ფეხმძიმობა
I
ერთხელ - ცამეტი წლის წინათ - ჩვენი კლასი ალავერდში წაიყვანეს სპილენძის მადნების საჩვენებლად.
ოცი ქალი ვიყავით - ყველანი მერვე კლასის მოსწავლენი. როცა სადახლოს გავცილდით და დებედას ხეობაში შევედით, უკვე დაბინდდა. ცალკე ვაგონი გვქონდა. უცებ ვაგონში უცხო მამაკაცი შემოვიდა, თითქმის შემოვარდა:
- მადმუაზელ! - და ისე დაბლა დაგვიკრა თავი, თითქო მეფეს ესალმებოდა, - მადმუაზელ, მილ პარდოს – ათასი ბოდიში. ეს არის ეხლა გავიგე, რომ თქვენ ჩვენი ქარხნების დასათვალიერებლად მობრძანდებით. გთხოვთ მიცნობდეთ; მე ამ ქარხნების ინჟინერი ჟან შოვერი გახლავართ. თქვენ გასაცნობად და დასახმარებლად გეახელით, მიმსახურეთ - ა ვოტრ დისპოზისიონ, მადამ, მადმუაზელ ე მესიე!
ჩვენს წინაშე ახალგაზრდა, მაღალი, სრული, ქერა და ლამაზი ვაჟკაცი იდგა, თითქო მამაკაცის ტანისამოსში გამოწყობილი ქალიაო. პირსახე - თეთრი და ქაღალდივით სუფთა, ტუჩები - მუქიწითელი და მსუქანი, ტანიც ქალივით მოხაზული - გასიებული, ფუნთუშა და ჩათქვირებული. მხოლოდ ხმა და მიხვრა-მოხვრა ვაჟკაცისა - თამამი და მოურიდებელი, ამავე დროს თავაზიანი, მოქნილი და რბილი.
კლასის ზედამხედველი ქვრივი კნეინა და გეოგრაფიის ხნიერი მასწავლებელი ზრდილობიანად დაუხვდნენ. მაგრამ რადგან ფრანგული არ ეხერხებოდათ, მე მომიშველიეს. დავსხედით და ბაასი გავაბით. ჩემსას ვერაფერს ჩავურთავდი - მცხვენოდა და მეშინოდა. შოვერი კი არ მასვენებდა: ერთს რომ ჩემს უფროსებს ეტყოდა, ხუთს მე მეკითხებოდა: სადაური ვარ? რა მქვიან? ვისი შვილი ვარ? სადა ვცხოვრობ?
მეც ვიწურებოდი: თან მინდოდა ჟანს ავყოლოდი, მისი ვინაობაც გამეგო, თანაც კნეინასი და მასწავლებლისა მერიდებოდა, რომელნიც უკვე მიბღვეროდნენ.
ჩემი ამხანაგები აფუსფუსდნენ, ატოკდნენ და ქურდულად უმზერდნენ უცნაურად ლამაზ მამაკაცს, მაგრამ სალაპარაკოდ ვერ გვეკარებოდნენ.
ხეობა გაღრმავდა, დავიწროვდა, ამაღლდა, დაბნელდა. დებედას წყალი ჰშხუის, ჰღრიალებს და მატარებელს ზოგჯერ ძირს ულოკავს, უფრო ხშირად კი ბრაზით ასკდება და აქაფებული კბილებით ლამობს გვიკბინოს და ჩაგვითრიოს. მთვარე - თითქო კეკემალულობას გვეთამაშებაო – ხან წინიდან მოგვივლის, ხან უკნიდან მოგვდევს, ზოგჯერ კი ლამის სარკმელში შემოგორდეს.
ჟან შოვერი გამუდმებით ლაპარაკობს. ორ საათში იმდენი გვიამბო, რომ მე ორ დღეშიც ვერ ვიტყოდი. ჩემიც თითქმის ყველაფერი გაიგო: სახელი, გვარი, გენეალოგია, თავგადასავალი და მომავლის იმედები.
