყალი და.

შთაასხა საბანელსა მას და იწყო ბანად ფერხთა მოწაფეთა თვისთა და წარხოცდა 218 არდაგითა მით, რომელი მოეწყა”, ამ ცერემონიალს იმეორებდა პაპი ნიკოლოზ II.

ფიდეიზმი - ლათ ფიდეს - რწმენა, ფილოსოფიური თვალსაზრისი რომლის მიხედვითაც პირველადი და მთავარია რწმენა, როგორც ჭეშმარიტების წყარო, რწმენის პრიმატი გონების გარეშე, თანამედროვე ფიდეიზმი არ უარყოფს მეცნიერებას, უარყოფს მხოლოდ მის მეტისმეტ პრეტენზიებს.

ფილოსოფია რელიგიური - იდეალიზმის სხვადასხვა მიმდინარეობანი რომელთა მიზანია რელიგიის აუცილებლობის მტკიცება ადამიანისათვის საერთოდ, ითვლება ღვთისმეტყველებისა და რელიგიის მსახურად, რელიგიური რწმენის აპოლოგეტად, კათოლიკური სარწმუნოების ყველაზე უფრო აღიარებულ მოძღვრებად ითვლება ნეოთომიზმი თომა აქვინელის ფილოსოფიურ - რელიგიური მოძღვრება, ისაა მიჩნეული ერთადერთ ჭეშმარიტ ფილოსოფიად.

ფილოსოფია ყოვლად ერთიანობისა - მეტაფიზიკა ერთიანობისა, თანამედროვე რელიგიური ფილოსოფიის ნაწილი, მიმდინარეობა, რომელიც წარმოიქმნა XIX - XX ს მიჯნაზე რუსეთში, სოლოვიოვი, მაგრამ შორეული ძირები აქვს ანტიკაში, ნეოპლატონიზმში პლატონი, პროკლე, შემდეგ გერმანელი მისტიკოსის ფრიდრიხ ბაადერისა და. შელინგის შრომებში, ტერმინი ყოვლად ერთიანობა XVII საუკუნისაა, მოძღვრება ეხება რაღაც უნივერსალურ ერთიან სამყაროს, ღმერთისა და სამყაროს, ღმერთისა და ადამიანის ერთიანობას, აბსოლუტურ სულიერ საწყისს ღმერთკაცობის იდეას.

ფლორენციის საეკლესიო უნია - კათოლიკური და მართლმადიდებელი ეკლესიების გაერთიანების ცდა ფლორენციის ყრილობაზე 1439 წ, მართლმადიდებელმა ეკლესიამ მიიღო დოგმები სალხინებელზე, პაპის მეუფებაზე და ფილიოკვეზე ლათ ძირს დგანან ე. ი. ტოლედოს ყრილობის მიერ 589 წ მიღებული დამატება I და II ყრილობებზე მიღებულ სარწმუნოების სიმბოლოზე, სულიწმინდა გამოდის არა მარტო მამა ღმერთისგან არამედ ძე ღმერთისგანაცო, სამაგიეროდ მართლმადიდებლებმა მიიღეს უფლება რომ ზიარება მიეღოთ ორივე სახით პურით და ღვინით, სასულიეროებმა იქორწინონ, ეწარმოებინათ ღვთისმსახურება ბერძნ. ულად, ეს იყო დიდი მნიშვნელობის აქტი რაც მარცხით დასრულდა, ბიზანტიელმა სამღვდელოებამ და იმპერატორმა იოანე პალეოლოგმა მიიღეს, მაგრამ რუსთა მთავარმა ვასილ ბნელმა და სამღვდელოებამ უარყო, მიიღეს მხოლოდ ლიტვის მთავრის ქვეშევრდომებმა, 219 მიტროპოლიტი ისიდორე ბერძენი გადააყენეს რითაც რუსული სახელმწიფო გაძლიერდა, მერე ბიზანტიამაც უარყო, 1443 წ იერუსალიმის ყრილობამ უნია.

შეაჩვენა.

ფრანცისკანელები - კათოლიკე ბერთა მოგლახაკე ორდენის წევრები, დაარსდა 1207 - 1209 წ იტალიაში ფრანცისკ ასიზელის მიერ, უმცროს ძმათა მინორიტების ორდენი უწოდა, გავრცელდა სხვა ქვეყნებშიც, დაამტკიცა პაპმა ჰონორიუს III - მ 1223 წ მონასტრებში კი არ ცხოვრობდნენ არამედ დაეხეტებოდნენ ხალხში, ქადაგებდნენ განდეგილობას, ღარიბულ ცხოვრებას, მორჩილებას, მკურნალობდნენ და ეხმარებოდნენ სნეულებს, ღარიბებს, ამან განუთქვა ორდენს სახელი, მაგრამ მერე იქცნენ პაპობის ერთგულ დამცველად, მონაწილეობდნენ ინკვიზიციის მუშაობაში, ეწეოდნენ მისიონერობას, ასწავლიდნენ უნივერსიტეტებში, ზოგი ქვეყნიდან განდევნეს, დღესაც არსებობს.

ფროიდიზმი - მიმდინარეობა ფსიქოლოგიაში, სოციოლოგიასა და კულტურულ ფილოსოფიაში, ფუძემდებელია ავსტრიელი ექიმი, ფსიქოლოგი და ფსიქიატრი ზიგმუნდ ფროიდი 1856 - 1939 წ, ნევროზებით სნეულთ რომ მკურნალობდა მან ყურადღება მიაქცია იმას, რომ ავადმყოფებს სნეულების ისტორია და მიზეზები არ ახსოვდათ, მაგრამ კითხვა - კითხვით იგონებდნენ დავიწყებულ მიზეზებს, შემდეგ შეეცადა თავისი მონაპოვრის გამოყენებას რელიგიის, ეთნოგრაფიის, კულტურის ისტორიის ასახსნელად, როგორც სწავლული და პროგრესულად მოაზროვნე რელიგიას პროგრესის მტრად თვლიდა, მაგრამ თავის ფსიქოანალიზში მიაჩნდა ფსიქიკის ნამდვილ გამოვლინებად, დაუკმაყოფილებელი სურვილის ნაყოფად, არჩევდა სიამოვნების პრინციპსა და რეალობის პრინციპს, რაც ადამიანს ხელს უშლის აისრულოს სურვილი, საბოლოოდ რელიგიას თვლიდა საყოველთაო, საკაცობრიო ნევროზად და არ იყო თანმიმდევრული, ჩქმალავდა სოციალურ ძირებს, მთელი მისი ფსიქოანალიზის თეორია დაფუძნებულია თვალსაზრისზე რომ ადამიანის ყოველი მოქმედება განპირობებულია. შეცნობილი თუ შეუცნობელი ქვენა გრძნობებით, სექსუალური მიდრეკილებით, ბავშვის გაზრდა ემთხვევა იმ პირველყოფილი ველურის გაზრდას რომელმაც დედისადმი ეჭვიანობის ნიადაგზე მამა მოკლა და. შეჭამა, შემდეგ ინანა, ძმებთან ერთად დადო აღთქმა, რომ მამას აღარასოდეს მოკლავდა, ასე შექმნა მამის კულტი, გადაიტანა ტოტემურ ცხოველზე რომლის მოკვლაც აკრძალულია ირემი, კუ და ა. შ., ე. ი.

220 ტაბუ დაადო შემდეგ კი მამა გააღმერთა კიდეც, დროთა მანძილზე აიკრძალა.

შერეული ქორწინება სისხლით ნათესავთან, დაწესდა ეგზოგამია, ქორწინება უცხოსთან, მეორე მხრივ პირველყოფილი ადამიანი ფსიქიკურად ჰგავდა ახლანდელ ნევროტიკს, ყოველივე ამას საფუძვლად დაედო ბავშვის შეუცნობელი მიდრეკილება ეროტიკული ჟინის ლიბიდოსადმი დედის ან მამისადმი, რითაც ახსნა ფროიდმა ოიდიპოსის ტრაგედია დედასთან ცხოვრება, ოიდიპოსის კომპლექსი ფსიქოანალიზში ღრმად დამკვიდრდა და მრავალი მეცნიერული, რელიგიური თუ ლიტერატურული დავის საგნად იქცა, ფროიდი ამით ხსნიდა ტოტემიზმის და რელიგიის არსს, რაც მისი მთავარი სუსტი ადგილია, ობიექტისადმი სიყვარულის გამოცხადება რელიგიის ასახსნელად სრულიად უვარგისი ჰიპოთეზაა, მამის მოკვლის წარმოსახვითი იდეა დარჩა ფროიდიზმის ქვაკუთხედად, ამაზეა აგებული მისი შრომები, სიზმრების ახსნა, 1900 წ, ტოტემი და ტაბუ, მოსე და მონოთეისტური რელიგია, ფსიქოანალიზი, სექსუალური თეორიის შესავლდან და სხვა, მან უარყო ისტორიული და სოციალური ბაზა მთელი თეორია ააგო სქესობრივ მიდრეკილებაზე, ნევროზებზე, სიზმრებზე, ეჭვიანობაზე და ეს მონაცემები აქცია დიდი სოციალური მოვლენის რელიგიის ქვაკუთხედად, ამით ეთნოგრაფებში ბევრი მოწინააღმდეგე გაიჩინა, იუნგმა უფრო გააძლიერა იდეალისტური მხარე, ეკლესიამ ჯერ მტრულად შეხედა ფროიდიზმს, შემდეგ გამოიყენა I შეცოდების მეცნიერულ დასაბუთებად.

ფსალმუნები - ბერძნ. ფსალმოს - სიმღერა, ფსალტერიონ - ფსალმუნთა წიგნი, ბიბლიის ნაწილი, 150 საგალობელი რაც დავით მეფეს მიეწერება ფსალმუნი დავითისა, შესულია ქრისტიანულ ღვთისმსახურებაში, იკითხება სხვა ლოცვებთან ერთად, ძველთაგანვე იყოფოდა ხუთ წიგნად, რომელთა სტილი და ჟანრი განსხვავებულია, ლაპარაკია პირველ პირში, თავისთავად ძალზე პოეტურ და ხატოვან გალობებში მოცემულია ერთიანი ღაღადი ღმერთის ყოვლისშემძლე ძალაზე, სამართლიანობაზე, სიდიადეზე, მორჩილებაზე, ამდენად ითვლება სულის სახსნელ საგალობელთა კრებულად.

ფსიქოლოგია რელიგიისა - რელიგიის ფსიქოლოგიური არსის, აღნაგობის, შინაარსისა და ფუნქციის შემსწავლელი დისციპლინა, ე. ი. საკულტო მნიშვნელობის წრმოდგენათა, განცდებისა და ტრადიციების ერთობლიობა, თითქმის ერთდროულად შეიქმნა XIX ს ბოლოს ევროპასა და ამერიკაში.

221 ფუნდამენტალიზმი - ფართო გაგებით რელიგიური დოგმატიკის სრული უცვლელობა, რელიგიურ წიგნებში გადმოცემული ყოველი მოვლენის ბრმად რწმენა, ყოველგვარი სიმბოლიკისა და ალეგორიული განმარტებების გარეშე, რელიგიის ყოველი მითითების მორჩილება, ამ აზრით იხმარება ცალკეული რელიგიური მიმდინარეობების მიმართ, ვიწრო გაგებით ესაა ორთოდოქსალური მიმდინარეობის აღმნიშვნელი ტერმინი თანამედროვე პროტესტანტიზმში, რომელიც უარყოფს მოდერნისტულ სულისკვეთებასა და ლიბერალიზმს ქრისტიანობაში, წარმოიქმნა ამერიკაში I მსოფლიო ომის წინ, გადაჭრით უარყო რაიმე სიახლე დოგმებში, აღიარებს ბიბლიის სრულ უცოდველობას, კრძალავს მის კრიტიკასა და განმარტებებს, ფართოდ გავრცელდა და 1919 წ ფილადელფიაში დაარსდა ფუნდამენტალისტთა მსოფლიო ასოციაცია, პრეზიდენტი რაილე, 1955 წ შესუსტდა, 60 - ან წლებში ისევ გაძლიერდა კრიზისთან დაკავშირებით.

ფუძის ანგელოზი - სახლის ანგელოზი, სახლის, კერიის, დედაბოძის მფარველი კეთილი არსება, ანგელოზი ან მისი მსგავსი სალოცავად მიღებული და სიკეთის მომტანი, განსაკუთრებით საქონლის დაცვის, სიჯანსაღის, მყუდროების თვალსაზრისით, უახლოვდება სლავთა დომოვოის, რომლის კერპებიც ოჯახებში XIII ს არის ცნობილი, თუმცა დომოვოის სახლის ჭინკადაც თარგმნიან, მაგრამ ჭინკის სიკეთე ნაკლებად მოსალოდნელია დომოვოი კი სახლის კუთხეში მოკალათებულა, იცავს საქონელს, ჰგავს სახლის უფროსს ან პატარა მოხუცია კობოლდის ტიპისა, მცირე საჭმელიც ესაჭიროება, ოდესღაც ღვთაება ყოფილა.

ქააბა - არაბულად კუბი კააბ, მუსულმანთა წმინდა ტაძარი მექაში, სადაც ყოველი ქვეყნის მორწმუნე თავს მოვალედ თვლის მოსალოცავად ჩავიდეს რადგან ითვლება ისლამის 5 სვეტის ერთერთ უცილობელ აღთქმად, იქ არის წმინდა.

შავი ქვა, რომელიც თითქოს ზეცით მოძღვნილია და მისი ამბორი მართლმორწმუნე მუსულმანს უდიდეს მადლად ეთვლება.

ქადაგება - რელიგიური გაგებით ესაა სარწმუნოებრივ - დოგმატიკური ან მორალური შინაარსის სიტყვა, რითაც სასულიერო პირი ამბიონიდან მიმართავს ხალხს კვირაში ერთხელ წირვის შემდეგ ან რაიმე სადღესასწაულო მოვლენასთან დაკავშირებით ხალხის დამოძღვრის მიზნით, რაიმე რწმენის, სიკეთის, კაცთმოყვარეობის, მშვიდობის, ერის მატებისა და კეთილ გზაზე სვლის შინაარსით.

222 ქადაგი - მოძღვარი, ხატის მსახური ძირითადად ხევსურულ მითოლოგიასა და რელიგიურ რეგიონში, მისანი, წინასწარმეტყველი, მჭერმეტყველი, რომელიც ექსტაზის წუთებში წარმოთქვამდა მომავლის მაუწყებელ ფორმულებს როგორც ბერძენთა ორაკულები და ბიბლიური წინასწარმეტყველნი, ოღონდ უმთავრესად ადგილობრივი ბედის განჩინებას, ოჯახის, გვარის, ხევის ამბავს რაც ჩვეულებრივ მსხვერპლის განსაზღვრასაც შეიცავდა, შეადარეთ შამანი, სალოსი.

ქალთ - გორობა - თუშთა საგაზაფხულო დღესასწაული, დაკავშირებულია მოსავლიანობასთან, ხუცესი ამწყალობებდა ხალხს, კარგი პურის მოყვანას შესთხოვდა ღმერთს, მერე ახალგაზრდა ქალი კოწოლს დაიტაცებდა, გაიქცეოდა, დაეწეოდნენ, ერთმანეთს თხუპნიდნენ, წყალზე წავიდოდნენ, განიბანებოდნენ.

ქალკედონელები - იხ მონოფიზიტები.

ქართული მართლმადიდებლური ეკლესია - ავტოკეფალური, დამოუკიდებელი ეკლესია, ერთერთი თხუთმეტთაგანი და ერთერთი უძველესი ქრისტიანული ეკლესია, რომელსაც აქვს ზოგიერთი საკუთარი წესი, ლიტურგიული სპეციფიკა, საკუთარი დღესასწაულები, დიდი ტრადიციები, ქრისტიანობის გავრცელება ჩვენში წმ ნინოს მოციქულთა ტოლი კაბადოკიელი ქალის სახელთანაა დაკავშირებული, ახალი სარწმუნოება ქართლში სახელმწიფო რელიგიად გამოცხადდა, ეს მოხდა IV ს დასაწყისში, პირველ ხანებში ანტიოქიის პატრიარქს ექვემდებარებოდა, სათავეში ედგა არქიეპისკოპოსი, ხოლო 487 წლიდან ავტოკეფალური გახდა და სათავეში ჩაუდგა კათოლიკოსი, რომელიც XI საუკუნიდან შეცვალა კათოლიკოს - პატრიარქმა, ასე ეწოდება დღემდე, რუსეთთან შეერთების შემდეგ ქართული ეკლესია. შევიდა რუსეთის უწმინდესი სინოდის შემადგენლობაში 1811 წ როგორც საეგზარქოსო, რეაქციონერმა მღვდელთმთავრებმა ბევრი წყენა და დამცირება აგემეს ქართულ ეკლესიას, გამოჩენილმა ქართველმა მოღვაწეებმა მოითხოვეს ქართული ეკლესიის კანონიერი ავტოკეფალია, 1917 წ თებერვლის რეოლუციის შემდეგ ქართულმა ეკლესიამ უარყო სინოდის ზედამხედველობა და აირჩია თავისი კათოლიკოს - პატრიარქი, განხეთქილება რუსულ ეკლესიასთან გაგრძელდა 1943 წლამდე, როცა სინოდმა აღიარა ქართული ეკლესიის ავტოკეფალია, ამჟამად ქართულ ეკლესიას აქვს 38 ეპარქია საქართველოში, იბრძვის მშვიდობისათვის, 1962 წლიდან მსოფლიო საეკლესიო საბჭოს წევრია, სასულიეროთა მომზადება ხდება მცხეთის სასულიერო სემინარიასა და თბილისის სასულიერო 223 აკადემიაშიმშერყეული რწმენის აღდგენისა და გაძლიერების მიზნით ეკლესია იწვევდა კრებებს, რუის - ურბნისის 1104 წ 1747 წ, 1759 წ, 1761 - 62 წ, არის რჯულთშემწყნარებელი, საქართველოში ქრისტიანობა იქადაგეს ანდრია პირველწოდებულმა, სიმონ კანანელმა და მატათამ I ს, ხოლო წმ ნინომ IV ს სახელმწიფო რელიგიად კი გამოცხადდა 326 წ.

ქეთევან დედოფალი, ქეთევან წამებული - კახეთის დედოფალი, თეიმურაზ I - ს დედა, წმინდანადაა. შერაცხული თავისი სისპეტაკის, თავდადებისა და მოწამეობისათვის, როცა. შაჰ აბასი კახეთის ასაოხრებლად წამოემართა ქეთევანი მეფისწულთა ალექსანდრეს და ლევანის თანხლებით შეეგება, მაგრამ ცბიერმა.

შაჰმა განჯას დაატყვევა, თვითონ კახეთი ააოხრა, გრემი დაანგრია, ტყვეები წაიყვანა, დედოფალი შირაზში ჩაიყვანეს და გამაჰმადიანება მოსთხოვეს, ქეთევანი რაინდული სიმტკიცით შეხვდა განაჩენს და სიკვდილს ეს მოხდა 1626 წ 12 სექტემბერს იგი აწამეს და მოკლეს, მისი ნეშტის ნაშთები იტალიელმა მისიონერებმა ჩამოასვენეს.

ქორწინება საეკლესიო - ქრისტიანული ეკლესიის ერთერთი შვიდ საიდუმლოთაგანი რომელიც უზრუნველყოფს ციური მადლის ჩარევით მამაკაცისა და დედაკაცის მარადიულ კავშირს, სიკვდილამდე სიმტკიცესა და ერთგულებას ცოლ - ქმარს შორის, ღვთისმეტყველთა მტკიცებით ესაა უცილობელი პირობა ზნეობრივი სიწმინდისა, უქორწინოდ შობილი ბავშვი უკანონოდ ითვლებოდა.