ეხლაც არ მესმის, ღმერთმანი, რად ვუამბე ისე მალე იმდენი? მაგრამ რა ვუყო, კიდევ ბევრი რამ არ მესმის, თუნდაც მაგალითად, რად, როგორ ან რისთვის მოხდა ყოველივე, რაც იმ დღის აქეთ მოხდა? ყველაფერი თავის ადგილას უნდა ითქვას.
ფრანგებს ერთ მშვენიერი თქმა აქვთ - coup de foudre - მეხის დაცემა. ტარიელმა რომ პირველად დაინახა ნესტან დარეჯანი, სწორედ ასეთი მეხი დაეცა. მეც მეხნაკრავი ვიყავი, მაგრამ, რა თქმა უნდა, გული არ წამსვლია.
მაინც იმ კაცის პირველივე ნახვამ, ორი საათის ბაასმა - ორად ორმა - პირველი სიყვარულის პირველი და უმძლავრესი მეხი დამცა. ოოჰ, რა უძლურნი ვყოფილვართ ქალები! ან, პირუკუღმა - რა ძლიერები ვართ, მაგრამ როგორ უშნოდ ვიყენებთ ჩვენს ჯადოს! ძალიან ხშირად ვებმევით დაგებულ მახეში უხეშად, ბავშვურად და ზოგჯერ ერთი დამპალი ძაფიც საკმარისია ჩვენს შესაბოჭავად, მაგრამ უფრო უარესი ის არის, რომ ხშირად თითქმის მუდამ ჩვენივე ხელით დაგებულ ხაფანგში ჩვენვე ვიხლართებით ხოლმე.
იმ საღამოსაც ასე დამემართა. ჟანს ძაფის კაკანათი დავუგე: გაკვრით თვალს ჩავუჟუტავდი, ქურდულად გავუღიმებდი, თვალის ცეცხლს ისარივით ვესროდი, ერთი სიტყვით - ერთ საათში დავხარჯე და დავცალე ქალური ღარიბ-ღატაკი არსენალი. მერმე კი... შემდეგ მე თვითონვე გავები, ან რა ჩემი ბრალია, ჯერ თვრამეტისაც არ ვიყავი!
ერთი საათის შემდეგ ახალ ნაცნობს თვალებს აღარ ვუჟუტავდი. ვუმზერდი, როგორც მოხიბლული, დაპყრობილი, უკვე მოტეხილი და მორჩილი. გული მეკუმშებოდა, სისხლი მწვავდა, გონება მეურჩებოდა. ზოგჯერ მისი კითხვა აღარ მესმოდა. ზოგჯერ სულელურ პასუხს ვაძლევდი, ხან კიდევ მეც უცნაურ რამეს ვეკითხებოდი, თან ჯადოდ აბმული თვალებით ველამუნებოდი ჟანის ქალურ ხელებს, მოყვითალო აბრეშუმის ხუჭუჭა თმას, მარმაროსავით სუფთას, ნათალს, თეთრ პირსახეს და წითელ ტუჩებს, ისეთ ტუჩებს, რომ მეც კი შემშურდა მათი მოყვანილობა და ფერი - თუმცა მეც მეგონა, და ბავშვობიდანაც ჩამძახოდნენ, ვითომ ჩემისთანა კბილ-ტუჩი ქვეყანაზე არავის არა ჰქონოდა.
მატარებელმა ალმოდებულ ქარხანას გვერდით გაურბინა და ალავერდის ბაქანზე შესდგა.
- მადამ, მადმუაზელ ე მესიე! - საზეიმო კილოზე მოგვმართაჟან შოვერმა. - თქვენ ნუ შესწუხდებით. ვაგონში ბრძანდებოდეთ. მე თვითონ შეგიმზადებთ ყოველივეს.