ქრისტე იესო - ბერძნ. ხრისტოს - - ცხებული, მესია, დავითის ძე, ძე კაცისა, იაჰვეს მონა, მაცხოვარი, მხსნელი, სამების ებრაულად მაშიახ მეორე წევრი, უდიდესი რელიგიის ქრისტიანობის დამფუძნებელი, შვა უბიწო ქალწულმა მარიამმა, რომელსაც წინასწარ ანგელოზმა ახარა უფლის ნება, მოევლინა სულიწმინდა მტრედის სახით და ბეთლემის ქვაბში შვა მესია, მამობილმა იოსებმა ეგვიპტეში გაარიდა ებრაელთა ტირან ჰეროდეს, რომელმაც იმ ღამეს შობილი უთვალავი ყრმა გაჟლიტა, რათა ძე ღვთისა ისრაელთა მეფე მოესპო, ის კი გადარჩა, გაიზარდა, დაბრუნდა, იქადაგა პალესტინაში ახალი მოძღვრება, გაიჩინა მოწაფეები 12 მოციქული, განიცადა სინედრიონის სასტიკი დევნა, ბოლოს შეიპყრეს იუდას ღალატით, აწამეს, ეკლის გვირგვინი დაადგეს, ჯვარი აზიდვინეს გოლგოთის გზაზე და ჯვარს აცვეს ორ ავაზაკთან ერთად, 3 დღის შემდეგ კი საფლავი გაიხსნა და ცად ამაღლდა, მთელი ეს ამბები მოთხრობილია ოთხ კანონიკურ სახარებაში მათეს, მარკოზის, ლუკას და იოანესი, ძე ღვთისა იორდანეში მონათლა იოანე ნათლისმცემელმა, ქადაგებდა სიკეთეს, 224 სამართლიანობას, მოყვასის სიყვარულს, ახალ სარწმუნოებას, ჯვარცმის წინ უფალს შეევედრა “ამაცილე სასუმელი ესეო”, მაგრამ ანგელოზმა ფიალა ახლოს მიუტანა და მან ფსკერამდე დაცალა, უდრტვინველად შეეგება სინედრიონის განაჩენს, სიკვდილით დათრგუნა სიკვდილი, იტვირთა ცოდვილთა ტვირთი რისთვისაც უწოდებენ მესიას, მხსნელს, მაცხოვარს, მუდამ იყო დავა იმაზე ღმერთის საწყისი სჭარბობს იესოში თუ ადამიანისა, ზოგი თვლიდა რომ ის უბრალოდ წმინდანი კაცი იყო, ზოგი ღმერთად აღიარებს, ქრისტიანებს სწამთ იესოს მეორედ მოსვლა, როცა გაიმართება საშინელი სამსჯავრო და როცა მაცხოვარი განიკითხავს და თავთავის ადგილს მიუჩენს ცოდვილთ და უცოდველთ, დაამყარებს წმინდანთა ათასწლოვან მეუფებას, ჰილიაზმი, ერთერთი მთავარი საკითხია ქრისტეს ვინაობის პრობლემა, ბიბლიის მეცნიერ - კომენტატორები ამტკიცებენ რომ სასწაულები რომლებიც ქრისტეს მიეწერება, აგრეთვე გარემოებანი რომლებშიც ისინი ხდებოდა, დაბადება, მოღვაწეობა, ცად ამაღლება ახალი აღთქმის ურიცხვი ავტორის მონაგონია, ხოლო ქრისტეს პიროვნების საკითხში 2 მთავარი მოსაზრებაა ისტორიული, რომლის მიხედვითაც არსებობდა ნიჭიერი და გავლენიანი მქადაგებელი, რომელიც შემდეგ მოწაფეებმა გააღმერთეს, II მოსაზრება მითოლოგიური სკოლისა ამტკიცებს რომ თავდაპირველი ღმერთი თანდათან ადამიანობას დაუკავშირეს, ქრისტიანობას ნიადაგი მოუმზადა ბიბლიურმა აღთქმამ მესიის მოვლინების რწმენამ, რაც ხორცს ისხავს ქრისტეს შობით, ესაა დავითის ძე, უფლის ძე რომელიც კაცთა მოდგმის შეცოდებას ემსხვერპლა, ეს სახე ასე ღრმად და ყოვლისმომცველად დამუშავებული ლიტერატურასა და ხელოვნებაში ქრისტიადა, მესიადა, ღვთაებრივი კომედია, დაკარგული სამოთხე და სხვა აღორძინების და. შემდგომი ხელოვნება მუსიკა, ღვიძლი შვილია მითისა, ისტორიისა და სოციალური ძვრებისა, რომელთაც ის განაპირობეს.

ქრისტეს ტრაგედია - ქრისტიანული რელიგიის დამფუძნებლის იესო ქრისტეს მთავარი ტრაგედია იყო არა მისი ვნება, გვემა და ჯვარცმა არამედ მისი მძიმე კონფლიქტი თავის ებრაელ ხალხთან, იესოს დედა მარიამი იყო ებრაელი, თვითონ იესომაც მთელი ცხოვრება გაატარა ებრაელთა. შორის, მათვე აიყვანეს გოლგოთაზე, მათ არ აპატიეს რომ თავს უფლის ძედ თვლიდა, სრულიად ახალ სარწმუნოებას ქადაგებდა, გაამარტივა ბევრი რამ ძველი რელიგიიდან და ა. შ., თანდათან მკვიდრდება აზრი, რომ იესო იყო ებრაელთა წრიდან გამოსული ენერგიული მქადაგებელი, რომელსაც თითქოს არც დაუსახავს მიზნად ახალი რელიგიის შექმნა. მაგრამ იესოს დოგმატიკა და კულტი, მისი რეფორმა და სიახლე 225 სრულიად მიუღებელი აღმოჩნდა ებრაელ ღვთისმსახურთათვის, რომელთაც არაფრის შეცვლა არ სურდათ, განსაკუთრებით აშმაგებდათ მისი კაცთმოყვარული და განახლებული სარწმუნოება სადუკეველთ, ფარისეველთ და მწიგნობართ, რომელთაც ის ცრუ მოსახელე და მატყუარა ეგონათ, ქრისტე გრძნობდა ატმოსფეროს დაძაბულობას, აღიარებდა “ბაგე მათი მახლობელ არს, გული მათი კი განშორებულ არსო”, წინააღმდეგობა თავს იჩენდა ყველა პუნქტში, ებრაელთათვის შაბათ დღეს ყოველგვარი შრომა დანაშაულად ითვლებოდა ქრისტესათვის კი შაბათი კაცისათვის დაიბადა არა კაცი შაბათისათვის, ებრაელებს მესიის იდეა დიდი ხანია ჰქონდათ, მაგრამ მათ სჭირდებოდათ მესია ყოვლისშემძლე, ღვთაებრივი, რომელიც მძიმე ცხოვრებას შეუმსუბუქებდა, ქრისტე კი რა მესია იყო, ღარიბი დურგლის შვილი, არაფრის მქონე, უიარაღო და ძონძებში გამოხვეული, ქრისტეს მოძღვრების სინატიფე და.

შორსგამიზნულობა მათ ვერ გაიგეს, სინედრიონმა გადაჭრით მოითხოვა ებრაელთა მეფის დასჯა რაც პილატემ მათივე ზეგავლენით დაადასტურა, ისრაელთა ღვთისრჩეულობის მოძღვრებას წინ აღუდგა ქრისტიანული ჩანდა რომ ქრისტე საყოველთაო მხსნელია ადამის ტომისა და ცალკე თავის პატარა ერს ვერ აამაღლებდა ყველა ხალხზე, ესეც აუტანელი იყო ისრაელთათვის, ამდენად ქრისტე საკუთარი ხალხის ინტერესებს შეეჯახა, მღვდელთმთავრებმა არ მიიღეს ასეთი მესია და სცადეს მისი გზის გადაკეტვა რასაც მისი ჯვარცმით ვერ მიაღწიეს მხოლოდ საქმე გაირთულეს, არც ქრისტიანებმა აპატიეს თავიანთი მაცხოვრის ჯვარცმა და ქრისტეს ტრაგედია იქცა საყოველთაო ტრაგედიად, მღვდელთმთავარ კარაფას ცნობილი სიტყვები “სჯობს 1 კაცი მოკვდეს ერისათვის ვიდრე ერი ერთი კაცისათვისო, ბრძნული იყო მაგრამ მათი შედეგი იყო ტრაგედია და არა სიბრძნე, ქრისტე წინ აღუდგა მოსეს კანონს და ის დასაჯეს ებრაელებმა, ქრისტე არ მიიღო მისმა მშობელმა ერმა ეს იყო მისი ტრაგედია რასაც გოლგოთაზე წამებამ ბოლო წერტილი დაუსვა.

ქრისტეშობა - იხ შობა უფლისა.

ქრისტიანობა - ქრისტეს მოძღვრება, ერთერთი უდიდესი მსოფლიო რელიგია, ჩაგრულთა და დაღდასმულთა მაიმედებელი რომ საიქიო სასუფეველში ცხოვრებას მოიპოვებენ თუ ამ ქვეყნად ღვთისმოსავნი, მორჩილნი და მომთმენნი იქნებიან, ილოცებენ და ადიდებენ უფალს, შეიქმნა პირველ საუკუნეში რომის პროვინციებში, როგორც ჩაგრულთა სულისკვეთების შესატყვისი, ხანგრძლივი ბრძოლით მოიპოვა მსოფლიოში უდიდესი რელიგიის ავტორიტეტი, ამჟამად 226 ქრისტიანთა რიცხვი მილიარდზე მეტია, ქრისტიანობის დამფუძნებელია ქრისტე, მესია, ბერძნ. ული და ლათინური ენების წყალობით სწრაფად ვრცელდებოდა რომის იმპერიაში, გადმოცემით თომა ქადაგებდა ინდოეთში და სპარსეთში, ანდრია კავკასიასა და ბალკანეთში, მარკოზი ეგვიპტეში, პეტრე და პავლე 64 წ აწამეს რომში, უკანასკნელი მოციქულთაგან ეფესოში გარდაიცვალა იოანე, მოციქულები შეცვალეს ეკლესიის მამებმა, მათაც დევნიდნენ იოანეს მოწაფე ეგნატე 107 წ რომში მხეცებს დააგლეჯინეს, იქვე აწამეს პოლიკარპე, ეკლესიის გარშემო გაერთიანდნენ თემობანი და ებრძოდნენ ერესებს, პირველ ქრისტიანთა ტვირთი მძიმე იყო, დევნიდნენ, დასცინოდნენ, პოლიტიკურ ბრალდებებს უყენებდნენ, ტრაიანემ შეკრებები აუკრძალა, იცავდნენ ტერტულიანი, ავგუსტინე, ტაციანი, წმ ავგუსტინემ მოძღვრებით სახელმწიფოზე საფუძველი ჩაუყარა სახელმწიფოს სახელმწიფოში, კონსტანტინემ ცნობილი სასწაულის შემდეგ იწამა და ნება დართო ღვთისმსახურებისა, , ჩვენში სახელმწიფო რელიგიად გამოცხადდა 326 წ, სომხები მოიქცნენ 396 წ შემდეგ, რუსეთში 988 წ.

ქრისტიანული დღესასწაულები - ქრისტიანული კულტისაგან განუყოფელი დღეები, რომელთაც უკავშირებენ რელიგიის ისტორიის, ღმერთისა და წმინდანთა ცხოვრების ღირსშესანიშნავ მოვლენებს, საერთოდ რელიგიური დღესასწაულები უძველეს დროსაა წარმოშობილი, ტოტემიზმის, ანიმიზმის, მაგიის ფორმებთანაა დაკავშირებული, ქრისტიანული დღესასწაულები კი ბევრი რამით ემსგავსებიან სხვა უძველეს საკულტო დღესასწაულებს, მაგრამ უფრო ახალია და უშუალოდ ქრისტეს, ღვთისმშობელს, სულიწმინდას უკავშირდება, გამორჩეულია უდიდესი დღესასწაულები იხ დიდი საეკლესიო დღესასწაულები და საეკლესიო დღესასწაულები, უდიდესი დღესასწაულის აღდგომის გარდა აღინიშნება 12 უდიდესი დღესასწაული, მოძრავნი, 1 ბზობა ანუ დიდებით შესვლა იერუსალიმში იესოსი, 2 ამაღლება ქრისტესი, 3 სულთმოფენობა, სულიწმინდის გარდამოსვლა, სამება, უძრავნი, 4 ნათლისღება ანუ განცხადება უფლისა 1 - 19 იანვარს, 5 მირქმა, მიგებება ყრმისა 2 - 15 თებერვალს, 6 ხარება 25 მარტი - 7 აპრილი, 7 ფერისცვალება იესოსი 1 - 19 აგვისტოს, 8 მიძინება ყოვლადწმინდა ღვთისმშობლისა 15 - 28 აგვისტოს, 9 შობა ღვთისმშობლისა 8 - 21 სექტემბერს, 10 ჰვართანაღლება მსოფლიო ამაღლება ჯვრისა 14 - 27 სექტემბერს, 11 ტაძრად მიყვანება მარიამისა 21 ნოემბერს 4 დეკემბერს, 12 ქრისტეს შობა 25 დეკემბერს 7 იანვარს, დიდი საეკლესიო დღესასწაულები, 1 წინადაცვეთა უფლისა 1 - 14 იანვარს, 2 იოანე ნათლისმცემლის შობა 24 ივნისს 7 227 ივლისს, 3 პეტრე - პავლობა მოციქულთა დღესასწაული 29 ივნისს 12 ივლისს, 4 იოანე ნათლისმცემლის თავის კვეთა 29 აგვისტოს 11 სექტემბერს, 5 მცხეთობა, სვეტიცხოვლობა, საფარველი ღვთისმშობლისა 1 - 14 ოქტომბერს, საეკლესიო დღესასწაულები ქართულ ეკლესიაში, შიომღვიმისა, ლაზარეს აღდგინება, ივერიის ღვთისმშობლის ხატის განცხადება, თამარისა, ათონელთა, დავით გარეჯელისა, სამების და სხვა.

ქრისტიანული მეცნიერება - პროტესტანტული ორიენტაციის რელიგიური ორგანიზაცია, შეიქმნა ა. შ შ - ში XIX ს 70 - ან წლებში, დამფუძნებელია მერი ბეკერ ედი 1821 - 1910 წ, რომელიც ქადაგებდა რომ ყოველგვარი სნეულებისაგან მორჩენა.

შესაძლებელია მხოლოდ ქრისტიანული სარწმუნოების მეშვეობით, უარყოფს მედიცინის ყოველგვარ ჩარევას, რადგან თითქოს ეს სენისა და სიკვდილის არასწორ გაგებას ემყარება, ყველა უბედურების მიზეზად თვლის მატერიის არსევობის მცდარ წარმოდგენას, კაცმა ის უნდა უარყოს, ილოცოს და სწამდეს, მატერია ილუზიაა, ასევე ავადმყოფობა, ტანჯვა და სიკვდილიც კი შედეგები მისი რწმენისა, ერთადერთი რეალობა ყოველი არსის ჭეშმარიტი საფუზველია გონება, აზრი, სული, ედი იმოწმებს სახარების იმ ადგილს სადაც იესომ სნეული მოარჩინა, ამასთან დაეყრდნო სნეულის სულზე განსაკუთრებული ზეგავლენის ძალას, მერე ედის აზრები ჩამოყალიბებულია მის წიგნებში მეცნიერება და ჯანმრთელობა 1875 წ, დიადის ერთიანობა და სნეულების არარეალობა 1887 წ და სხვა, 1879 წ ბოსტონში დააარსა ქრისტე მასწავლებლის I ეკლესია, მისმა მიმდევრებმა განაგრძეს მისი საქმიანობა, სწავლობენ მის აბსურდულ წიგნებს, კითხულობენ ჰიმნებს და ბიბლიას.

ქრისტიანული პარტიები - პოლიტიკური ხასიათის პარტიები კლერიკალებისა, ემყარებიან ქრისტიანობის სოციალურ პრინციპებს, შეიქმნა XIX ს და მიზნად ისახავდა დემოკრატიული იდეების წინააღმდეგ ბრძოლას, ბევრგან გვანან ქრისტიანულ დემოკრატებს, იცავენ კერძო საკუთრებას, კლასთა ბრძოლას, I მსოფლიო ომის შემდეგ ბევრ ქვეყანაში წამყვანი როლი დაისაკუთრეს საფრანგეთში იტალიაში და სხვა, 1945 წ დას გერმანიაში შეიქმნა ქრისტიანულ - დემოკრატიული კავშირი კათოლიკეთა და პროტესტანტთა თავისებური ლიგა.

ქრისტიანული საიდუმლოებანი - იხ საიდუმლოებანი.

ქრისტიანული სოციალიზმი - რელიგიურ - პოლიტიკური მიმდინარეობა რომელიც ცდილობს შეაკავშიროს ქრისტიანობა და 228 სოციალიზმი, გათქვიფოს სოციალიზმი ქრისტიანობაში, ქადაგებენ რომ ქრისტიანობაში სახარებაში პირველად ჩაისახა სოციალიზმის იდეები, პირველად იქადაგეს ევანგელისტებმა სოციალური თანასწორობა, მხოლოდ ქრისტიანობას შეუძლია სოციალური უთანასწორობის მოსპობა.

ქრისტიანული წელთაღრიცხვა - ახალი წელთაღრიცხვა რაც დაკავშირებულია ქრისტეს დაბადებასთან, პირველი 5 საუკუნის განმავლობაში ეს თარიღი არ იყო ცნობილი და დადგენილი, ეს მსოფლიო მნიშვნელობის თარიღი თავის პირობითი გამოანგარიშების შედეგად დაადგინა რომში მცხოვრებმა ბერმა დიონისიოს ექსიგულუსმა, დიონისე უმცროსმა 500 - 545 წ რომელიც საეკლესიო სამართლის ძეგლებზე მუშაობდა, 525 წ შეადგინა აღდგომის დღესასწაულების კალენდარი და წინადადება. შეიტანა გამოცხადებულიყო ქრისტეს დაბადების დღედ რომის დაარსებიდან გასული 754 წ 25 დეკემბერი, რაც მალე საყოველთაოდ მიიღეს და გაავრცელეს, მიწათმოქმედი ხალხები ძველთაგანვე დეკემბერს თვლიდნენ თავიანთი ღმერთების დაბადების დროდ რასაც უკავშირებდნენ ბუნიობის დღეს, რადგან ვერ ხსნიდნენ წლის დროთა ცვალებადობას, რომის დაარსებიდან მიღებული წელთაღრიცხვა საქრისტიანოში შეცვალა ქრისტეს დაბადების წლით დაწყებულმა ჟამთა აღრიცხვამ, რაც ყველა ხალხმა მიიღო.

ქტიტორი - ბერძნ. დამფუზნებელი, ქტიტსო - ვაშენებ, ტაძრის ამშენებელი, დამფუძნებელი ან გამგებელი, ქართულ კედლის მხატვრობაში ქტიტორთა ასახვას მრავალსაუკუნოვანი ტრადიცია აქვს, თამარის და ლაშას სახეები ბერთუბნის ეკლესიაში, დავითისა გელათში და სხვა.