ჩვენი ვაგონი მოხსნეს. მატარებელი სანაინისკენ წავიდა. შემდეგ ისევ ჟანის ხმა მოისმა. ოციოდე მუშა მოიყვანა და ჩვენს ვაგონს მოუსია. მოაწვნენ, დასძრეს და მეორე ლიანდაგით ქარხნის წინ მიგვაგორეს, სადაც კოკსისა და ქვის ნახშირის გრძელი გორა იდგა.
- ეხლა გამობრძანდით, ქალბატონებო და ბატონებო. - და ვაგონის მაღალი საფეხურიდან მძლავრი მკლავებით ჩაგვიყვანა თითო-თითოდ.
მე განგებ ბოლოში მოვექეცი. სხვები შავი ბატებივით მწკრივად მისდევდნენ ერთმანეთს.
საფეხურიდან ჟანს ხელები გავუწოდე. ჟანმა - განგებ თუ უნებურად, დღესაც არ ვიცი (რა თქმა უნდა განგებ!) - ჩემი ხელები თითქო ვერ დაინახა, თვისი უცებ იღლიაში შემიყარა და გადამწია. მეც ზევიდან გადმოვვარდი, უნებურად მკერდზე მივეყუდე და ორივე მკლავი - ისევ უნებურად - კისერზე მოვხვიე.
და უცებ ჩემს ლოყაზე მისი ცხელი ტუჩები ვიგრძენი. უმალ ვეგონებაც დავკარგე და ნებისყოფაც. გავტვრინდი, გავინაბე. ჟანი კი ჟინიანად, გააფთრებით მეხვეოდა და მკოცნიდა – ლოყებზე, ყელზე, შუბლზე და ყველგან, სადაც კი ტუჩები მიუწვდებოდა.
- მესიე შოვერ! - დაიძახა სიბნელიდან კნეინამ.
- აქა ვართ... მოვდივართ, – მიუგო და წამიყვანა, თანაც ჩამჩურჩულა: - ჟე ვუ ზემ, ჟე ვუ ზემ დეჟა, მა ირენ - მიყვარხარ, უკვე მიყვარხარ, ჩემო ირინე.
ჟანმა უკან მიიხედა და შესდგა. მეც მივბრუნდი. ვაგონის კარში ვიღაც ატუზულიყო ლანდივით.
- სანდრო! - მიაძახა ჟანმა.
- მე გახლავართ! - მოისმა პასუხად და ის ლანდი უმალვე ჩვენთან გაჩნდა.
- არამზადა! სალახანა! და შოვერმა ამხანაგურად მოუჩეჩა ნიკაპი.
სანდრო მაღალი და სხარტი ჭაბუკია. კბილები თეთრად უკრიალებს მთვარის შუქზე.
მე ავილანძე და სირცხვილით დავიწვი: ამ ჭაბუკმა, ცხადია, ჩვენი ალერსი დაინახა.
- ამბავი? - ჰკითხა ჟანმა.
- მშვიდობა, მესიე შოვერ.
- ლაბორატორია?
- რიგზეა.
- გაკვეთილები?
- მზათა მაქვს.
- დე ვოტრ პეი - თქვენებურია, - მომიბრუნდა ჟანი.
- ჰკითხეთ რამე.
- სადაური ბრძანდებით? - ძლივს ამოვიდგი ენა.
- ქალაქელი, ქალბატონო.
- აქ რას აკეთებთ?
- მესიე შოვერთან ვმუშაობ და ვსწავლობ.
- აბა, სანდრო, - ჩაერია ჟანი, - შენებურად დატრიალდი.
ჭაბუკი სიბნელეში ჩაინთქა.
- ბიჭად ავიყვანე, - მითხრა ჟანმა, - მაგრამ შემებრალა. ცეცხლია, ვეფხვია. შემეცოდა და ლაბორატორიაში დავაყენე. ეხლა კი ურთულეს ანალიზებსაც სძლევს და თანაც სწავლობს. მეც ვასწავლი და ერთი სხვაც მივაშველე. მომავალ წელს ექსტერნად გიმნაზიას გავათავებინებ და პარიზში გავგზავნი. არა მგონია,რომ თავის მამა ან ძმაც ჩემსავით უყვარდეს.
პირი დავაღე საპასუხოდ, მაგრამ უცებ ისევ მომეხვია და გამაჩუმა. ეხლაღა გამახსენდა ჩემი შალვა, ჩემი ტოლი, მეგობარი, სტუდენტი შალვა შურმანიძე. ისიც მაღალი და ლამაზი ჭაბუკია, მაგრამ მეტად წყნარი, ჩუმი და მოუხეშავი. მუდამ ჩურჩულით ლაპარაკობს თითქო ვინმესი ან რამესი ეშინიანო. შორეულ ნათესავად მერგება. ბავშვობიდანვე შეგვიზარდეს რწმენა - და ჩვენც შევიზარდეთ: თქვენ დანიშნულები ხართ და ერთმანეთის გარდა მეტი გზა არა გაქვთო.
იშვიათად, წელიწადში ორჯერ თუ სამჯერ, სადმე ბნელ კუთხეში დროს იხელთებდა და ისე მაკოცებდა, თითქო ხატს ემთხვიაო, და უნებურად, ჟანმა რომ დამწვა, შალვას შემთხვევა მომაგონდა, გამახსენდა, მაგრამ უმალვე დამავიწყდა თვითონ შალვაც და მისი ცივი სისხლიც.
მერმეღა გავიგე, რომ არსებობს უნდილი მთხვევა, წმინდა ამბორი, ვნებიანი კოცნა, გიჟური ლოშნა და მხეცური კბენა. მაშინ კი შალვას ამბორი თუ მთხვევა უზენაეს სიამედ მეჩვენებოდა. მხოლოდ ჟანმა ამიყვანა იმ საღამოს მეორე ცაზე. ძლივსღა გამოვგლიჯე ჩემი თავი ძლიერი ხელებიდან და გავიქეცი.
მთელი ქარხანა და ეზო ელექტრონით და ადუღებული ლითონის შუქით იწვის. რამდენიმე რიგად ჩარიგებულია თუჯის ათიოდე უზარმაზარი ბურთი. თითქოს მხოლოდ ერთგან აქვს გახსნილი პირი, და ამ პირებიდან ქვაბები ცეცხლის ქარიშხალს უბერავენ - თითქო განუწყვეტლივ ალითა და მილიონ ნაპერწკლით იფურთხებიანო.
ვეება შენობის სიღრმეში მანქანა კაკუნობს. ჟანი წინ მიგვიძღვის და გვიხსნის: - ამ ქვაბებში ვყრით პირველად გადამდნარ ჯავარს, კუპფერ-შტეინს... ამ მილებით ნავთი ჩამოდის. ამ მილებით კი ძლიერი ქარი უბერავს, რომელსაც მიაქვს ქვაბიდან მსუბუქი ნივთიერება, მძიმე კი - სპილენძი - სუფთავდება და შიგვე რჩება... აქედან იქ გადააქვთ... იქ ყალიბებში ასხამენ.
ათასი რამე გვაჩვენა და აგვიხსნა. მერმე ერთ ფურნესთან მიგვიყვანა, რომელიც ოთახის ოდენა იყო და ოთახივით იდგა განმარტოვებული. ორივე მხრიდან პირი დაღებული ჰქონდა. ფურნეში დამდნარი სპილენძი ბრწყინავს და შიგნიდან ისეთი სიცხე გამოდის, რომ ხუთ ნაბიჯზეც ვეღარ ვეკარებით.
და ჩემი ლოყები და გულიც იმ ფურნესავით იწვის. ვუმზერ ჩემს მეგობრებს. იმათაც წითელი ფერი ადევთ, თითქო სპილენძისგან არიან ჩამოსხმულიო.