ქურუმი - ლათ პონტიფექს, ბერძნ. ჰიერენ, გერმ პრისტერ, კულტის მსახური უფრო პოლითეისტურ რელიგიებში, წინაკლასობრივ საზშივე ასრულებდა საკულტო წესებს და ჰქონდა განსაკუთრებული პრივილეგიები, პოლიტიკური ძალაუფლება, ძველეგვიპტელთა ფარაონები და უზენაესი ქურუმნი სახელმწიფოს მმართველნი ძველ შუამდინარეთში, მექსიკაში, ამონს ჰყავდა ძლიერი ქურუმი, შუმერთა უზენაესი ქალღმერთის ნანას ქურუმი I ქალი იყო ქვეყნისა, ეს არ იყო მარტო რელიგიური ტერმინი, მითოლოგიური სიუჟეტებიც დიდ როლს თამაშობდა, აპოლონის ქურუმი იყო ლაოკოონი, ქურუმები ჰყავდათ პოსეიდონს, არესს, ცერერას, ათენას და არტემიდეს ქურუმ ქალებს ქალწულობის აღთქმა უნდა დაედოთ, დიდად პატივდებულნი იყვნენ რომაელთა ვესტალები, ქურუმები იყვნენ იფიგენია, კასანდრა, დიონისეს ქურუმი სიბრძნის სიმბოლოც იყო, აფროდიტესი სიყვარულის ერთგული, 229 ხშირად ქურუმთა გაერთიანება მძლავრ კორპორაციას ქმნიდა, მსხვერპლის შეწირვის გარდა მრავალ სხვა სახელმწიფოებრივ საქმეებსაც უძღვებოდა, თანამედროვე რელიგიებში მღვდელსა და ქურუმებს შორის პრინციპული განსხვავება არაა და ეს ჩანს ტერმინებითაც მართლმადიდებელთა მღვდელი იგივე იერეი ქურუმი, იგივე პაპის ერთერთი ტიტული პონტიფექს - მაქსიმუს უზენაესი ქურუმი.

ღვთივსულიერება - ღვთისშთაგონებული, მადლცხებული, ღვთიური ძალით ნაკარნახევი რამ, ითქმის საღმრთო წიგნებზე, ძირითადად ძველ აღთქმაზე, რომელიც თითქოს უფლის შთაგონებით დაიწერა, ასეთად ითვლება ყურანიც, ანალიზი გვიჩვენებს რომ ყველა ტექსტი ფრიად მიწიერი, მრავალი შეცდომისა და წინააღმდეგობის შემცველია, თუმცა ცხადია ადამიანის შემოქმედებითი გენიის ნაწარმოებია.

ღვთის გლახა - იხ სალოსი.

ღვთისმაძიებლობა - რელიგიურ - ფილოსოფიური მიმდინარეობა რუსეთში XX ს დასაწყისში, გაძლიერდა 1905 წ რეოლუციის დამარცხების შემდეგ როგორც რეაქციული მოძრაობა რომლის მიზანიც იყო მისტიკის აღდგენა, მისიის წარმომადგენლები იყვნენ ფილოსოფოს - იდეალისტები ბერდიაევი, ბულგაკოვი, მერეშკოვსკი, ჰიპიუსი, მინსკი, ქადაგებდნენ რომ რუს ხალხს დასაბამითგან მოსდგავს რელიგიურობა, რწმენა, სიკეთის ძიება.

ღვთისმეტყველება - თეოლოგია ბერძნ. თეოს ღმერთი ლოგოს სიტყვა მოძღვრება, მოძღვრება ღმერთზე და ღვთაებრივზე, კულტზე, ისტორიაზე და ა. შ., განიხილავს ღმერთის რაობას, თვისებებს, ნიშნებს, ხასიათს, ქმნის ჩამოყალიბებულ, სისტემატურ მოძღვრებას ღმერთზე, კომპლექსი დოგმატიკის ჭეშმარიტებაზე, მორწმუნეთა და სასულიეროთა ცხოვრების წესებისა და ნორმების, რელიგიური ზნეობის მთლიანობა, დადგენილი ამა თუ იმ რელიგიის მიერ, ქრისტიანული ღვთისმეტყველების საფუძვლები ყალიბდებოდა ახ წ I ს მრავალგვარ ერესებთან და წარმართულ სარწმუნოებასთან ბრძოლაში, I ს - ში ეს იყო ძირითადად აპოლოგეტური ხასიათისა, მიზნად ისახავდა ახალი სარწმუნოების უპირატესობის დამტკიცებას ყველა სხვა რელიგიის წინაშე, თვალსაჩინო აპოლოგეტები იყვნენ იუსტინი, ირილეი ლიონელი, ტერტულიანი, კლიმენტ ალექსანდრიელი, ორიგენი და სხვა, შემდეგ ეკლესიის მამებმა ბასილ დიდმა, იოანე ოქროპირმა, გრიგოლ ნისელმა, იერონიმემ, 230 ნეტარმა ავგუსტინემ და სხვებმა დაამუშავეს საეკლესიო დოგმატიკა, დატოვეს რელიგიის მეცნიერების სარწმუნოების სისტემა, დროთა მანძილზე ღვთისმეტყველებაში გამოეყო დარგები ისტორიული თეოლოგია რელიგიის წარმოშობის და განვითარების შემსწავლელი, სისტემატური დოგმატიკა პრაქტიკული საეკლესიო ცხოვრებისა ბიბლიისა ძველი და ახალი აღთქმის შემსწავლელი დარგი, შუა საუკუნეებში ღვთისმეტყველება იდეოლოგიის გაბატონებულ ფორმად იქცა, როგორც მძლავრი პოლიტიკური მიმართულება, ეკლესიის დოგმატები იქცა იმავე დროს პოლიტიკურ აქსიომებად, ხოლო ბიბლიურმა ტექსტებმა ყოველ სასამართლოზე მიიღეს კანონის ძალა, ყოველ რელიგიას აქვს თავისი ღვთისმეტყველური სისტემა, ქრისტიანობაში არჩევენ კათოლიკურს, მართლმადიდებლურ, პროტესტანტულ ღვთისმეტყველებას, ყოველ მათგანს აქვს ისეთი დოგმატიკური წარმოდგენები, რომელთაც სხვა იგივე ქრისტიანული ღვთისმეტყველებანი არა მარტო არ ცნობენ არამედ გმობენ კიდეც, ყოველ ღვთისმეტყველებას აქსვს სხვადასხვა საგანთა დისციპლინების ჯგუფი, ყოველი მათგანი ხსნის რწმენისა და კულტის გარკვეულ სახეობებს აქ შედის ძირითადი აპოლოგეტური, დოგმატიკური, ეკლესიოლოგიური, ეგზეგეტიკური, საეკლესიო არქეოლოგია და ა. შ., მჭიდროდ უკავშირდება თეოლოგიას აგრეთვე რელიგიურ ფილოსოფიას.

ღვთისმსახურების წიგნები - საკულტო, საეკლესიო წიგნები რომელთა მიხედვითაც ხდება ღვთისმსახურება, მართლმადიდებლურ ეკლესიაში მთავარი ასეთი წიგნებია ტიპიკონი - წესდება, კონდაკი, პარაკლიტონი რვა ხმა ბერძნ. ოქტოეხო რვახმიანი საგალობლები, თვენი სვინაქსარი, ლოცვანი, კურთხევანი წიგნი და სხვა, ყველა ეს წიგნი რუსული ეკლესიისათვის დაბეჭდილია ძველ სლავურ ენაზე, ტიპიკონი ღვთისმსახურების წესების კრებულია, კონდაკი დღის ლოცვათა წესების, წირვის, წმინდანთა სიებისა, თვენი სამსახურისა, ღვთისმსახურების თვეების მიხედვით, კურთხევანი შეიცავს წესებს ნათლობის, მირონცხების, აღსარების, ქორწინების, ზეთისკურთხევის სნეულთა ზიარების შვიდი საიდუმლოს შესახებ, მასშია მიცვალებულთა სულის მოსახსენიებელი საგალობლების ტექსტები, წყალკურთხევის ლოცვანი, ასევე ნათესთა, სახლთა, სკების, ნახირის, ტაძართა, საკურთხეველთა და ა. შ პირადი სარგებლობისათვის ცალკეა ლოცვანი, ყველა მათგანის დანიშნულებაა კულტის მკაცრი რეგლამენტაცია, ქართული ღვთისმსახურების წიგნების უძველესთაგანია დიდი სვინაქსარი და სხვა.

231 ღვთისმშენებლობა - რელიგიურ - ფილოსოფიური მიმდინარეობა, ჩაისახა 1905 - 07 წ რეოლუციის დამარცხების შემდეგ, მიზნად ისახავდა ახალი რელიგიის შექმნას უღმერთოდ, გამოხატავდა წვრილი ბურჟუაზიისა და ბურჟუაზიული ინტელიგენციის შიშს სტოლიპინის რეაქციის წლებში, ქადაგებდნენ რომ მარქსიზმი თავისებური ახალი რელიგიაა, თანასწორობას და ძმობას ქადაგებს და ქმნის სოციალისტურ რელიგიურ შეგნებას, რელიგია წარმოდგენილი ჰქონდათ როგორც ზნეობრივი და ესთეტიკური იდეალი, რომელსაც უნარი აქვს 1 დროშის ქვეშ გააერთიანოს კაცობრიობა.

ღვთისმშობლისა - ყოველი გალობის ბოლო მუხლი, ღვთისმშობლისადმი მიძღვნილ გალობათა, რომელსაც წინ უძღვის ფრაზა “აწ და მარადის და უკუნითი უკუნისამდე”.

ღვთისმშობლის მიძინება - იხ დიდი დღესასწაული მიძინება.

ღვთისმშობლის საფარველი - იხ საფარველი.

ღვთისმშობლობა - შობა ღვთისმშობლისა, ერთი ათორმეტთაგანი, საქრისტიანოს დიდი დღესასწაული, ჩამოყალიბებული ქრისტიანობის პირველ საუკუნეებში და აგებული გადმოცემაზე რომ ცხოვრობდნენ კეთილმსახური მოხუცები მეფის შთამომავალი იოაკიმი და მღვდელთმთავართა მოდგმის ანა, შვილი არ ჰყავდათ და ანგელოზმა აუწყა ცოლ - ქმარს “გეყოლებათ ასული და უწოდეთ მარიამიო”, მართლაც ასე მოხდა, ეს დღესასწაული შემოიღეს V ს, მარიამის შობის დღედ დაწესებულია 8 - 21 სექტემბერი, სახელი მარიამი ანალოგიებს პოულობს სხვა ძველ ქალღმერთთა სახელებში ინდუსთა აგნის დედას ერქვა მაია, მირა მარიამ მოსეს დედას, დღესასწაული დაკავშირებულია მიწათმოქმედების წარმართულ დღეობებთან, რომელთაც ახალი გაგება მიიღეს, კულტი დაიხვეწა და მიიღო საყოველთაო ხასიათი, დღესასწაული ქადაგებს წყალობის ძალას, უშვილო ცოლ - ქმრის ვედრების დიდ მნიშვნელობას, რადგან იოაკიმს და ანას ასული მიეცათ სწორედ აღთქმის, ვედრების წყალობით “მოგვმადლე შვილი უფალო”, ამით მორწმუნეს მოუწოდებენ მორჩილებისა და რწმენისაკენ.

ღვთისშემეცნება - იხ ღვთის მეცნიერება.

ღმერთი - ბერძნ. თეოს, ლათ დეუს ჰაგა - კეთილდღეობა, ინდურად რისად, ზებუნებრივი არსება, უფალი, უზენაესი ღვთაება, რომელიც თანამედროვე გაგებით ფლობს უმაღლეს გონებას, აბსოლუტურ სრულყოფილებას, სამყაროს 232 შემქმნელი და მმართველი, ყოვლისშემძლეა, უბრძენესი, უმშვენიერესი და უზენაესი რომელიც ერევა ან არ ერევა მის მიერ შექმნილი სამყაროს ცხოვრებაში, ქრისტიანული გაგებით ღმერთია ჭეშმარიტება, სიკეთე და სილამაზე, სხვადასხვა რელიგიებში ღმერთები არიან უკვდავნი და მოკვდავნი, მკვდრეთით აღდგებიან ან ქვესკნელშივე რჩებიან სულთა გამგებლად, მოკვდავებს შეუძლიათ მათთან ბრძოლა და გამარჯვებაც კი, ჩრდილოეთის დევგმირთა და ბუმბერაზთა ბრძოლა ღმერთებთან, არესის დაჭრა ბრძოლის ველზე, ჰერაკლეს მიერ თანატოსის შებოჭვა, ჰადესის დაჭრა, მდინარის ღმერთის დამარცხება, ბუდას სიკვდილი, ქრისტეს ჯვარცმა და სხვა, ღმერთების შექმნა თვით იდეა პირველყოფილ ადამიანთა. შორის აიხსნება მათი უძლურობით ბუნების ძალების წინაშე, ამ ძალთა განსახიერებით, განსახიერებისაკენ მიდრეკილებამ შექმნა ყველგან ღმერთები, ბუნების ძალების გარდა ადამიანებს ჩაგრავდა სოციალური ძალაც ფეოდალები, დამპყრობლები, მონათმფლობელები და ა. შ., ამ ძალებსაც თავიანთი ასახვა ელოდათ, ფანტასტიკური სახეები რომელზეც თავიდან ასახავდნენ მხოლოდ ბუნების საიდუმლოებით მოცულ ძალებს შემდეგ იძენენ საზოგადოებრივ ატრიბუტებსაც და იქცევიან საზოგადოებრივი ძალების წარმომადგენლებად, ბუნებისა და სოციალური ელემენტები ღმერთების სახით ითქვიფება ერთიმეორეში და იქცევა მთელი რეალური სამყაროს განსახიერებად, ასე ბერძენთა ღმერთი ჰერმესი ითვლება ერთდროულად ვაჭრობის, მჭერმეტყველების, ტანვარჯიშის, კეთილდღეობის, ქურდების მფარველად და იმავე დროს სულთა გამცილებელია საიქიოში ჰადესის სამეფოში, ღმერთის ფანტასტიკური იდეის წარმოშობაზე ფიქრი უკვე ანტიკურ სამყაროში დაიწყო, ძ.

წ. VI - V ს საბერძნ. ეთში ჩაისახა ეჭვი, შეხედულება რომელმაც შემდგომ განვითარება მიიღო ნატურალისტურ თეორიაში, ღმერთს უკავშირებდნენ ადამიანის უძლურებას, რომ აეხსნა ბუნების სტიქიური ძალები, ანთროპოლოგიური თეორია რომლის მიხედვითაც ესაა გაღმერთებული ჰეროსების გამოჩენილი ადამიანების კულტი და ბოლოს სიცრუის თეორია ე. ი.

ქურუმთა მონაგონი ღმერთების შიშით ადამიანის მორჩილების უკვდავყოფა, ამ თეორიებს იზიარებენ შუა საუკუნეების და ახალი დროის ცნობილი მოაზროვნეები, ძველ საბერძნ. ეთში ტრადიცია და ტირანები უკვე სასტიკად ებრძოდნენ უღმერთობას, მცირე ეჭვიც კი სასიკვდილო საფრთხეს უქმნიდა ყველას ვინც ღმერთის უარყოფას შეეცდებოდა, ბრძენი სოკრატე სასამართლომ უღმერთობის ბრალდებით სიკვდილით დასაჯა, მის მასწავლებელს ანაქსაგორეს სიკვდილი ელოდა რომ პერიკლეს არ ეხსნა გაქცევით, რომელიც უარყოფდა ღმერთებს, ღმერთი ქურუმთა გაბატონებული წოდების საყრდენი იყო, 233 მორწმუნენი ათეისტებს ასეთ ლოგიკას უპირისპირებენ, თქვენ ებრძვით ღმერთს მაშასადამე ის არსებობს და თუ არ არსებობს რას ებრძვით, ღმერთზე არსებული წარმოდგენის ფსიქოლოგიური საფუძვლები ლ ფოიერბახმა ახსნა მან დაამტკიცა რომ ღმერთის იდეის შინაარსი მდგომარეობს ადამიანის არსების აბსოლუტიზირებულ წარმოსახვაში, XIX ს ბბატონობენ მითოლოგიური, ანიმისტური და სოციოლოგიური სკოლები, რომელნიც სხვადასხვაგვარად წყვეტენ ღმერთის წარმოშობისა და რაობის საკითხებს, მითოლოგიური სკოლა გრიმები, მიულერი ამას ხსნის როგორც სხვადასხვა კოსმიური მოვლენის მზის, მთვარის, ცთომილების, ვარსკვლავთა მოძრაობის განსახიერებად, ანიმისტური სკოლა ტეილორი, სპენსერი ვარაუდობენ, რომ ღმერთი სუფთა რწმენის ეოლუციის შედეგია, სოციოლოგიური სკოლის დურკ ჰაინის აზრით ესაა თვით საზის გაღმერთება, მეცნიერების განვითარებამ თითქოს ღმერთების რწმენას თითქოს ნიადაგი გამოაცალა ასტრონომი ლალანდი ამბობდა “მე გამოვიკვლიე მთელი ცა, მაგრამ ვერსად ვიპოვე ღმერთის კვალი”, თუმც რწმენა ისევ არსებობს, ჩვენი დევიზია ღმერთი არს სიყვარული წმ იოანე.

ღმერთის არსებობის საბუთები - იხ მტკიცებანი.

ყველიერობა - ქრისტიანული დღესასწაული დიდმარხვის წინა კვირა, აღდგომის წინა დღეები, ზამთრის გაცილების სიმბოლიკა, ზამთრის გამოსახულების დაწვა და სხვა, გავრცელებული იყო ძველ სვანეთში და სხვა.

ყრილობები საეკლესიო - იხ საეკლესიო ყრილობები.

ყურანი, ყორანი - არაბულად ყურან - კითხვა, მუსულმანთა წმინდა წიგნი, მაჰმადიანური რწმენით ღვთივშთაგონებული ალაჰის მიერ ნაკარნახევი და მაშასადამე სიბრძნის წყარო, ყველა მორწმუნესათვის სავალდებულო მარადიული ჭეშმარიტებების კრებული, მისი დედანი თითქოს ალაჰის ტახტის ზემოთ ინახება, სინამდვილეში ყურანსაც მიწიერი სარჩული აქვს და ადამიანთა დაწერილია როგორც ბიბლია თანაც მრავალი ავტორისა, იწერებოდა დიდი ხანი, რასაც მოწმობს მისი სტილისტური და ლექსიკური მონაცემები, დაწერილია არაბულად და. შეიცავს 114 თავს სურას, მათში ასახულია მუსულმანთა წარმოდგენები სამყაროს წყობაზე, კაცობრიობის მომავალზე, მოცემულია მრავალი შეგონება, დარიგება, წინასწარმეტყველება, მოძღვრება მეორედ მოსვლაზე, განკითხვის დღეზე, მიცვალებულთა მკვდრეთით აღდგომაზე და ტანჯვისათვის 234 სიკვდილისშემდეგდროინდელ ნეტარებაზე, ძველ მითებზე, მორწმუნეთა უფლება - მოვალეობაზე, მორჩილებაზე, მოთმინებაზე, რითაც მართლდება ჩაგვრა, სოციალური უსამართლობა, ყურანის ზნეობრივი ნორმები გამომდინარეობენ კერძო საკუთრებისა და ასკეტური ინდივიდუალიზმის პრინციპებიდან, ქალისა და ოჯახის საკითხში გატარებულია დრომოჭმული კურსი, ქალი მამაკაცთან შედარებით დაბალი რანგის არსებად ითვლება, რომელიც მამაკაცს მონურად უნდა ემორჩილებოდეს, ბევრი რამ არის ნასესხები ბიბლიიდან კერძოდ ქრისტიანული წიგნებიდან, გვხვდება ძველი და ახალი აღთქმის სახეები, ეს არცაა გასაკვირი რადგან ყურანი იწერებოდა VII - VIII ს როცა ქრისტიანობა სრულიად ჩამოყალიბებული იყო თავისი დოგმატიკით, კანონიკური წიგნებითა და რიტუალებით, ყურანიდან გამოდიან სუნა და.