წელამდე შიშველი მუშები ტანზე წყალს ისხამენ, მერმე ლითონს გრძელტარა თასებით იღებენ ფურნიდან და ფუთიან ყალიბებში ასხამენ. შემდეგ ისევ გრილდებიან. ლითონისთვის ფურნისკენ მირბიან და ისევ თასებით უმალვე გამორბიან.
- აი ეს არის დასრულებული სპილენძი, თითქმის ასპროცენტიანი. - ამთავრებს ჟანი, მაგრამ მე ყურს აღარ ვუგდებ, ან ვუგდებ, მაგრამ არაფერი არ მესმის.
ჟან შოვერი ვახშმად გვპატიჟობს, მაგრამ უარს ვეუბნებით. ვაგონში ჩვენც გვიწყვია ღვინო და სანოვაგე. ჩვენი ვაგონი აქვეა, ჟრიამულით ვეთხოვებით ჟან შოვერს. - ა დმენ! ორევუარ! ძილი ნებისა!
ქვემო სკამზე დავწექი გაუხდელი. უკანა სარკმელიდან ქარხნის ხმაური და ხანძრის პრიალი შემოდის, აქეთა მხრიდან კი მთვარე მომებჯინა და დებედას ბურტყუნი მაქანავებს. ლელვარის ხევიდან გრილი ნიავი მოჰქრის, და ჩემი ანთებული, უძრავი თვალებიც მთვარეს აქვს მიბჯენილი.
გადის ერთი საათი, ორი, სამი, ძილი არ მეკარება. ლულის ნაცვლად ჟანი დამტრიალებს. მისი სახე ცხელი ლურსმანივით ჩამიჯდა და აღარ მშორდება. მცხელა. ჰაერი მაკლია. მინდა გავგრილდე. გარდა ამისა... ვინ იცის, ეგებ აქვეა სადმე. ზეზე ვდგები და მთვარეულივით მივიპარები. ყველას სძინავს. დარაჯი ხვრინავს. უხმოდ გავაღე ერთი კარი, მეორე და...
- სე მუა, - მე ვარ, ნუ გამიწყრებით... აღარ შემეძლო უთქვენოდ ყოფნა.
ჟანი ლანდივით დგას კიბის ძირში და ნიავივით ჩურჩულებს.
მე ხმას არ ვცემ და ორივე ხელს ვუშვერ წეღანდელივით. იმანაც წეღანდელივით ორივე ხელი მომხვია და ჩამიტაცა.
დიდხანს ვეძებდი ფეხებით მიწას. ძლივსღა ვიპოვნე. ფეხაკრეფით მივდივართ, ქურდებივით მივიპარებით. საით? ვისთან? რისი ან ვისი იმედით? არ ვიცი, არ მესმის, არცა ვფიქრობ.
ლიანდაგს გავყევით. ბაქანთან მარცხნივ მოვუხვიეთ და ქვითკირის კუზიან ხიდზე ავედით.
- ძალიან ძველი ხიდია. - ამოიღო ხმა ჟანმა. - აი ეს გზა, მარჯვნივ, ამ მთაზე ადის და სანაინის მონასტერში მიდის. ისიც ძალიან ძველია.
მე ისევ ვდუმვარ, ხიდის ქვეშ ძველი ბერდუჯი, ეხლანდელი დებედა სჩქეფს. ჩვენ მარცხნივ გავუხვიეთ და ვიწრო ბილიკით მაღალი კლდის ძირს გავყევით.
წყლის ნაპირას მცირე მოლზე პალტო გამიშალა, დამსვა და თვითონაც მომიჯდა. ეხლა გაღმა ვართ. იქ ქარხნის შუქზე ჩვენი ვაგონი მოსჩანს. ნეტა ხომ არ გაიღვიძეს? ხომ არ მომიკითხეს? ხომ არ მეძებენ?
- ნუ შეშინდებით, მა შერ, - თითქო გაიგო ჟანმა ჩემი შიში, - მაგრად სძინავთ. მეც ავაზაკი ნუ გგონივართ.