შარიათი X - XI ს ითარგმნა სხვა აღმოსავლურ ენებზეც, ყურანში მოთხრობილია წინასწარმეტყველთა ამბავი ადამიდან მუჰამედამდე, პატრიარქთა ცხოვრება ნუქის - ნოეს, იბრაჰიმის - აბრაამის და სხვათა, რაც შეეხება ქრისტეს ყურანში ისაა ისა იბნ მარიამ მარიამის შვილი, ალაჰის გამოგზავნილი, მუჰამედის უშუალო წინამორბედი, ოღონდ არა სამერთარსების წევრი არამედ მუსულმანთა წინასწარმეტყველის წინამორბედი, ალაჰი კი ერთადერთი ღმერთია, როგორც მხატვრული ძეგლი ყურანიც ძალზე მნიშვნელოვანია.

შაბათი - ძველებრაულად შაბბატ - დასვენება, ბერძნ. საბატონ, ლათ საბატუმ, სიმშვიდის, დასვენების სრული უმოქმედობიდს დღე იუდაიზმში და ზოგ ქრისტიანულ სექტაში, მეშვიდე დღის ადვენტისტები, სუბოტნიკები - მეშაბათეები, დღესასწაული დაწესებულია ბიბლიური თქმულების ღმერთმა სამყარო შექმნა ექვს დღეში და მეშვიდე დღე გამოცხადდა დასვენების დღედ, “და სრულ იქმნეს ცაი და ქვეყანა და ყოველი სამკაული მათი და განასრულნა უფალმა დღესა მეექვსესა საქმენი თვისნი რომელნი ქმნა და განისვენა დღესა მეშვიდესა და აკურთხა ღმერთმან დღე მეშვიდე”, სინამდვილეში შაბათის დღესასწაული დაკავშირებულია მთვარის აღმოსავლურ კულტთან, კერძოდ ბაბილონურ შამაშთან ბადრი მთვარის დღესასწაულთან, თვის გარკვეულ დღეებს თვლიდნენ უბედურად, კვიმატად და საქმეს არ კიდებდნენ ხელს, ბაბილონელებმა თავის მხრივ შუმერებისაგან გადაიღეს, მერე ქანაანელებთან გავრცელდა და ბოლოს ტყვეობაში მყოფმა ებრაელებმა გადაიღეს, თვის 7 - 14 - 21 - 28 დღეები მთვარის ოთხ ფაზას შეესიტყვება და წინასწარმეტყველთა, ქურუმთა ჩაგონებით ითვლებოდა უქმე დღეებად, იაღვეს დღეებად თალმუდის მიხედვით ორ ტრაქტატში შაბბატი და ერუვინი ჩამოთვლილია 39 სახის სამუშაო 235 რომელთა შესრულება იკრძალებოდა და ამ აკრძალვას კანონის სახე მიეცა, რის გამოც ქრისტეს ფარისევლებმა არა ერთხელ დაუპირეს გასამართლება რადგანაც ასეთ დღეებში კურნავდა სნეულებს და. შიმშილის მოსაკლავად თავთავები მოწყვიტა.

შამანობა, შამანები - ევენკური შამან, სამან მისანი, პირველყოფილ ადამიანთა და ჩამორჩენილ ტომთა უძველესი რელიგიური ფორმა, კულტის განსაკუთრებული სახეობა, ანიმისტური რწმენის ფართო წრე, რელიგიური ექსტაზის, აღტკინების გამოხატვის უნარით გამორჩეული ჯადოქრების, მისნების საჯარო გამოსვლა მანჭვა - გრეხვითა და დაუნაწევრებელი მეტყველებით ხალხის დაშინება, მისტიკური განწყობილების აღძვრა, ამასთან სხეულის უჩვეულო გრეხვითა და წამოძახილებით მორწმუნეების დარწმუნება რომ ყოველივე ამას აქვს ზებუნებრივი მნიშვნელობა, შამანს ჰქონდა და ახლაც აქვს გარკვეულ რეგიონებში ჟღარუნები - ბობღალი, შემაძრწუნებელი ხმაურის ამტეხი საგნები, უჩვეულო თავსარქმელი და ასეთი პრიმიტიული ღონისძიებით მოჰყავს ხალხი მორჩილებაში, შეუძლია უდანაშაულო სასიკვდილოდ გასწიროს, რომელსაც მანჭვით მიუახლოვდება და ხელს დაადებს, ამით გამოხატავს სულთა სურვილს, ვიწრო გაგებით შამანები ციმბირის ხალხთა პრიმიტიული რელიგიის მსახურებია, დღესაც მოქმედებენ ბურიატებში, იაკუტებში, ხაკასებში, ხანტებში, მანსებში, ვენცებში და სხვა, გავრცელებულია ჩინეთში, აფრიკის ტომებში, შამანობის ნიჭი მემკვიდრეობითაც ითვლებოდა.

შარიათი - არაბულად კანონმდებლობა, ყურანისა და სუნის საფუძველზე შედგენილი კანონთკრებული მუსულმანურ ქვეყნებში, შეიცავს სახელმწიფოებრივ, საოჯახო, მემკვიდრეობით, სისხლის სამართლის, ქორწინების, ლოცვის, მარხვის რეგლამენტაციას, თანახმად ჰაჯის და ჰაზავათის შეგონებათა მკაცრადაა გათვალისწინებული ყოველი წესი და კანონი, რაც ზეგარდმო ნაკარნახევადაა გამოცხადებული, იცავს გაბატონებულ წოდებას.

შაჰსეი - ვაჰსეი - იგივე აშურა X, მუსულმანური შიიტების ბარბაროსული თვითგვემა, ერთიმეორის ხანჯლებითა და დანებით ჩხვლეტა, გიჟური პროცესია მითიური დიდმოწამის ჰუსეინის მუჰამედის შვილიშვილის ხსოვნის აღსანიშნავად, უფრო ზუსტად ამ დღესასწაულის კულმინაციური წერტილი, როცა მორწმუნენი ერთიმეორეს და საკუთარ თავს ასახიჩრებდნენ, აქედან მიეცა ხალხურ მეტყველებაში აშურს ასეთი სახელი შაჰსეი - ვაჰსეი რაც დამახინჯებული 236 სპარსული შეძახილია. შაჰსეი ჰუსეინ, ვაჰსეი ჰუსეინ, იყენებდნენ რელიგიური ფანატიზმის გასაღვივებლად.

შეიხი - არაბ მხცოვანი, მოხუცი, მუსულმან სასულიეროთა საპატიო წოდება, დერვიშთა ან ისლამის სხვა ორდენებში, ასევე უწოდებენ არაბულ ქვეყნებში ოჯახის, გვარის, ტომის უფროსს მამასახლისს.

შესვლა უფლისა იერუსალიმში - იხ უფლის შესვლა იერუსალიმში.

შვიდი - მარტივი რიცხვი რომელიც დიდ როლს ასრულებდა ძველეგვიპტელთა, შუმერთა, ბაბილონელთა, ქალდეველთა რელიგიურ წარმოდგენებში, ამ მაგიურ რიცხვს უკავშირებდნენ ბუნებისა და სამყაროს მოვლენებს, 7 მნათობი, 7 დღე, შვიდწლიანი ციკლი, 7 ეშმაკი, ფარაონის 7 მჭლე და 7 მსუქანი ძროხა, ღვთისმშობლის 7 სიხარული, გამოცხადების 7 ეკლესია, 7 ბრძენი, 7 ლამპარი, 7 მაისის წვიმა საკრალური მნიშვნელობისაა 7 სული და სხვა, თავისებური ასახვა ჰპოვა ქრისტიანობაში სულიწმინდის 7 ნიჭი შიში ღვთისა, ღვთისმსახურება, ძლიერება, ზრახვა, მეცნიერება, გულისხმიერება, სიბრძნე, 7 მოწყალება საქმე სულიერი, ცოდვილთა მოქცევა, სწავლა უმეცართა, განმართვა დაბრკოლებათა, ნუგეშისცემა მწუხარეთა, მოთმინება უსამართლობისა, მიტევება ცოდვილთა თანამდებთა, ვედრება მოყვასთა სულისათვის, 7 საქმე ხორციელი სიბრალულისა, მშიერთა ჭმევა, მწყურვალთა სმევა, შიშველთა. შემოსვა, უცხოთა. შევრდომება, სნეულთა მოკითხვა, პატიმართა მიხედვა, მიცვალებულთა დაკრძალვა, 7 მომაკვდინებელი ცოდვა და 7 სათნოება, ამპარტავნობა, სიმდაბლე, ანგარება - მოწყალება, სიძვა - უმანკოება, სისასტიკე - სიმშვიდე, ნაყროვანება - მარხულობა, შური - სიყვარული, მიმოწვლილელობა - გამოძიება - სათნოება, ქართული შვიდეულის დღეებიც მნათობთა ძველ კულტს უკავშირდება, 7 საიდუმლო უფლისაგან დაწესებული საკულტო მოქმედებანი ქრისტიანულ ეკლესიაში, იხ ნათლისღება, მირონცხება, ზიარება, სინანული, აღსარება, მღვდლობა, ქორწინება, ზეთის კურთხევა, აგრეთვე საიდუმლოებანი.

შთაგონება - სხვა პირის ან განსაკუთრებული გარემოების ზემოქმედებით ჩადენილი ემოციური ზემოქმედება ადამიანის ფსიქიკაზე ან თვითშთაგონება, საკუთარ თავზე მოხდენილი ასეთივე ზემოქმედება, სიტყვით ან მოქმედებით გარკვეული მიზნისაკენ წარმართვის მიზნით, გარკვეული ზომით ეს ყოველი ადამიანის დამახასიათებელი მოვლენაა, განსაკუთრებით მოქმედებს შთაგონება 237 მოზარდებზე, ფსიქიურად მერყევ ადამიანებზე, ნაკლებად განვითარებულ და განათლებულ პირებზე, სუსტი ნერვული სისტემის მქონე ან დაბეჩავებულ ადამიანზე, უფრო წარმატებით ახდენენ ზემოქმედებას მორწმუნეებზე, შთაგონების ძალა მეტია რელიგიურ დღესასწაულებზე ექსტაზის მომენტში როცა სულიწმინდასთან ზეშთაგონებითი შეყრის ჟამს მლოცველს უფრო სწამს ჩვენებანი, შთაგონებით და თვითშთაგონებით ხდება განკურნება მძიმე სნეულებისაგან რაც ზოგ შემთხვევაში შესაძლებელია, მეცნიერული ფიზიოლოგიის მონაცემებით ფსიქიკაზე გარკვეული ზემოქმედების შედეგად შესაძლებელი ხდება ასეთი სნეულებებისაგან დროებით ან მთლიანად განკურნება, რომელთაც მხოლოდ ფუნქციონალური ხასიათი აქვთ და არაა დაზიანებული უჯრედები.

შიიზმი, შიიტები - არაბულად შია ალი - ალის მომხრეები, სხვაგვარად ზეგაბიტების, დრუზების სახელითაც ცნობილი სექტა, რიცხობრივად II მიმართულება ისლამში სუნიტების შემდეგ, თავდაპირველად ეს იყო მუჰამედის ახლო ნათესავის ალის მომხრეთა, თანამდგომთა ჯგუფი, რომელიც ცნობს ყურანს როგორც უზენაეს წიგნს, მაგრამ სწამს მის შექმნაში ალის როლიც, მის პირდაპირ შთამომავლებად მიაჩნიათ 12 იმამი, რომელთაც შიიტები აღიარებენ, უკანასკნელი კანონიერი იმამი მათი რწმენით დაიბადა 873 წ და მერე უეცრად გაჰქრა, მაშინ ჩაისახა მისი გამოცხადების ახალი მეორედ მოსვლის დოგმა, ამას უნდა მოჰყვეს მთელ მსოფლიოში შიიზმის გავრცელება და საყოველთაო თანასწორობა, მარადიული ამაო ოცნება თითქოს ამით, იმამის გამოცხადებით იქნება უზრუნველყოფილი, დადგება ოქროს საუკუნე რასაც ყოველი რელიგია და ყოველი მოძალადე მარად ჰპირდებოდა ხალხებს, შიიტები და სუნიტები ძირითადად ერთსა და იმავე დოგმებს აღიარებენ, მაგრამ მათ შორის საგრძნობი განსხვავებაცაა, შიიტებს სწამთ სულთა გადასახლება, მათი დოგმის მიხედვით იმამების სულში განსახიერებულია მაჰმადის, მუჰამედის წინასწარმეტყველური სული, აქვთ საკუთარი გადმოცემების აჰბარები, 2 ნაკადი ისლამში მსგავსად სხვადასხვა მიმდინარეობათა ქრისტიანობაში ქმნის ეროვნულ შუღლს და ხშირად ხდება სისხლისმღვრელ შეტაკებათა მიზეზი.

შიო მღვიმელი - დიდი საეკლესიო მოღვაწე და მშენებელი, ათორმეტ ასურელ მამათაგანი, საქართველოში ჩამოვიდა 543 წ იოანე ზედაზნელის ჯგუფში, ისე წილკნელი, იოსებ ალავერდელი, ზენონ იყალთოელი და სხვა, დაემკვიდრა და 238 ქადაგებდა მცხეთის მახლობლად სადაც კლდის კედელთან ააშენა მისი სახელობის უნიკალური ტაძარი, იქვეა მისი სამარე.

შიოობა - ასურელი მამის შიო მღვიმელის ხსოვნის დღე 15 თებერვალს, შიო ცხოვრობდა VI ს ბოლოს, სირიელი აზნაურის ოჯახიდან უნდა ყოფილიყო, სიყრმიდანვე შეისწავლა ყოველი წერილი და თარგმანება, ბერად აღიკვეცა იოანე ზედაზნელთან, მერე სხვა 11 მოწაფესთან ერთად ქართლში გადავიდა, იყო ზედაზენს, შემდეგ მცხეთასთან, სარკინეთში დააარსა სავანე, თავი მოუყარა 2000 ბერს, მათი თხოვნით დაწერა განდეგილობის წესები სამოც წიგნად, ადგილად აირჩია სარკინეთის მღვიმე “ადგილსა კაცთაგან უვალსა, კლდეთა და მაღნართა საშინელთა, მუნ ჰპოვა ქვაბი ერთი და დადგნა მას შინა”, იქ უძლებდა ყველა განსაცდელს, დიდ ასკეტს საზრდოს მტრედი უზიდავდაო, ასწავლიდა და ლოცულობდა, განდევნა მავნე და ქვეწარმავალი, დღესასწაული მისი სახელობისა აღინიშნებოდა ყველიერის ხუთშაბათს “ამ დღეს ჩამოვა ნათელი მისი და ყოველთა ერთა განანათლებს ქართლისათა”, ათცამეტ მამათაგან გამორჩეული შიო უკვდავყოფილია ქართული ხუროთმოძღვრული შედევრით შიომღვიმის მონასტრით რომლის სიღრმეშიც მისი ნეშტი განისვენებს, შიოობას თუშეთშიც და სხვაგანაც აცხობენ ნამცხვარს და ლოცვით მიმართავენ შიოს ანგელოზს, ჩვენთვის მნიშვნელოვანია მისი ღვაწლი ერის კულტურულ ცხოვრებაში.

შობა უფლისა იესო ქრისტესი - საქრისტიანოს ერთერთი მთავარი დღესასწაული, ერთერთი ათთორმეტთაგანი 25 დეკემბერს, 7 იანვარს, რაკი მსოფლიოში მესამედზე მეტი ქრისტიანია და. შობა მათი ღმერთის მაცხოვრის შობის დღეა ცხადია მას სარწმუნოებისათვის განსაკუთრებული მნიშვნელობა აქვს, ცნობილია, რომ ძე ღვთისა იშვა ქალწულ მარიამისაგან სულიწმინდის მოვლინებით, უბრალო ადგილას ბეთლემის ქვაბში, ბოსელში, სადაც ხარი და სახედარი იყვნენ ბაგაზე დაბმული, ყრმა და მარიამი იოსებმა გაარიდა ეგვიპტეში ისრაელთა მეფის ჰეროდეს რისხვას, რომელიც ინფორმირებული იყო, რომ უნდა. შობილიყო მესია, ებრაელი ხალხის ახალი მეფე, რომ ახალშობილს მოევლინენ და თაყვანი სცეს მწყემსებმა მოვიდა 3 აღმოსავლელი მოგვი, სამივე მოჰყვა ოქროს ვარსკვლავს, რომელიც ბეთლემის თავზე გაჩერდა, რომ ზეციდან ყრმის დაბადებას ანგელოზთა გუნდი გალობით შეხვდა “დიდება მაღალთა. შინა ღმერთსა და ქვეყანასა ზედა მშვიდობა, კაცთა. შორის სათნოება, რომ იესო იშვა ადამის მოდგმის სახსნელად რათა სიკვდილით დაეთრგუნა სიკვდილი, 239 გამოესყიდა თავისი ტანჯვით კაცთა ცოდვა”, რისტიანობამ ეს საყოველთაო დღესასწაული გააძლიერა, გააღრმავა და დახვეწა, დიდი ღმერთების დაბადების თარიღად უმთავრესად 6 იანვარი იყო დადგენილი, ოსირისის, დიონისეს, ინდოევროპელთა მითრის და სხვა, ეს შემთხვევით არ მომხდარა, 25 დეკემბერი მზის შემობრუნების დღეა, გაზაფხულისაკენ მოქცევის ჟამი, ბუნების განახლება კი მუდამ ღმერთების დაბადებას უკავშირდებოდა, ამასვე უკავშირებენ მოსავლიანობას, ვინც შობის მარხვას არ იცავს ქერიც არ მოუვაო, თუ შობას კერავენ ბრმა დაიბადებაო, ამიტომ გულმოდგინედ მარხულობდნენ 40 დღე, შობიდან ნათლისცემამდე ქალები არ ართავენ და ეს ათასწლოვანი რწმენა, წესი, ტრადიცია მეორდებოდა მუდამ, პირველ ხანებში 3 დღესასწაული ერთდროულად აღინიშნებოდა ნათლობა, შობა და უფლის გამოცხადება, შემდეგ დიდი დღესასწაული მზის დგომას მტკიცედ შემორჩა, შობა თავიდანვე იქცა მშვიდობისა და სათნოების სიმბოლურ დედად, რაც კლასობრივ ზავს გულისხმობდა, საიქიო ნეტარებისათვის სააქაოს ყველა სატანჯველს ქადაგებდა, მოთმინებითა. შენითა მოიპოვე სასუფეველი, ჯერ კიდევ ესაიამ იწინასწარმეტყველა 600 წლით ადრე მესიის დაბადება და წამება “იგი იწყვლა ცოდვათა ჩვენთათვის”, 1000 წლით უადრეს კი დავითი წინასწარმეტყველებდა “აწ აღვდგე იტყვის უფალი”, ოქროს ვარსკვლავმა აუწყა კაცობრიობას მაცხოვრის შობა, როცა ნათელი გამობრწყინდა და წარმართთა ზედა, თვით იესო განმარტავს თავის დიდ მისიას “მე ვარ გზა, მე ვარ ჭეშმარიტება და სიცოცხლე”, შობა არ იყო ჩვეულებრივი მოვლენა, ესაა სიკეთის, სათნოების, უფლის ძალაუფლების დამკვიდრება დედამიწაზე, ეს იყო ძველი სისასტიკის სამეფოში ახალი სინათლის შეჭრა, კაცთა. შორის მშვიდობისა და კაცთმოყვარეობის მქადაგებელთა სიტყვის ზეიმი.

შობა ღვთისმშობლისა - მართლმადიდებელთა ათორმეტ დღესასწაულთაგანი, იესო ქრისტეს დედის ქალწულ მარიამის შობასთან დაკავშირებული, მამამისი იყო დავით მეფის შთამომავალი იოაკიმი, დედა კი აარონ მღვდელმთთავრის შთამომავალი ანა, მათი ასულის შობა იყო სიხარული ყოველსა სოფელსა, რამეთუ მოგვმადლა კურთხევა და განაქარვა სიკვდილი და მოგვანიჭა ჩვენ ცხოვრება საუკუნო, ე. ი. შვა მაცხოვარი, დღესასწაული აღინიშნება 8 - 21 სექტემბერს, მარიამის სახეც წარმართულიდანაა, დღესასწაულის მიზანია მორწმუნეთა მოწოდება სათნოებისა და მორჩილებისაკენ.

240 შტუნდიზმი - გერმანულად შტუნდე - საათი, ლოცვის კითხვის საათი გერმანელ კოლონისტებთან, დღიური მუშებისათვის, ქრისტიანული სექტები სამხრეთ რუსეთში რუს და უკრაინელ გლეხებს შორის, დასავლელი პროტესტანტების ზეგავლენით XIX ს შუახანებში, ეს იყო ღარიბთა სექტები, რომელთა წევრებიც რელიგიურ თემებში ეძებდნენ თავიანთი სოციალური ოცნებების ხორცშესხმას, ახლოა ბაპტიზმთან, ეყრდნობოდნენ ბიბლიას, უარყოფდნენ საიდუმლოებათა უმრავლესობას, დიდ მნიშვნელობას აძლევდნენ ღმერთის შინაგან თანაარსებას, როცა რუსეთში ბაპტიზმი გავრცელდა შტუდისტები მათში გაითქვიფნენ.

შუამთობა - ახალი სახალხო დღესასწაული, ხულოში ტარდება 1977 წლიდან 4 აგვისტოს, ძველი ქართული დღე - ზეიმი დაკავშირებული ბარად სამეურნეო სამუშაოების დასრულებასთან და მცირე ხნით მთაში ასვლასთან სადაც საქონელი ჰყავთ, ჰქონდა საერო ხასიათი.

ჩადრი - სპარსულად ჩადორ, თხელი ქსოვილის მანდილ - სამოსელი შავ ფარდასავით რომ უფარავს ქალს სხეულს თავით ფეხებამდე, მხოლოდ თვალებისათვის რჩება მცირე ჭრილები, შარიათის წესით ყოველი მუსულმანი ქალი მოვალეა სახლიდან გასვლისას ის ჩამოიფაროს და არავის აჩვენოს სახე, გამოხატავს ქალის დაჩაგრულ მდგომარეობას.  

ჩეხური, მორავიული, ბოჰემიური ძმობა - პროტესტანტული სექტა ჩეხეთში XV საუკუნიდან,  შემდეგ, თაბორიტების ჰუსიტური მემარცხენე ფრთის დამარცხების შედგებოდა გლეხთა, ხელოსანთა,   მოქალაქეთა წარმომადგენლებისაგან, მთავარი იდეოლოგი იყო პეტრე ხელჩიცკი, თავსდ ესხმოდა საერო და საეკლესიო მემამულეებს, მათი მტკიცებით რომის პაპია ანტიქრისტე ტახტზე, სასულიერონი ბოროტების მსახურნი, ძმობა ქადაგებდა, რომ ყოველი დროის ყოველი სახელმწიფო ცოდვილი, მოძალადე და ბოროტია, თავს იკატუნებს, ხალხის სახელით მეტყველებს და ხალხს სისხლსა სწოვს, ამიტომ თვით ძმობის წევრებს არ უნდა დაეკავებინათ არავითარი სახელმწიფოებრივი თანამდებობა, არც სასამართლოში და არმიაში უნდა ემსახურათ, არ ცნობდნენ წოდებრივ უთანასწორობას, უარყოფდნენ სიკვდილით დასჯას, ომსა და ყოველგვარ სისხლისღვრას, ძალადობისაგან ბრძოლით თავის დაღწევის შესაძლებლობას, ბოროტებისადმი წინააღმდეგობის გაწევას, აკრიტიკებდნენ კათოლიციზმსა და ბატონყმურ წყობილებას, მაგრამ რაკი ბრძოლას და სისხლისღვრას უარყოფდნენ, გლეხებს სიმშვიდისაკენ მოუწოდებდნენ და ასრულებდნენ რეაქციულ როლს, მას შემდეგ რაც ჩეხეთმა თავისუფლება დაკარგა ძმობამ არსებობა. შეწყვიტა, ეს ძმობა კულტურულ-საგანმანათლებლო ორგანიზაციაც იყო, მისი წრიდან გამოვიდა ბევრი გამოჩენილი ადამიანი ლუკაშ პრაღელი კრარიცკის სტამბის დამაარსებელი, იან ამოს კომენსკი,  დასაწყისამდე. იან ბლაგოსლავი, სექტის ნაშთებმა იარსებეს XX საუკუნის დასაწყისამდე.

ცელიბატი - ლათ. ცელებს - უცოლო, უქორწინობა, კათოლიკე მღვდელთა აღთქმა. შემოღებული XI საუკუნიდან, ეკლესიამ ამით დაიცვა თავისი მიწები მემკვიდრეების მიერ დაქუცმაცებისაგან, ამავე დროს იზრდებოდა სასულიეროთა ავტორიტეტი, უმწიკვლო ასკეტიზმის ნიღბით შემოსა სამღვდელონი სინამდვილეში კი გზა მიეცა გარყვნილებას, ბევრმა ამის გამო უარი თქვა სასულიერო წოდებაზე, მაგრამ გრიგოლ VII - ს მიერ XI ს შემოღებული ცელიბატის შეურყევლობა 1967 წ დაადასტურა პავლე VI - მ ენციკლიკით მღვდელთა ცელიბატზე, მის შესაცვლელად ბრძოლა გრძელდება.

ცისკარი, ცისკრის ლოცვა - ძველი სამონასტრო პრაქტიკის მიხედვით სრულდებოდა განთიადისას, მზის ამოსვლამდე, სამრევლო ტაძრებში ეს მოუხერხებელი იყო და წინა საღამოსათვის გადაიტანეს, დიდი და მცირე ცისკარი, დიდი ცისკრის ლოცვაზე სახარებასაც კითხულობენ.

ციური სასუფეველი - ღვთის საუფლო, სულთა ნეტართა განსასვენებელი, იდეალური საზოგადოებრივი წესრიგი, რომელიც რელიგიური მოძღვრებით დამყარდება განკითხვის დღის შემდეგ, ამაში პოულობს განსახიერებას ათასწლოვანი ოცნება მაშვრალთა და ტვირთმძიმეთა რაკი ამა ქვეყნად ხსნა ვერ ნახეს მზერა ცას მიაპყრეს მესიის მოლოდინში მარხვითა და მოთნიმებით იწყეს მზადება ციური სასუფევლისათვის, მეორედ მოსვლის ჟამს ქრისტე განიკითხავს ცოცხალსა და არაცოცხალს, მკვდრეთით აღსდგება ყველა განსვენებული და ყველა მიიღებს თავისას დამსახურებისამებრ მართალნი ციურ სასუფეველში სამოთხეში მოხვდებიან, ცოდვილნი კი ჯოჯოხეთის ცეცხლში ჩაინთქმებიან, ან სულაც მოისპობიან როგორც იუდაიზმი ქადაგებს, ადვენტისტები და იეღოვისტებიც ამ აზრს იზიარებენ.

ცოდვა - რელიგიური ცნება რაც დანაშაულად, ცოდვად, საზიანოდ თვლის ყველა მოქმედებას სიტყვას, აზრს რაც კი სარწმუნოების დოგმებს ეწინააღმდეგება, ასეა ეს ყოველგვარი ჩაგვრის რეჟიმის დროს, რაკი საღვთო წერილის ყოველი ასო ღვთის ნაკარნახევად ითვლება მისი დარღვევა ითვლება უფლის ნების 242 წინააღმდეგობად და მძიმე შეცოდებად, იმსახურებს ღვთის რისხვას, მძიმე სასჯელს, პირველქმნილი ცოდვა ჩაიდინეს ედემში ადამმა და ევამ რომელთაც აკრძალული ხილი, ტრადიციის თანახმად ვაშლი ჭამეს მიუხედავად ღმერთის გაფრთხილებისა და ამით კაცთა მოდგმას დაატეხეს უდიდესი ტრაგედია რასაც დღემდე ბოლო არ უჩანს, რამაც კაცობრიობა ბოროტ გზაზე დააყენა, საჭირო გახდა უდიდესი მსხვერპლი ღმერთის სისხლი რათა ამ ცოდვისათვის ადამის ტომს თავი დაეღწია, ძე ღვთისა იესო ქრისტე ამ მიზნით ნებაყოფლობით ავიდა გოლგოთაზე, ჯვარს ეცვა და გამოისყიდა ადამიანთა ცოდვა, ეს არ ყოფილა ახალი ამბავი, ყველა რელიგიას ახასიათებდა გამოსასყიდი მსხვერპლის შეწირვა, ღმერთის საამებლად ცხოველთა თუ ადამიანთა მსხვერპლად შეწირვა და არც ღმერთი ყოფილა გამონაკლისი, ქრისტიანობამ ეს იდეა მხოლოდ გადაამუშავა, კლასიკურად დაამუშავა ქრისტეს ჯვარცმის სახით, მაგრამ ცოდვას ბოროტებას, დანაშაულს საზღვარი არ დაედო ის გრძელდება და უფრო მძიმდება კიდეც, შუა საუკუნეებში ყოველი დიდი უბედურება ჭირი, წყალდიდობა, ომი ცოდვის კითხვად ითვლებოდა.

ცოცხალი ეკლესია - იხ. განმაახლებელნი.

ცრუმორწმუნეობა - ცრუ, ცარიელი რწმენა, დაკავშირებული ზებუნებრივი ძალების რწმენასთან, ამდენად მასთან ბრძოლა ძნელია და საჭირო, რადგან მასების გარკვეულ ნაწილში სადაც განათლების ნაკლები დონეა ძალზე ფეხგადგმულია, ცრუ რწმენებს ეკუთვნის ბედისწერის, გრძნეული სიზმრების, ჯადოქრობის, მისნობის, დაცდილი ნიშნების, მკითხაობის, წმინდა ნაწილების, წმინდა ადგილების, ფეტიშის და მისთანა რწმენა, ყოველივე ესაა გადმონაშთი ჩვენი წინაპრების შეხედულებებისა, ბუნების მოვლენებზე მცდარი და. შიშნეული წარმოდგენებისა, ამასთანაა დაკავშირებული მრავალი აკრძალვები, წესია და ადათი, ათადან ბაბადან და ჩვენ მას ვერ შევცვლით.

ცხონება - ცხოვრება რელიგიური გაგებით საუკუნო ცხოვრება, ნეტარება “აღსდექ უფალო მაცხოვნე მე, მიჰვმადლებ მივცემ საუკუნო ცხოვრებას”.

ცხრა ნაყოფი სულიწმინდისა - სიყვარული, სიხარული, მშვიდობა, სულგრძელობა, სიტკბოება, სიკეთე, სარწმუნოება, მოთმინება, მყუდროება, პირველი შვიდი სიკეთის ქადაგებაა, ერთი რწმენის ქადაგება, ბოლო ორი მორჩილებისა.

ცხრა ნეტარება - ქრისტიანული ეკლესიის მიხედვით დალოცვა “ნეტარ იყვნენ გლახაკნი სულითა, მგლოვიარენი გულითა, მშვიდნი რომელთაც შიოდეს და სწყუროდეს 243 სიმართლისათვის, მოწყალენი, წმინდანი გულითა მშვიდობისმყოფელნი, დევნილნი სიმართლისათვის, ნეტარ იყვენით თქვენ რაჟამ გდევნიდნენ და გყვედრიდნენ და ყოველი სიტყვა ბოროტი თქვენდა მომართ სიცრუით თქვენთვის, გიხაროდენ და მხიარულ იყვენით თუ სასყიდელი თქვენი წმინდა არს” თუმც ეს სიტყვები სიტყვებად რჩებიან მართალნი ისევ იჩაგრებიან და ეს 9 ნეტარება მხოლოდ საიქიო სასუფევლის იმედად რჩება.

ძელი ჯვარისა - იხ ჯვართამაღლება.

ძენი, ძენ ბუდიზმი - ბუდიზმის ერთერთი სახესხვაობა, იაპონური შესატყვისი ჩინური სიტყვისა ჩან, სანსკრიტული ძიანა, მჭვრეტელობის თავმოყრა, წარმოადგენს ჩინურ ჩან - ბუდიზმის ნაირსახეობას VI საუკუნიდან, არსებითად იგივე ბუდიზმია, მაგრამ აქვს საკუთარი მოძღვრება ცისა და მიწის ურთიერთკავშირზე, რასაც არ ყოფენ, ზღვარს კი არ უდებენ არამედ განუყოფელ მთლიანობაში განიხილავენ როგორც ღვთაებრივისა და მიწიერის ერთიანობას, თუ ბუდიზმი ასწავლის, რომ ღვთაებრივ სრულყოფილებას ადამიანი მიაღწევს მხოლოდ თანდათანობითი და ხანგრზლივი გადასვლით გრძნობიერი სამყაროდან სანსარა არარსობის, უმყოფობის, სრული განწმენდილობის ციურ სამყაროში ნირვანა, ძენ ბუდიზმის თვალსაზრისით განწმენდა, სრულყოფა თვით ადამიანის საკუთარ სულში, მის ბუნებაშია და აქვე შეიძლება მისი მიღწევა, ცნობენ სატორის - ანაზდეულ გასხივოსნების, შუქის მოფენის მომენტს უკიდურესი ემოციური აღტკინების ჟამს, როდესაც კაცის სულში ბუდა აღმოჩნდება, სარწმუნოებას ახასიათებს უკიდურესი ინდივიდუალიზმი, გულგრილობა გარე სამყაროსადმი, რადგან მორწმუნის მიზანია მხოლოდ ღვთაებასთან შეერთება, აცდენს ხალხს სწორი გზიდან, თუმცა არ უყენებს რთულ სარიტუალო მოთხოვნებს, ასწავლის ბუდასთან დაკავშირების გზებს ან პირდაპირ გულიდან გულში, ან პირდაპირი კავშირით ადამიანის არსებასთან, ბუდას ჭეშმარიტ სიბრზნესთან, ან ადამიანის სულიერი სამყაროს ჩაწვდომით ბუდასთან დაახლოებას.

ძველი აღთქმა - იხ. ბიბლია, დაბადება, საღვთო წერილი.ძველი აღთქმის დღესასწაულები - დაბადების მიხედვით სინაის კანონმდებლობით დაწესებული ძველებრაული დღესასწაულები რომელთა მიზანი იყო სარწმუნოების განმტკიცება, ხდებოდა საკულტო ცერემონიალი, მსხვერპლის შეწირვა, დღიური ჯაფისაგან სრული განთავისუფლება, 1 შაბათი წმინდა დღე, მიღმაქვეყნიური სიმშვიდის სიმბოლო, რომელიც მოსეს კანონით კრძალავდა 244 ყოველგვარ მრუშობას, თავთავის დაფშვნას და. შეჭმასაც დანაშაულად უთვლიან ქრისტეს, ბრმისთვის თვალის ახელასაც და ა. შ., “და აკურთხა ღმერთმან დღე მეშვიდე და წმინდა ყო იგი”, მორწმუნენი მიდიოდნენ სჯულის კიდობანთან, შემდეგ ტაძრად და ასრულებდნენ მსხვერპლშეწირვას, ქრისტიანობამ შაბათი კვირაზე გადაიტანა, 2 პასექი, გამოსვლათა დღესასწაული, ეგვიპტის ტყვეობიდან ებრაელი ხალხის გამოხსნის აღსანიშნავი, 3 ერგასისი ორმოცდაათის დღესასწაული 15 ნისანიდან 50 დღის გასვლის შემდეგ, მოსავლის დღესასწაული, სწირავდნენ შვიდ უბიწო ტარიგს თხას, პურს პირველი მოსავლიდან, აქედან განვითარდა ქრისტიანული სამება, სულთმოფენობა აღდგომიდან 50 დღის შემდეგ ათორმეტთაგანი, 4 საყვირთა, სახსენებელი საყვირთა დაბერვისაი, გაზაფხულის, განახლების ზეიმი, რასაც უერთდებოდა თვის საწყისი, ახალი მთვარის დღესასწაული, ერგასის დღეთა მომდევნო, ვერცხლის წმინდა საყვირები ხალხს სალოცავად მოუხმობდა კიდობანთან იმ საზეიმო დღის მოსაგონებლად როცა მოსეს კანონი ხალხს საყვირთა ქუხილით ეუწყა, ვინც იმ დღეს რაიმე საქმეს მოიმოქმედებდა მსხვერპლის შეწირვის გარდა რისხვა ელოდა, “წარწყმდეს იგი ერისაგან თვისისა, მოისპოს იგი ერისაგან თვისისა”, 5 დღე განწმენდისა, შემდეგ კარავთა დღესასწაული და სხვა.

ძველი სარწმუნოების მმოსავნი - იხ. სტაროობრიადცები.

ძმობანი - 1 ზოგიერთი კათოლიკური ორდენის ზედწოდება ფრანცისკანელთა და სხვა, 2 საერთოდ საეკლესიო კავშირი, ორგანიზაცია, ტერიტორიულად და რწმენით გაერთიანებული ჯგუფი, 3 უკრაინელ და ბელორუს მართლმადიდებელთა რელიგიური საეკლესიო ორგანიზაცია XV - XVII ს ებრძოდნენ კათოლიციზმს ქადაგებითა თუ წიგნებით, განსაკუთრებით ძლიერი იყო კიევის და ლვოვის ძმობანი, 4 მართლმადიდებელი ეკლესიის გაერთიანებანი ეპარქიებში 1864 წლის წესდებით, ებრძოდნენ სტაროობრიადცებს, სექტანტებს.

წამება - ფიზიკური ტკივილებით ადამიანის ქენჯნა, დატანჯვა რაიმე საიდუმლოს გაცემის, გამოტეხვის, აღიარების ან დანაშაულად მიჩნეული იდეის თუ მოქმედების უარყოფის მიზნით, ძველ რომში პირველ ხანებში მხოლოდ მონებს აწამებდნენ, შემდეგ შემოიღეს სახელმწიფო დამნაშავეებისათვის საერო სასამართლოებში, თვით წამებას აწარმოებდა საგანგებო მოხელე, მდივანი იწერდა, XIV საუკუნიდან ფართოდ შემოიღეს ერეტიკოსთა წინააღმდეგ ჯერ საეროთა დახმარებით შემდეგ კი ურბან V - ს დროიდან მთელი წამება სასულიეროთა, ინკვიზიტორთა ხელში გადავიდა, რათა ეკლესიას თავისი 245 საიდუმლო დაეცვა, საშინელი იყო ეს საიდუმლო, არ ერიდებოდნენ არავითარ ღონისძიებას, ხერხსა და იარაღს რომ არაადამიანური წამებით გაეტეხათ უდანაშაუოთა სული და ხორცი, ამიერიდან ეს სიტყვა უფრო რელიგიურ შინაარსს იღებს, აწამებდნენ ცეცხლით, რკინით, ყულფით, გავარვარებული მარწუხებით, ბორბალზე გაკვრით, ძელზე გაკვრით, ჭოჭონაქებით, თმით, ფეხებით ან უკან გაკრული ხელებით კიდებდნენ ჭერზე, უმატებდნენ გირებს, აწევ - დაწევით უძლიერებდნენ ტანჯვას, ოთხ კედელზე მიჭედილ კავებზე ხელ - ფეხით კიდებდნენ და მუცელზე სიმძიმეებს უწყობდნენ, კიბის საფეხურებზე გააკრავდნენ და ბაწრებით ჭიმავდნენ თოკდახვეული ბორბლის ტრიალით, ძელზე დაკრულს დაჰკიდებდნენ და მათრახებით სცემდნენ, ნელ ცეცხლზე ხრუკავდნენ ერთ მხარეს ხელებით ეჭირათ, მეორეზე ფეხებით, ფრჩხილებში ნემსებს უყრიდნენ, კანზე თასმებს აჭრიდნენ, ღია პირში ძაბრით მდრუღარეს ასხავდნენ და ა. შ., საქართველოში წამება თამარმა აკრძალა.

წარდგომა - 2 მცირე მუხლი რომელსაც მონაცვლეობით კითხულობენ დიაკონი და გუნდი ან მედავითნე და გუნდი, საეკლესიო რიტუალებზე ცნობილია წარდგომები დღის წმინდანის სადღესასწაულო საგანგებო.

წარმართი იმპერატორები - რომის იმპერიის მბრძანებელნი 293 - 306 წლებში როცა გაძლიერებით დევნიდნენ ქრისტიანებს, დიოკლეტიანე 285 - 305 წ, მაქსიმინიანე 286 - 305 წ, ვალერიუსი 293 - 311 წ, კონსტანცი I 293 - 306 წ, მამა კონსტანტინე I დიდისა რომელმაც ქრისტიანობა სახელმწიფო რელიგიად გამოაცხადა და ბიზანტია აქცია კონსტანტინეპოლად მილანის ედიქტით 313 წ, შემდეგ მოიწვია ნიკეის საეკლესიო ყრილობა, წარმართ იმპერატორთა ერთდროულმა მეუფებამ მრავალი ქრისტიანი იმსხვერპლა, კონსტანტინემ ქრისტიანებს ნება დართო ღვთისმსახურებისა და ამით გააძლიერა სახელმწიფო.

წარმართობა - ლათ. ეთნიკალის - წარმართული, კერპთაყვანისმცემლობა, მრავალღმერთიანობა პირველყოფილ და გვიანდელ ხალხთა სარწმუნოებანი ვიდრე მონოთეიზმამდე, ტერმინი ღვთისმეტყველურია და არა აქვს მეცნიერული, ობიექტურად გამოხატული შინაარსი, თეოლოგები უგულვებელყოფენ მნიშვნელოვან გარემოებას მაგია, ანიმიზმი - ანიმატიზმი, ფეტიშიზმი, ტოტემიზმი, პოლითეიზმი, ძველ და ახალ წარმართულ ტომთა რელიგიები ერთგვარი საშენი მასალაა ახალი უმაღლესი რანგის რელიგიებისათვის იუდაიზმი, ქრისტიანობა, ბუდიზმი, ისლამი, მრავალი 246 გადმოცემა, ტრადიცია, სარიტუალო სისტემა გადმოღებულია წარმართულიდან რასაც საღვთისმეტყველო ლიტერატურა წარმართულს უწოდებს.

წელთაღრიცხვა - ჟამთა აღრიცხვა, დროის თანმიმდევრული გამოთვლა, რაც ჩვეულებრივ რაიმე დიდი ისტორიული მოვლენის ან გამოჩენილი პიროვნების დაბადების თარიღთან დასაბამიდან იწყებოდა ხოლმე, მაგ რომაული წელთაღრიცხვა რომის დაარსებიდან, ეგვიპტური, ბერძნ. ული, მაჰმადიანური კალენდრები და სხვა, ქრისტიანული წელთაღრიცხვა რაც სხვადასხვა დროს მთელმა მსოფლიომ მიიღო დაკავშირებულია იესო ქრისტეს დაბადების თარიღთან რაც დაახლოებით 525 წ იანგარიშა რომაელმა ბერმა კათოლიკე დიონისე მცირემ და წინადადება. შეიტანა ამით დაწყებულიყო შობის დღესასწაული, მასთან ახალი წელთაღრიცხვაც, ევროპის ქვეყნების უმრავლესობამ ეს თარიღი მიიღო XVI ს, რუსეთში 1699 წ, ნიკეის ყრილობამ 325 წ მიიღო და დააკანონა ე წ იულიანური კალენდარი, რომლის მიხედვითაც ყოველ მეოთხე წელს თებერვლის დასასრულს ემატება 1 დღე 29 თებერვალი ნაკიანი წელი ტროპიკული დროის გამოსარჩევად რომაულ კალენდარში, 1582 წ გრიგოლ XIII ახდენს ახალ რეფორმას რაც არსებითად იგივე იულიანური დროა ოღონდ აღდგომის გადაწევასთან დაკავშირებით იმ დროისათვის დაგროვილ ზედმეტ 10 დღეს დაემატა 3 დღე და ძველი წელთაღრიცხვა ძველი სტილი გადაიწია უკან, შეიქმნა Xძველი და ახალი სტილი რაც დღესაც გრზელდება, ისტორიკოსები კი თარიღების გადასაყვანად იულიანური კალენდრითაც სარგებლობენ, გრიგოლის გრიგორიანული კალენდრის შესწორება ითვალისწინებს ნაკიანი წლების რაოდენობის შემცირებას სამის ყოველ 400 წელიწადში განსხვავებას იძლევა დედამიწის ბრუნვა მზის გარშემო მცირე გადახრით, ახალი გრიგორიანული კალენდარი მიღებულია ამერიკაში, ევროპაში, ჩვენთან.

წელიწდობა - ზამთრის მნიშვნელოვანი დღესასწაული თუშეთში ოჯახის სვეტთან დაკავშირებით, აცხობენ ფუძის ანგელოზის კვერს.

წესები რელიგიური - გარკვეული მოქმედების საკულტო საქმიანობის მთლიანობა, რასაც მორწმუნეთა წარმოდგენით შეუძლია ცვლილება. შეიტანოს საგანთა და მოვლენების მსვლელობაში, მოახდინოს ზეგავლენა ზებუნებრივ ძალებზე, ცოცხალთა თუ მიცვალებულთა სასარგებლოდ, ცხადია ყოველი რელიგიური კულტისათვის დამახასიათებელ რელიგიურ წესთა ჩასახვაში მთავარი როლი ეკუთვნის ძველ მაგიასა და ჯადოქრობას, მათი შესრულება დაკავშირებულია 247 ადამიანის ცხოვრების სხვადასხვა მნიშვნელოვან მოვლენასთან შობა, ქორწინება, ნათლობა და სხვა, ამ ძლიერი ემოციური ზემოქმედების სახეობა სხვადასხვა რელიგიაში სხვადასხვაგვარია, ეკლესია საგანგებოდ ემზადება ყოველი წესისათვის აღკაზმულობით, გალობით, ქოროების გამოსვლით, ლოცვა კურთხევით, გათვალისწინებულია მორწმუნეთა ემოციური დატვირთვის მოთხოვნილებაც, მათი ესთეტიკური გემოვნებაც და რწმენაც, მათგან განსხვავებით საერო დღესასწაულები სხვაგვარ ელფერს ატარებენ, მათ დღეს განსაკუთრებული მნიშვნელობა ეძლევათ.

წესის აგება - ანდერძის აღსრულება, ლოცვა, პანაშვიდი მიცვალებულის მოსახსენებლად ქრისტიანის დაკრძალვის დღეს მორწმუნეთა თხოვნით.

წითელი პარასკევი - ქრისტეს სახელთან დაკავშირებული დიდი პარასკევი, დიდ ხუთშაბათს იესომ შეჰყარა მოციქულები, გამართა სერობა და განუცხადა მოწაფეებს ერთი თქვენგანი გამცემსო, ნუთუ მე შესძახა ყველამ და მათ შორის იუდამაც, სწორედ შენ, ამის შემდეგ მანვე დააწესა წმინდა ზიარება და ააჩქარა იუდა აღასრულეო, საიდუმლო სერობაზე, პურობაზე მოძღვარმა მოციქულებს თავისი მოძღვრება გააცნო “იყვარებდის ურთიერთას ვითარცა მე შეგიყვარეთ თქვენ”, ქრისტე გასცეს, შეიპყრეს და ჯვარს აცვეს, შაბათ დღეს დილითვე ებრაელებმა პილატესთან შეთამხმებით დარაჯები დააყენეს იესოს საფლავთან რომ გვამი არ მოეპარათ, ხორცით საფლავს მდებარე იესო სულით ჯოჯოხეთს ჩავიდა, იქ შავეთი შეძრწუნდა, ქრისტემ მართალნი გამოიყვანა, შეიმუსრნა ბჭენი ჯოჯოხეთისანი, გაისმა ციურთა ღაღადი, სწორედ ვნების დღეებში იყო განსაცდელი, იესო მღვდელთმთავრებმა პარასკევს წარუდგინეს ურიასტანის მმართველს პონტოელ პილატეს და მისი ჯვარცმა ითხოვეს, პილატემ ავაზაკი ბარაბა გამოიყვანა და იკითხა რომელი გავათავისუფლოთო, პასექის დღესასწაულზე 1 დასასჯელის შეწყალება. შეიძლებოდა, ხალხმა ბარაბას განთავისუფლება ითხოვა, პილატე არ იყო დარწმუნებული ქრისტეს დანაშაულში “რაი ბოროტი უქმნიეს მაგას”, მაგრამ ხალხის შფოთს მოერიდა, ტაშტი მოატანინა, ხელი დაიბანა და თქვა ამ საქმეში მე უბრალო ვარო, აქედან ხელის დაბანვა, ხალხმა იქუხა “სისხლი მაგისი ჩვენს ზედა და. შვილთა ჩვენთა ზედა”.

წინადაცვეთა უფლისა - 1-14 იანვარს, ყრმა ქრისტეს წინადაცვეთა. შობიდან მერვე დღეს, ძველებრაული წესის თანახმად რაც მარიამმაც აღასრულა და უწოდეს იესო, მაცხოვარი.

წინასწარმეტყველება რელიგიური - მისნობა, მომავლის განჭვრეტა ზებუნებრივი ნიჭის, გამოცხადების, ზეშთაგონების, ნიშნის მეშვეობით, რელიგიური მოძღვრების თანახმად საგანთა ა მოვლენათა ბუნებრივი განვითარება საბოლოოდ უზენაესის ნებაზეა დამოკიდებული, ადამიანს კი არ შეუძლია მისი ჩანაფიქრის განჭვრეტა, “განგებასა ვერვინ შეცვლის”., მაგრამ ღმერთს შეუძლია აუწყოს მომავალი ცალკეულ შემთხვევაში შეიხედოს მომავალში, საამისოდ ქმნის ილუზიას როდესაც ზოგადი ბუნდოვანი ფრაზებით ან უშუალო ქადაგებით წარმოგვიდგინოს მოვლენები, რომლებიც სინამდვილეს ჰგავს, ასე ნებისმიერი ომი გამოდგება წინასწარმეტყველების ობიექტად ბიბლიაში თითქოს მრავალი მოვლენაა წინასწარ თქმული, მაგრამ წინასწარმეტყველთა ასეთი ვარაუდები დაწერილია პოსტ ფაქტუმ, მოვლენის შემდეგ, ასე დანიელის წინასწარმეტყველებანი ბაბილონის დაცემაზე, სპარსეთის ამაღლებაზე, მაკედონიის გაძლიერებაზე მოგვიანებით დაიწერა როცა ყველაფერი ეს უკვე მოხდა, დიდი ადგილი უჭირავს მეორედ მოსვლის, განკითხვის დღის, ქვეყნიერების აღსასრულის, წარღვნის, ხანძრის წინასწარმეტყველებას, იოანეს გამოცხადებაში ეს მოკლე ხანში უნდა მოხდესო, შემდეგ მრავალი ახალი ვარაუდი ითქვა, ელოდნენ ათას, 1198, 1524, 1819, 1832, 1843, 1846, 1932 წლებში მაგრამ თვითმარქვია წინასწარმეტყველთა ყველა ვარაუდი ქარმა წაიღო, ბევრს წინასწარმეტყველებენ სექტებიც ამას მეცნიერება არ სცნობს.

წინასწარმეტყველნი - წინასწარ წარმოვთქვამ ბერძნ. პროფეტე, გერმ, ფრანგ, ინგლ, კალკა, შორსმჭვრეტელი ბრზენკაცი, მისანი, რომელიც ხალხთა რწმენით მომავლის ამბავს ჭვრეტს და ქადაგებს, აფრთხილებს ხალხს მოსალოდნელ შედეგებზე, ქრისტეს ცხოვრების ზოგ ეპიზოდს უკავშირებენ ბიბლიურ წინასწარმეტყველთა მონაცემებს, რაც პირველმა ქრისტიანებმა თავისებურად გააცოცხლეს, ციტატების სახით შეიტანეს თავიანთ შრომებში, სახარებებში, ბიბლიაში ძველ აღთქმაში ცნობილია დიდი და მცირე წინასწარმეტყველნი სულ 16, ყოველი მათგანის ნააზრევი შეტანილია მათი სახელობის წიგნებში ესაია, ერემია, ეზეკიელი, დანიელი, ისუ ნავე, უფროსნი, ოსია, იოველი, ამოსი, აბდია, იონა, მიქია, ნაუმი, აბაკუმი, სოფონია, აგეი, ზაქარია და მალაქია უმცროსნი, ეზეკიელის წიგნში ქალები დასტირიან ბაბილონელთა თამუზს სიკეთისათვის წამებულ ღმერთს, ბერძენთა დიონისე ზევსის ძეა, ბუდა მაიასი რომელსაც სიზმარში თეთრი სპილო მოევლინა, პლატონის მამად აპოლონს 249 თვლიდნენ, მაკედონელის მამად ამონს, ბიბლიური სიტყვა ემანუელი - ღმერთი ჩვენთანაა ანალოგიას პოულობს ესაიას წიგნში სადაც ლაპარაკია ღმერთის უბიწოდ ჩასახვაზე “აჰა ქალწულმა მუცლად იღოს და. შვას ძე და უწოდონ სახელი მისი ემანუელ” არ ამბობს ქალწულად დარჩებაო, ეს გვიანდელი დამუშავებაა როგორც დოგმა, იონა რომ ვეშაპმა გადაყლაპა და 3 დღის შემდეგ ამოანთხია აქაც სიმბოლური წინასწარმეტყველებაა. შეცოდება და გამოსყიდვა, ბევრი წინასწარმეტყველი აწამეს რადგან მათი ვარაუდები ხელს არ აძლევდა მოძალადეებს, სხვა სარწმუნოების მიმდევართ, მაჰმადიანთა უდიდესი წინასწარმეტყველი იყო მაჰმადი, ზოგი სექტა სუბოტნიკები და სხვა ქრისტესაც წინასწარმეტყველად, მოციქულად თვლიდა, ცნობილია წინასწარმეტყველი ქალებიც სიბილები.

წირვა - საკულტო ცერემონია, ლიტურგია, ბერძნ. მსახურება, უწინ ჟამის წირვა, ზუსტი გამოხატულება. შინაარსისა, სამსხვერპლოდ იყენებენ პურს და ღვინოს, პურს უწოდებენ სამეუფოს, ღვინოს ზედაშეს, ძღვენის სიწმინდეს დიდი ყურადღება ექცევა, უსისხლო მსხვერპლი იესომ დააწესა, მანამდე სისხლიანი ზვარაკი ეწირებოდაო ამბობენ, მაგრამ საკლავს მუდამ კლავენ, სეფისკვერი საღვთო ტარიგის სიმბოლოა ე. ი. იესოსი, რომელიც ვითარცა ცხოვარი კვლად მიიგვარა, მოიღეთ ჭამეთ ესაა ხორცი ჩემი, სვით ამისგან ყოველი ესე არს სისხლი ჩემი მისატევებლად ცოდვისა, მთელი ეს საწესო რიტუალი წირვასთანაა დაკავშირებული, გალობა, ანდერძის აგება, გალობის გარდახდა, პანაშვიდი.

წმინდა ადგილები - ტბები, მდინარეები, ქალაქები, სოფლები, მთები, ხეები, სამარხები და ა. შ., რომლებიც რელიგიის ისტორიის თანახმად დაკავშირებულია ღმერთის ან წმინდანთა მოქმედებასთან და ქცეულან მორწმუნეთა მიმლოცველობის ადგილებად, მათი რწმენით ასეთი ადგილების მონახულება უზრუნველყოფს სნეულთა განკურნებას, სანუკვარ სურვილთა აღსრულებას, წმინდა ადგილებად ითვლებიან რომი, მექა, იერუსალიმი და სხვა, კათოლიკურ სამყაროში პოპულარულია ქ. ლურდი, რომლის წმინდა წყაროები თითქოს კურნავენ სხეულს.

წმინდანთა ნაწილები - იხ. რელიქვიები.

წმინდანთა ცხოვრება - ქრისტიანული სარწმუნოების პროპაგანდის მიზნით დაწერილი ცხოვრებანი, მარტვილობანი წმინდანთა მოწამეებისა, საეკლესიო მოღვაწეებისა, 250 იწერებოდა პირველი საუკუნეებიდანვე და ყოველ ქრისტიან ერს დაუგროვდა მთელი ტომები, ქართულ ჰაგიოგრაფიულ ლიტერატურაში მრავალი ცხოვრებაა.

წმინდა საიდუმლოებანი - იხ. საიდუმლოებანი.

წყალკურთხევა - იხ. ნათლისღება.

წყევა - საკანონო, სულიერად განკანონება, ეპიტიმია ბერძნ. ეპიტიმიონ ეპი ზე ტიმონ სასჯელი, საეკლესიო სასჯელი, ზნეობრივ - გამასწორებელი ღონისძიება ქრისტიანულ ეკლესიებში, ეკისრებათ საეროებს, მოძღვართ ბერ - მონაზვნებს ცოდვებისათვის, რაც გამოიხატება სარწმუნოების წინააღმდეგ გამოსვლით, მავნე აზრისა და მოქმედებისათვის და ითვალისწინებს გარკვეული ხნით რაიმე რიტუალის შესრულებას, ხანგრძლივი და მძიმე მარხვა, ხანგრძლივი ლოცვა, მიმლოცველობა წმინდა ადგილებში, ხორცის გვემა და ა. შ., დამნაშავეს მას ადებს მოძღვარი აღსარების დროს, ან თვით მორწმუნე კისრულობს.

ჭეშმარიტი მართლმადიდებელი ეკლესია - მართლმადიდებელი მონარქიული სექტა, რომელიც ქრისტიანულ მოძღვრებას იყენებდა საბჭოთა ხელისუფლებასთან საბრძოლველად, შეიქმნა რუსეთის სამღვდელოების მიერ, მართლმადიდებლობას რელიგიის ღალატი დასწამა და. შეიკრიბა ლენინგრადის მიტროპოლიტის იოსებ პეტროვის ირგვლივბ, გაფორმდა 1927 წ, თავი გამოაცხადეს რეოლუციამდელი ეკლესიის უშუალო მემკვიდრეებად და მღვდლად ცნობდნენ მხოლოდ იმათ ვინც პატრიარქმა ტიხონმა და მისმა მიმდევრებმა აკურთხეს, შეინარჩუნეს მართლმადიდებლობის თითქმის ყველა წესი და რიტუალი, აქცენტი გადაიტანეს მხოლოდ იმაზე რომ მალე უნდა მოხდეს მეორედ მოსვლა, მისი მოახლოების სიმპტომად თვლიდნენ საბჭოთა ხელისუფლების ანტიქრისტეს გამარჯვებას, ცოდვად გამოაცხადეს საბჭოთა სკოლებში სწავლა, კოლმეურნეობაში მუშაობა, არმიაში სამსახური, ადიდებდნენ რომანოვების ოჯახს, მხსნელად თვლიდნენ მიქელანგელოზს, აწყობდნენ ტერაქტებს, ღვთისმსახურებას საიდუმლოდ მოწყობილ კატაკომბებში და. შინაურ ეკლესიებში აწყობდნენ, მალე დაიშალა.

ჭეშმარიტ მართლმადიდებელი ქრისტიანები - შეიქმნა 30-40-იან წლებში კულაკებისა და. შეძლებულ გლეხთა მხარდაჭერით დაშლილი სექტანტების ნაშთებისაგან, აქტიურობდა დიდი სამამულო ომის წლებში, ემსგავსებოდა ჭეშმარიტ მართლმადიდებელთა სექტას, ადიდებდა ტიხონოვშჩინას დაშალეს.

ჭეშმარიტ მართლმადიდებელი ქრისტიანული სექტა - მოხეტიალეები, ძველმორწმუნეთა სტაროობრიადცების მიმდინარეობა, მისი ნაირსახეობა, უმღვდელონი, ქადაგებენ განდგომას საზში ყოფნის უარყოფას რამდენადაც იქ ეგულებათ ანტიქრისტე, აგრეთვე საბჭოთა ხელისუფლების მიერ გატარებულ ღონისძიებებზე უარის თქმას, უარყოფა ყოველგვარი სხვა რელიგიური მიმდინარეობისა, პროტესტად მიაჩნიათ გაქცევა, წასვლა უდაბნოებში, ფარულად ცხოვრება.

ხარება - მიხარება, ცნობის მიცემა, რელიგიური დღესასწაული ხარებობა ყოვლადწმინდა ღვთისმშობლისა და მარადის ქალწულისა მარიამის დღეობა 25 მარტს 7 აპრილს, წიგნის კითხვით გართულ მარიამს მთავარანგელოზი გაბრიელი გამოეცხადა და ახარა “გიხაროდეს მომადლებულო უფალი შენთან არს , კურთხეულ ხარ შენ დედათა. შორის ე. ი. შობ იესოს, მაცხოვარს, კაცობრიობის მხსნელსო, მარიამ ჯერ შეეშინდა, მერე კდემით თავი დახარა “აჰა მხევალი უფლისა” და უბიწოდ შვა სულიწმინდის მოვლინებით იესო, ხარება მართლმადიდებელ სარწმუნოებაში ითვლება ათორმეტთაგანად, უბიწოდ ჩასახვის მითი ცნობილია ძველი ინდოეთის, საბერძნ. ეთის, რომის რელიგიებშიც, დღესასწაულობენ IV საუკუნიდან როცა. შობა, ნათლისღება და უფლის გამოცხადება სხვადასხვა დღესასწაულებად იქცა, შობა 25 დეკემბერსაა, ნათლისცემა 6 იანვარს, ხოლო ხარება დაადგინეს შობიდან უკან 9 თვის გადათვლით, ეს დღე ემთხვევა საგაზაფხულო სამუშაოების ზეიმს.

ხატთმებრძოლობა - იკონობორსტვო, სოციალურ-რელიგიური მოძრაობა საქრისტიანოში,  დაყრდნობით, ხატისა და წმინდა ნაწილთა უარყოფის ცდა ბიბლიაზე რომ ხატი მსგავსი სახე კერპია და ხატის თაყვანისცემა კერპთთაყვანისცემა, ამით უარყოფდნენ შეხედულებას,    რომ გრძნობიერი, თვალსაჩინო საშუალებებით შეიძლება ნეტარების მიღწევა, ასეთი სიმბოლოებია ხატი, ჯვარი, ტაძარი, ღვთისმსახურება, თავიდან ეს იყო ბრძოლა საეკლესიო მიწათმფლობელობის წინააღმდეგ, გამოხატავდა სხვადასხვა წოდების ინტერესებს, ამასთან ბიბლიის გარდა ეყრდნობოდნენ საეკლესიო ავტორიტეტებს კლიმენტი ალექსანდრიელს, ევსებიოს კესარიელს და სხვა, ამით ზიანს აყენებდნენ მოძღვრებას ქრისტეს ღმერთკაცობის შესახებ, აშკარაა ზეგავლენა მონოფიზიტებისა, ხატის კულტის წინააღმდეგ [პირველად IV ს გაილაშქრეს, მოძრაობა დაიწყო ბიზანტიაში, საერო არისტოკრატია, თვით იმპერატორი გარკვეული მოსაზრებით მხარს უჭერდა მოძრაობას რათა 252 დაესუსტებინათ ეკლესიის გაძლიერებული ზეგავლენა სახელმწიფოში, საერო და სასულიერო ფეოდალების ბრძოლა გამწვავდა მაშინ, როცა 726 წ იმპერატორმა ლეო III - მ გამოსცა ბრძანებულება და აკრძალა ხატების თაყვანისცემა, მაგრამ როცა ხალხთა მასების ხატთმებრძოლურმა მოძრაობამ საშიში ხასიათი მიიღო არისტოკრატები გაერთიანდნენ, 786 წ კონსტანტინეპოლის VII საეკლესიო ყრილობაზე ხატთმებრზოლობა დაგმეს, ხოლო 843 წ ბიზანტიაში აღდგა ხატების თაყვანისცემა, შემდეგ ის მეორდება მხოლოდ ცალკეულ ერეტიკულ მოძრაობებში ტონდრაკიელებში VIII - X ს, ბოგომილებთან X - XII ს კატარებსა და ალბიგოელებში საფრანგეთი - იტალია XI - XIII ს, მარკიანთა ერესში რუსეთი XI - XVI ს და სხვა, 1556 წ ნიდერლანდებში 5500 ქანდაკი და ხატი დაამსხვრიეს.

ხატი - ბერძნ. იკონი - მსგავსი სახე, წმინდანთა, ღმერთების, რელიგიური სიუჟეტების ფერწერული ან რელიეფური გამოსახულება ხეზე, ლითონზე, რელიგიური თაყვანისცემის საგნად ქცეული ან ამ მიზმით გამოკვეთილი, არსებობს ქრისტიანულ სარწმუნოებაში, ლამაიზმში, ბუდიზმში, ითვლება ფეტიშიზმის გამოხატულებად, ნასესხებია ძველი რელიგიებიდან, მისი თაყვანისცემის წინააღმდეგ გაილაშქრეს საეკლესიო ისტორიკოსმა ევსებიოს კესარიელმა და ეკლესიის მამამ კლიმენტ ალექსანდრიელმა რომლებიც გამოდიოდნენ ბიბლიიდან არა თაყვანი ვცეთო კერპებს, მაგრამ IV ს ხატების კულტი ფართოდ გავრცელდა, მიეწერებოდათ სასწაულებრივი ძალა, სამკურნალო თვისებები, განახლებისა და თვალებით მინიშნების უნარი, ამასთან ისინი ხელოვნების შედევრები და სიწმინდის სიმბოლოებია.

ხატის მსახური - ხევსურთა სარწმუნოებრივი რწმუნებული, სამლოცველოს ე. ი. ხატის მსახური, ჩვეულებრივ ხევისბერი, მთავარი ხატის მსახური, ევალებოდა რელიგიური ცერემონიისა და მსხვერპლშეწირვის აღსრულება.

ხატობა - რელიგიური დღესასწაული, ხატზე, ეკლესიაში წირვა - ლოცვა და მსხვერპლის შეწირვა, რაც პურობით მთავრდებოდა.

ხელთდასხმა - იხ კურთხევა მღვდლად და სხვა.

ხილიაზმი - ბერძნ. ხილიო, ხილიე ათასი, უფლის ათასწლოვანი მეუფება ქრისტიანული მოძღვრებით, რაც უნდა მოჰყვეს სიკეთის გამარჯვებას ბოროტებაზე, მკვეთრად მხატვრულ სახეებში გამოიკვეთა ადრექრისტიანულ წიგნში იოანეს გამოცხადება. შემდეგ ის ეკლესიამ დაგმო როგორც ერესი, ამის 253 მიუხედავად მან შუა საუკუნეების სექტებში ფართო გავრცელება ნახა, ღარიბობა ამაში ხედავდა ერთგვარ იმედს, რომ თავს დააღწევდა ჩაგვრას და საშველი დაადგებოდა ციური განგების წყალობით, ზოგჯერ ეს იდეები უკავშირდებოდა უფლის მეუფების იდეას დედამიწაზე, ხდებოდა გლეხურ - პლებეური ერესის ამოსავალი პუნქტი, ახლა ეს იდეები ცოცხლობენ ადვენტისტების, იეღოვისტების და სხვა სექტების მოძღვრებაში, როგორცც ჩაგვრისაგან ხსნის იმედი.

ხიჯ - სპარსულად არაფერი, ჰომეინის დევიზი ყველას და ყველაფრის უარყოფა, შიიტური ფანატიზმის გარდა არაფრის ცნობა.

ხლისტები - იხ თვითმგვემელნი.

ხსნილი - გამოხსნილი, მორჩენილი, ჟამი ოდესსა. შენდობილ არს ჭამა ხორცისა და სხვათა, ხსნილის აღება, ესაა დროის მონაკვეთი როცა მომარხულეებს ნება ეძლევათ ჭამონ ხორცეული, შემოდგომის ხსნილი გრძელდება 15 აგვისტოდან 14 ნოემბრამდე, ზამთრისა 25 დეკემბრიდან ყველიერამდე, ხორცის აღება დიდმარხვის წინა კვირა, რომლის განმავლობაშიც საეკლესიო კანონი კრძალავს ხორცის ჭამას, მაგრამ ნებადართულია ყველის, ერბოს, თევზის ჭამა, ყველიერი, მარხვა.

ხსნის არმია - საერთაშორისო ქრისტიანულ - ფილანთროპიული ორგანიზაცია, რომელიც მქადაგებელ - მეთოდისტმა ბუტსმა შექმნა ინგლისში 1865 წ, მოსახლეობის დაბალ ფენებში რელიგიის გავრცელების მიზნით, შემდეგ გამოძახილი მიიღო სხვა ქვეყნებშიც, მისი წევრები მორალურ - რელიგიური ქადაგების გარდა ფინანსურადაც ეხმარებოდნენ ყველაზე უფრო უიმედო ღატაკებს და ცდილობდნენ მათ ჩამოცილებას პოლიტიკური ბრზოლისაგან, ამ მიზმით დაარსდა მრავალი სკოლა, ბიბლიოთეკა, კოლონია, თავშესაფარი, სისტემა სამხედრო ხასიათისაა, ჰყავთ ჯარისკაცები, ოფიცრები, გენერალი, ითვლიან 25 ათას წევრს და აქვთ ცენტრები 68 ქვეყანაში, განაგებს საერთაშორისო შტაბი, საბჭოები, კონსულტაციები, პირველი გენერლის ბუტსის ვარაუდით ამან უნდა იხსნას თანამედროვე ურჩობისა და არეულობის ატმოსფეროში კაცობრიობა უწესობისაგან, ვინც დახმარებას იღებს მონაწილეობა უნდა მიიღოს რელიგიური წესების აღსრულებაში.

ჯადოქარი - გრძნეული, კუდიანი, მავნე, ავსული, წარმართობის დროიდან მომდინარე ცრუმორწმუნეობით ცნობილი ეშმაკის მსახური დედაკაცი, რომელსაც თითქოს 254 შეუძლია ზიანი მიაყენოს ადამიანებს და პირუტყვს, გადაჩეხოს, გააგიჟოს, მუცელი მოუწყვიტოს და ა. შ., ხალხის რწმენით ეშმაკს ემსახურება, შუა საუკუნეებში ინკვიზიცია სასტიკად დევნიდა ჯადოქრობაში ბრალდებულ ქალებს, აწამებდა, წვავდა, ასეთი ბრალდება წაუყენეს კეპლერის დედას, მათი უარყოფა ოფიციალურად არ მომხდარა პირიქით 1972 წ პაპი იოანე - პავლე VI გამოვიდა საგანგებო დეკლარაციით რითაც ამტკიცებდა, რომ ეშმაკი არსებობს, მეორე დიდმა საეკლესიო მოღვაწემ კი თქვა რომ ეშმაკი ღმერთმა. შექმნა და მანვე უარყო ურჩობისათვის, დიდი ღვთისმეტყველი თომა აქვინელი XIII ს წერდა ავსულთა არსებობაზე, შუა საუკუნეებში ვინც ჯადოქრების არსებობაში ეჭვს შეიტანდა მასაც ერეტიკოსად თვლიდნენ, ლუთერისთვის ეშმაკი იყო ღვთის რისხვის იარაღი, ჯალათი.

ჯაინიზმი - სახელიდან ჯინ, ერთერთი უძველესი ინდური რელიგია ჩაისახა ძ. წ. VI საუკუნიდან ინდუიზმთან ერთად რომელიც ბრაჰმანულ ოპოზიციას დაუპირისპირდა, თითქოს მომდინარეობს ისტორიის სიღრმიდან როგორც 24 მითიური წინასწარმეტყველის ნაანდერძევი, მათგან უკანასკნელია ჯინად წოდებული მაჰავირი, ჯინია ძლევამოსილი წინასწარმეტყველი რომელმაც გზიდან ჩამოიცილა რელიგიური ხსნის შემაბრკოლებელი კარმა და იქადაგა 5 ჭეშმარიტება, არ მოკლა, არ იქურდო, არ იცრუო, ნუ გინდა მიწიერი საგნები, იყავი უმწიკვლო ბერთათვის, სულის გარდასახვის კარმას წინასწარმეტყველთა პერიოდულად გამოჩენის მოძღვრებანი ბრაჰმანიზმიდან გადმოიღო, ბუდიზმთან ერთად უარყოფს ინდივიდუალური ხსნის იდეას, კასტებს, ვედების სიწმინდეს, ბრაჰმანთა საკულტო წესებს, ჯაიანიზმის წესებია ჯინის თაყვანისცემა ღვთაების თანაბრად, წმინდა წერილთა კითხვა, საჯაროდ ქადაგებანი, ჰყავს 2 მილიონი მორწმუნე, ებრძვიან სიმდიდრის დაგროვებას, არ არიან ძალადობის მომხრენი.

ჯაჭვი მოღვაწეთა - ჯაჭვი რომელსაც შიგნიდან ჩაიცმევენ მოღვაწენი , ბორკილი, ჯაჭვი ან სხვა რამ ხორცის დამტანჯველი საგანი რასაც რელიგიური ფანატიკოსები მუდმივად ატარებდნენ ხორციელი სიამის დათრგუნვის მიზნით.

ჯვართამაღლება უფლისა - საქრისტიანოს დიდი დღესასწაული, მართლმადიდებლობაში ათორმეტთაგანი, საფუძვლად დაედო თქმულება ჯვარზე, რომელზეც ქრისტე გააკრეს, ეს ძელი ჯვარისა ცალკე თქმულების საგნად ქცეულა ჯვრის მონასტრის ქართველთა. შორის, აბრაამმა ძმისწულ ლოთეს შეცოდებისათვის სასჯელი დააკისრა, უნდა დაერგო ნაძვის კედარის და 255 კვიპაროსის გამხმარი რტოები და ერწყა ვიდრე ამწვანდებოდნენ, რამდენიმე წლის შემდეგ მართლაც ამწვანდნენ ცრემლნარევი წყლით მორწყული ტოტები და დიდ ხედ წამოიზარდნენ, სოლომონის ბრზანებით ეს ძელი იერუსალიმის დიდი ტაძრის მშენებლობაზე უნდა გამოეყენებინათ მაგრამ მშენებელთა დაუდევრობით მიივიწყეს, მერე იქვე ბოგირად გადადეს და ბოლოს ქრისტეს ჯვარისათვის გამოიყენეს, ეს ძველი მორი გოლგოთის მთაზე ჩაფლეს და ზედ წარმართული სამსხვერპლო აღმართეს, მრისხანე წარმართ იმპერატორს კონსტანტინეს რომელმაც ქრისტიანებს ღვთისმსახურების ნება მისცა და ამისათვის წმინდანად გამოაცხადეს ის ჯვარი ორგზის ცაზე მოეჩვენა, ორგზის სიზმარში და განიზრახა მისი პოვნა, ეს პატივი ერგო დედამისს წმ ელენეს, რომელმაც პალესტინაში გათხრები ჩაატარა და 324 წ ჯვარი ნახა, ხალხის საჩვენებლად გოლგოთაზე აღმართეს და ჯვრის მონასტერში ინახებოდა, მერე სპარსელებმა გაიტაცეს და იმპერატორმა ერეკლემ დააბრუნა, , ერთი გადმოცემით იერუსალიმში ინახება, მეორე ვერსიით რომში, გოლგოთაზე მისი აღმართვა იქცა სიმბოლოდ, ადამიანის გზა გოლგოთის გზაზე წამებით სვლაა, მაგრამ ესაა ხსნის, გადარჩენის გზა, იმ დღეს 14 - 27 სექტემბერს მორწმუნეები მარხულობენ, ვინც არ იმარხულებს მასზე დიდი ცოდვა ამაღლდებაო, ჯვრის პოვნის ადგილზე 335 წ ელენემ ტაძარი ააშენა, ჯვართამაღლების მიზანი აშკარაა მარადიული სასუფევლისათვის კაცი ქრისტესავით უნდა ეწამოს, აიტანოს ყოველგვარი ჩაგვრა და ა. შ.

ჯვარი - ქრისტეს ჯვარცმის სიმბოლო, თაყვანისცემის უძველესი სიმბოლოა, ოღონდ ქრისტიანობამ უფრო დახვეწა და დაუკავშირა ცნობილ თქმულებებს, მისი ფორმა დაზუსტებული არაა, მართლმადიდებელნი აღიარებენ ოთხ, ექვს და რვა ბოლოიან ჯვარს, აქვს მრავალგვარი სახე, ინდურ ჯვარს სვასტიკას უწოდებენ, აკეთებდნენ ხისას, ლითონისას, ოქრო - ვერცხლისას, ძვირფასი ქვებით მოჭედილს, მოხატულს, რელიეფურგამოსახულებიანს, ჯვარი როგორც ქრისტიანობის სიმბოლო ასეთი სახით დაკანონდა მას შემდეგ რაც კონსტანტინეს დედამ ელენემ თითქოს აღმოაჩინა ის ჯვარი რომელზეც ქრისტე გააკრეს, ასეთი სიმბოლიკა დაწესდა 326 წლიდან.

ჯვარი - სალოცავიცაა ხევსურეთში, თითქმის ყოველ სოფელს თავისი ჯვარი, ხატი ჰქონდა, ხახმატის, გუდანის, ბლოს, დიდგორის, კარატის, დართვისის და სხვა, აქ ხატობაზე სწირავდნენ მსხვერპლს, ირჩევდნენ დასტურებს, 256 დიასახლისს, ხევისბერი ლოცავდა, ამწყალობებდა ხალხს, სვამდნენ ლუდს ადიდებდნენ ჯვარს, ჯვარდიდების ცერემონიალი.

ჯვარი ვაზისა - საქართველოში ეროვნულ სიმბოლოდ ქცეული ჯვარი რომლითაც თითქოს გააქრისტიანა წმ ნინომ ქართლი, დაკავშირებულია ვენახის, ვაზის კულტთან.

ჯვაროსნული ლაშქრობანი - დას ევროპის ფეოდალთა, მეფე მთავართა დამპყრობლური ომები რომის პაპის და საერთოდ კათოლიკური სამყაროს ინიციატივით, მხარდაჭერით, აქტიური მონაწილეობით ვითომ ქრისტეს საფლავის სახსნელად ურჯულოთა ბატონობისაგან, სინამდვილეში კი ახალი მიწების ხელში ჩაგდებისა და გამდიდრების მიზნით, სულ 8 ლაშქრობა მოხდა თუ არ ჩავთვლით მღვდელლ გოტშალკის უწესრიგო ბრბოს, რომელმაც უნგრეთშივე ნახა სამარე, მთავარ ლაშქრობათა სურათი მოკლედ ასეთია, 1 მოაწყო ურბან II - მ 1096 - 99 წ პაპის კურთხევით შეიყარა ასი ათასი მეომარი, სათავეში ჩაუყენეს გამოჩენილი სარდლები გოტფრიდ ბულონელი და მისი ძმები გრაფი ჰუგო ვერმანდუა ფილიპე I - ს ძმა, რაიმონდ ტულუზელი, ტანკრედ აპულიელი, რაინისპირეთში დახოცეს 3500 ებრაელი, აიღეს ანტიოქია, ედესი, იერუსალიმი, მის პირველ მეფედ გოტფრიდი გამოცხადდა, დაარსდა სხვა სამეფოებიც, კონსტანტინეპოლთან კი ბერძნ. ებმა სძლიეს, სარდალმა მიიღო მხოლოდ უფლის საფლავის მცველის ტიტული და მომდევნო წელს გარდაიცვალა ტახტზე მისი ძმა ავიდა იერუსალიმის სამეფო არსებობდა 1100 - 1187 წ, ამ წარმატებით წაქეზებულმა მბრძანებლებმა ბავარიელთა, გერმანელთა, იტალიელთა, ფრანგთა 260 ათასიანი არმია დაძრეს მაგრამ ის სელჯუკებმა დაამარცხეს და ნაწილობრივ გაჟლიტეს, 1144 წ ედესიც თურქებმა აიღეს, II ლაშქრობა 1147 - 49 წ მოეწყო ევგენ III - ს თაოსნობით, რომელმაც ყველა მონაწილეს ურბანივით აღუთქვა ცოდვების მიტევება, მეოცნებე ბერნარდ კლერმომ მონაწილეობაზე დაითანხმა ფრანგთა მეფე ლუი VII და გერმანიის იმპერატორი კონრად III ჰოჰენშტაუფენი, შედგა 140 ათასიანი არმია ცხენოსანი და ასი ათასი ფეხოსანი, ლაშქრობა სამარცხვინოდ დამთავრდა, III ლაშქრობა 1189 - 96 წ მოეწყო მას შემდეგ რაც სულთანმა სალადინმა 1187 წ იერუსალიმი აიღო, მასში ძირითადად გერმანელი რაინდები მონაწილეობდნენ ფრიდრიხ I ბარბაროსას სარდლობით, ფრანგები ფილიპე II ავგუსტის და ინგლისელები რიჩარდ I ლომგულის მეთაურობით, ბარბაროსა მდ სალებში დაიღრჩო ბანაობისას, ფილიპე უკან გაბრუნდა რიჩარდმა კი აიღო აკრა და კვიპროსი, მაგრამ 257 იერუსალიმთან დამარცხდა და სალადინთან ზავი შეკრა, IV ლაშქრობა 1202 - 1204 წ ინოკენტი III - მ მოაწყო, 20 ათასმა ფრანგმა და გერმანელმა აიღო კონსტანტინეპოლი და დაანგრია და მის ადგილზე ლათინთა იმპერია შექმნა. 1204 - 61 წ ამით მოგებული დარჩა ვენეციის რესპუბლიკა, სათვალავში არ იღებენ 1212 წ მოწყობილ ბავშვთა ჯვაროსნულ ლაშქრობას სადაც 50 ათასი ბავშვი დაიღუპა, არც უნგრეთის მეფის კონრად II - ს ლაშქრობას სირიაში 1217 - 18 წ ზოგი თვლის და მაშინ გამოდის 8 ლაშქრობა, V თუ VI ლაშქრობა 1228 - 29 წ მოაწყო პაპის შეჩვენებულმა ფრიდრიხ II ჰოჰენშტაუფენმა რომელსაც ტევტონთა ორდენი უჭერდა მხარს, მან მოახერხა იაფას და იერუსალიმის აღება, იქვე ეკურთხა მეფედ მაგრამ 1244 წ ეს ქალაქი საბოლოოდ ჩავარდა არაბთა ხელში აიღო ეგვიპტის სულთანმა, VI თუ VII ლაშქრობა 1248 - 54 წ მოაწყო ფრანგთა მეფე ლუი IX - მ რომელსაც მძიმე სნეულების დროს აღთქმა ჰქონდა დადებული ქრისტეს საფლავს დავიხსნიო, ვერ იხსნა ტყვედ კი ჩავარდა და ძლივს გამოიხსნა თავი, მალე დედა გარდაეცვალა და საფრანგეთში დაბრუნდა, VII ან VIII და უკანასკნელი ლაშქრობა მოაწყო ისევ ლუი IX - მ 1270 წ ტუნისში სადაც არაა ქრისტეს საფლავი, მეფეს კარლ ანჟუელისთვის სჭირდებოდა ჩრდ აფრიკა ქალაქს ალყა. შემოარტყა მაგრამ ჭირმა იმსხვერპლა ჯართან ერთად, 1268 წ თურქებმა ანტიოქია დაიბრუნეს, მალე ტრიპოლი და აკრაც დაიკარგა, ამ ლაშქრობათა.

შედეგი იყო უზარმაზარი მსხვერპლი, პაპის ავტორიტეტის დაცემა, კულტურის ძეგლების მოსპობა კონსტანტინეპოლში.

ჯვარცმა - ჯვარზე გაკვრა, ჯვარზე გაკრული ქრისტეს გამოსახულება.

ჯიხადი - იხ ჰაზავათი.

ჯოჯოხეთი - ბერძნ. ჰადესი, აიდი, შავეთი, ცოდვილთა საწამებელი ადგილი ქვესკნელში სადაც რელიგიური წარმოდგენით სულები იტანჯებიან, მთელი თავისი საშინელებით აღწერა დანტემ ღვთაებრივ კომედიაში, ქართული ხალხური წარმოდგენით საიქიოში 2 ნაწილია ჯოჯოხეთი და სამოთხე მათ შორის ბეწვის ხიდია და იმ ხიდზე მიმავალი ცოდვილი კუპრის ტბაში ვარდება.

ჰაგიოგრაფია - ბერძნ. ჰაგიოს - წმინდანი, გრაფოს - აღვწერ, მარტვილთა ცხოვრების აღწერილობა ქრისტიანულ ლიტერატურაში და კერძოდ ქართულ მწერლობაში თვალსაჩინო ადგილი უჭირავს ეს ნაწარმოებებია. შუშანიკის წამება, აბოს წამება, გრიგოლ ხანთძელის ცხოვრება და სხვა.

ჰაზავათი, ჯიხადი - წმინდა საღვთო ომი რასაც ყურანის შეგონებით ყოველი მუსულმანი უნდა ეწეოდეს ურწმუნოთა ე. ი. არამუსულმანთა წინააღმდეგ, აღმოსავლელ დესპოტთა მიზანი იყო ამით გაეღვივებინათ ფანატიკოსთა. შორის სიძულვილი ქრისტიანების წინააღმდეგ და გაემართლებინათ თავიანთი დამპყრობლური ომი, ვინც გიაურებს გაჟლეტდა მას ყრუ ალაჰი ცოდვებს მიუტევებდა.

ჰანიფიზმი - ისლამის წინამორბედი რელიგია VII ს.

ჰარაკირი - მუცლის გამოფატვრით თვითმკვლელობა იაპონიაში სამურაებს შორის თავისი სიმართლის დასამტკიცებლად, ატარებს რელიგიური ფანატიზმის სახეს.

ჰასანი - 625 - 669 წ ალის და ფატიმას შვილი, შიიტების II იმამი, 661 წ როცა ალი მოკლეს მისმა მომხრეებმა ხალიფად გამოაცხადეს მაგრამ უარი განაცხადა, პასიური და უბადრუკი ჰასანი მხოლოდ იმითაა ცნობილი რომ ოთხ ოთხი ცოლი ჰყავდა და წარამარა ეყრებოდა ერთერთს რომ სხვა. შეერთო, ამრიგად შეირთო ასამდე ქალი, მოკვდა ჭლექით და. შიიტებმა წმინდანად შერაცხეს.

ჰასიდიზმი - ებრაულად ჰასიდ-სათნო, ქველი რაბინთა სიმდიდრისა და თვითნებობის წინააღმდეგ მიმართული მოძრაობა ებრაელთა. შორის რუსეთსა და პოლონეთში XVIII ს დამაარსებელი იზრაილ ბეშტი 1700 - 1760 წ, რაბინთა მოძღვრებას დაუპირისპირა ახალი რომლის მიხედვითაც ქვეყნად არაფერი არ არსებობს ღმერთის გარეშე და მის გარდა არის მხოლოდ ადამიანი მოწოდებული იმისათვის რომ ღმერთს თაყვანი სცეს, მაგრამ ღმერთთან შენივთება, ღმერთის წვდომა ხდება არა ბიბლიისა და თალმუდის კითხვით როგორც რაბინები ქადაგებენ არამედ ლოცვითა და სათნო მოქმედებით, სინამდვილეში ესაა რეაქციული მოძღვრება ბეშტის ცადიკი მართლმორწმუნე თვითონ არის შეურიგებელი ფანატიკოსი, დღეს მათი მიმდევრები ძირითადად ისრაელში არიან.

ჰაჯი, ხაჯი - მუჰამედის მაჰმადის სახელთან დაკავშირებული მიმლოცველობა მუსულმანებისა მექაში და სხვა წმინდა ადგილებში, პირადად ან შეკვეთით, ყოველი მორწმუნე მოვალეა სიცოცხლეში ერთხელ მაინც მოიაროს მექა და ეამბოროს შავ ქვას ქააბაში.

ჰელიოლატრია - ლათ - ბერძნ. ჰელიოს მზე, ლატრო - სამსახური, მსახური, მზის თაყვანისცემა, საკულტო სამსახური, იმპერატორთა გვიანი ანტიკური კულტი.

ჰელიოცენტრიზმი - ბერძნ. ჰელიოს მზე, ლათ ცენტრუმ ცენტრი, მეცნიერული წარმოდგენა მზის სისტემაში მზის ცენტრალური მდგომარეობის შესახებ, რაც წამოაყენა ნ კოპერნიკმა 1473 - 1543 წ ამით უარყოფილ იქნა არამეცნიერული გეოცენტრული სისტემა დამუშავებული პტოლემეოსის მიერ II ს, უწინ ადამიანთა წარმოდგენაში უძრავი დედამიწის დაძვრამ და ძველი სისტემის შეცვლამ შეარყია ეკლესიის იდეალისტური თვალსაზრისი სამყაროს წყობის რელიგიური სქემა ამიტომ საუკუნეთა განმავლობაში ებრძოდა კოპერნიკიანულ ერესს ეკლესია და დევნიდა მის გამზიარებელ მეცნიერებს გალილეის, ბრუნოს, კეპლერს, მას დედა ჯადოქრად გამოუცხადეს.

ჰილოზოიზმი - ბერძნ. ჰილე - ნივთიერება, ზოე - სიცოცხლე, ფილოსოფიური თვალსაზრისი რომელიც მთელს მატერიალურ სამყაროს განიხილავს როგორც ცოცხალს რომელსაც აქვს განცდა და აზროვნების უნარიც კი, მაშინ მეცნიერება ვერ ხსნიდა სიცოცხლის ფენომენს, ტვინის მუშაობას, ფიზიოლოგიას, მაშინ ჰილოზოიზმი ერთგვარი იარაღი იყო რელიგიასთან ბრძოლაში რადგან უარყოფდა მატერიის გარეთ არსებულ სუბსტანციას ღმერთის სახით იზიარებდნენ სპინოზა, დიდრო, ჰეკელი და სხვა, ის მეტაფიზიკური შეხედულებაა, ვერ ხედავს თვისობრივ განსხვავებას ცოცხალ და არაცოცხალ მატერიებს შორის და აკლია მეცნიერული დასაბუთება რაც XIX - XX ს ბიოლოგიამ მოგვცა.

ჰიპნოზი - ბერძნ. ძილი, განსაკუთრებული ძილისმაგვარი მდგომარეობა, ბურანში ყოფნა რასაც იწვევს მეტნაკლებად მოქმედი ზოგი საშუალება, კერძოდ ზემოქმედება სიტყვითა და მოძრაობით, ცნობილი იყო ძველ ეგვიპტეში, ინდოეთში, საბერძნ. ეთში, იყენებდნენ რელიგიური წარმოდგენების დამკვიდრებაში, რეალურზე ზებუნებრივი ძალის ზემოქმედების საბუთად, ძილის ღმერთს მიაწერდნენ მოვლენას რომლის დროსაც წარმოთქმულ სიტყვებს წინასწარმეტყველურ მნიშვნელობას ანიჭებდნენ, ახსნას პოულობს პავლოვის მოძღვრებაში, ტვინის ქერქის დამუხრუჭების შემდეგ ჰიპნოზიტიორის ხმის მიმართ გრძნობიერი რჩება ტვინის გარკვეული ნაწილი და ჰიპნოზიტირებული პირი ბრმად ემორჩილება ჰიპნოზის ოსტატს, რადგან ქერქი პარალიზირებულია და ვეღარ აკონტროლებს სხვა გარეშე ფაქტორებს, ვერ უყურებს კაცი კრიტიკულად იმას რასაც აკეთებს, ორივე ნახევარსფეროს ქერქი კარგავს კონტროლის უნარს ძლიერი დაღლილობის, შიმშილის, უძილობის შედეგად, ჰიპნოზის მოვლენამ დაკარგა მისტიკური გაგება და ახლა მას იყენებენ ზოგიერთი ნერვული დაავადების სამკურნალოდ.

ჰიპოსტაზი - ბერძნ. ჰიპოსტასის არსი, არსება, სუბსტანცია, სამების სახით მოვლენილი ქრისტეს ერთერთი სახე, რაც მართლმადიდებელი ეკლესიის მოძღვრებით მიუწვდომელია, მედიცინაში ამ სიტყვას დანალექის, ძირის, შეგუბების მნიშვნელობა აქვს დასუსტებული ორგანიზმის ქვედა ნაწილში.

ჰომეინი აიათოლა - რუჰოლა მუსავი დაიბ დაბა ჰომეინიში 1900 - 1989 წ ირანის რესპუბლიკის ლიდერი, შიიტების ბელადი, აიათოლა ამ სექტის უმაღლესი წოდებაა, მიიღო სასულიერო განათლება, შაჰის წინააღმდეგ მოწყობილი გამოსვლებისათვის ირანიდან განდევნეს, 12 წელი ერაყში გაატარა, შემდეგ პარიზში გადავიდა, ეწეოდა კარჩაკეტილ ცხოვრებას, 1979 წ 15 წლის განდევნილობის შემდეგ დაბრუნდა, სათავეში ჩაუდგა ისლამურ რეოლუციას დაუპირისპირდა თეთრ რეოლუციას და გააძევა. შაჰი რეზა და თვითონ ჩაუდგა ქვეყანას სათავეში დაწერა წიგნი ღვთისმეტყველის საუფლო, ომი გამოუცხადა სუნიტურ ერაყს და მიზნად დაისახა მსოფლიოში შიიტობის გაბატონება, იყო მკაცრი, გავლენიანი, შეურიგებელი, , ევროპის მოძულე, კუშტი, ძველ პრინციპთა ერთგული, როცა მას ჰკითხეს რას ფიქრობს სამშობლოზე უპასუხა ხიჯ - არაფერს, კითხვაზე რა აზრისაა. შექსპირზე, ბეთჰოვენზე, რაფაელზე უპასუხა მე ისინი არაფერს მეუბნებიან, მოახდინა ირანის იზოლირება, ზეპირად იცოდა ყურანი, ქადაგებდა ჯამარანის მეჩეთში ნერგავდა ფანატიზმს.

ჰომილეტიკა - ბერძნ. ჰომილეო ადამიანებთან ურთიერთობა მაქვს, საეკლესიო ქადაგების თეორიული და პრაქტიკული საკითხების განხილვის დარგი ღვთისმეტყველებაში, პრაქტიკული ღვთისმეტყველების საგანი, რასაც იყენებენ მღვდელთა და მქადაგებელთა მოსამზადებლად, განიხილავენ ქადაგების ნიმუშებად იყენებენ სახეებს, დალაგებას, წარმოთქმის ხერხებს,  ქრესტომათიებს, საეკლესიო მამების ნაწერებს, ბიბლიას, წინასწარმეტყველთა წიგნებს, მიზანი პრაქტიკოს მქადაგებელთა მომზადება.

ჰოსპიტალიტები, ჰოსპიტალიერები - იოანიტები, ლათ ჰოსპიტალია სტუმართმოყვარეობა, ჯვაროსანთა ეპოქაში XII ს დასაწყისში კათოლიკე რაინდი ბერების მიერ დაარსებული ორდენი პალესტინაში წმ იოანეს სახელობისა 1530 წ ორდენი კ. მალტაზე გადადის, მალტის რაინდული ორდენი, 1834 წლიდან დღემდე რომშია, აქვს არისტოკრატიულ - პოლიტიკური მიმართულება, საერთოდ კი ასე ერქვა ყველა ორდენს რომლის მიზანი იყო სნეულთა, უპატრონოთა, ობოლთა. შეწევნა, იოანიტები, ლაზარიტები და სხვა, ნახსენებია გერმანულ ეპოსში გუდრუნი.

ჰოსტია - ლათ. სეფისკვერი.

ჰუგენოტები - ფრანგ ჰუგენოტ ფიცით შეკრულნი, საძმო ასე უწოდებდნენ კალვინისტებს შვეიცარიაში, ფრანგი კალვინისტები, პროტესტანტები რელიგიურ ომებში 1562 - 94 წ ერთ დროს მრისხანე ჭრელი შემადგენლობის ძალა მასში შედიოდნენ მეფის გაძლიერების წინააღმდეგ მებრძოლი ფეოდალები და ფეოდალების წინააღმდეგ მებრძოლი ქალაქის ღარიბობაც, კათოლიკენი სასტიკად ებრძოდნენ რასაც მოჰყვა ბართლომეს ღამე 1572 წ მოკლეს ადმირალი კოლინიც, 1598 წ ნანტის ედიქტით შეღავათები მიიღეს თუმცა მალე ისევ დაკარგეს ლუი XIV - მ გააუქმა, 1789 წ რეოლუციის შემდეგ მიიღეს თავისუფალი ღვთისმსახურების უფლება.

ჰუსიტები - ჩეხი ხალხის ანტიფეოდალური ეროვნულ - განმათავისუფლებელი მოძრაობის მონაწილეები, მოძრაობის სულისჩამდგმელია დიდი რეფორმატორი და სწავლული ღვთისმეტყველების პროფესორი იან ჰუსი 1369 - 1415 წ რომელიც ებრძოდა სასულიეროთა მექრთამეობას, ეკლესიის მეთაურად აცხადებდა არა პაპს არამედ ქრისტეს, ჯერ აუკრძალეს ქადაგება, მერე დაუწყეს დევნა, აღძრეს პროცესი და კონსტანცის საეკლესიო ყრილობამ ცეცხლზე დაწვა მიუსაჯა, ამან ჩეხეთი ფეხზე დააყენა 1419 წ წმინდა რომის იმპერიის ქვეშევრდომი ჩეხეთი ილაშქრებს ეკლესიის და ფეოდალთა წინააღმდეგ, მოითხოვს ეკლესიის სეკულარიზაციას, ზიარების მიღებას არა მარტო პურით არამედ ღვინითაც, იაფ ეკლესიას, გერმანელ მოძალადეთა განდევნას, ღარიბობამ თავი მოიყარა თაბორის მთაზე, თაბორიტებმა უფრო რადიკალური მოთხოვნები წამოაყენეს უარყვეს დოგმატები სახარებაც კი, ქრისტეს მცნება გულშია დაწერილი, კათოლიკებმა მოძრაობა გათიშეს, თაბორიტები დამარცხდნენ, მაგრამ მათმა მამაცურმა ბრძოლამ დადებითი როლი ითამაშა ისტორიაში.

ჰულიშობა - სვანურად მზის, შუქის დღესასწაული ძველ სვანეთში, ლახამულაში, ნუთრის ველზე, შუა ივნისში ხალხი საკლავს კლავდა, მზეს შესთხოვდა შეწევნას, იმართებოდა დოღი, ჭიდაობა, იკრძალებოდა ჩხუბი და უსიამოვნება, ეს იყო მშვიდობის დღესასწაული.