ორი საშინელი და სანეტარო საათი გავატარეთ. ერთმანეთში აგვერია ჯოჯოხეთიც და სამოთხეც. ჟანი ჯერ მოიწევდა, მაგრამ თავი აილაგმა და მცირედიც დიდ ბედნიერებად ჩაითვალა. შემდეგ ისევ ჩუმად და ფეხაკრეფით დავბრუნდი, როგორც გავიპარე.
მაშ ასე: ჟან შოვერი მიყვარს, იმასაც ვუყვარვარ - გატაცებით, გაგიჟებით, თავდავიწყებით. მაგრამ ვინ არის ეს კაცი, რომ ერთი ნახვით ავედევნე, ჩავეხუტე და ჩემი ქალწულობა ჩავაბარე - თითქმის უკლებლივ, უკანასკნელ მიჯნამდე რომ გავყევი? არ ვიცი, არ ვიცნობ. თავის თავზე ბევრი რამე მიამბო, ხელში კი მცირედიღა შემრჩა.
ჟან შოვერი პარიზელია. იქაური პოლიტექნიკუმი დაამთავრა. ფრანგულმა საზოგადოებამ, რომელსაც ეს ქარხნები ეკუთვნოდა, აქ გამოგზავნა.
ჟანი მდიდარია. სავარჯიშოდ წამოვიდა ამ სიშორეზე... თორემ თვიური ხუთასი მანეთი მისთვის ბევრი არაფერია. ეს იყო და ეს, მეტი არაფერი. დედ-მამა და ძმებიცა ჰყავს.
მაფიცებდა, ცოლად გამომყევიო.
- ჟან, - შევეკითხე იმ მოლზე, - განა ჩემზე უკეთესი არავინ შეგხვდათ პარიზში?
- იქნება ათასიც შემხვდა, ალბათ შემხვდა, მაგრამ... იცით რა არის coup de foudre?
- ვიცი, წამიკითხავს.
- ჰო და - ე ბიენ სწორედ აქ დამეცა ეგ მეხი. ალბათ ასე სწერია ჩემი ბედის წიგნში.
- მეც, ჩემო ჟან, მეც ეგ მეხი დამეცა, თორემ შუაღამეს... ამ ველურ ხეობაში... მარტოდ-მარტო უცხო მამაკაცთან!
ეხლაც არ ვიცი, - და იმ დღიდან ასჯერ მაინც ვკითხე ჩემს თავს: რამ გამაბედვინა, რამ გამაბრიყვა, რამ ამრია აგრე რიგად, რომ მე, პატიოსანი ქალიშვილი, ასე ქარაფშუტულად და ფუქსავატურად გავყევი თითქმის უცნობ მამაკაცს? მეხმა მიყო, მეხის დაცემამ! მაგრამ არ ვნანობდი, რადგან სასინანულოც არაფერი მქონდა. პირიქით, მადლობასაც ვწირავდი განგებას, რომ ასე მადლიანად დაატრიალა ჩემი ბედის ჩარხი.
ვაგონთან რომ მივედით, უნებურად მივიხედე. შორიახლო აჩრდილი რამ მოგვდევდა.
- ნუ გეშინიან, სანდროა - დამამშვიდა ჟანმა.
მხოლოდ რიჟრაჟზე ჩამეძინა, როცა გავიღვიძე, სიცხე დამეტყო. მე და ჩემი შორეული ნათესავი ელო ვაგონში დავრჩით, სხვები კი ზევით ალავერდის მაღაროებში ავიდნენ. ჟანიც გაჰყვა, და იქიდან ექიმი ჩამომიყვანა. მაგრამ საექიმო არა მქონდა რა. საღამოზე სხვებიც დაბრუნდნენ. ჩვენი ვაგონი ღამის მატარებელს მივაბით და წამოვედით. ჟან შოვერიც წამოგვყვა, ქალაქში საქმე მაქვსო.
მეორე დღეს ჟანი მეწვია და დიდი თაიგული და ტკბილეულობა მომიტანა. იმ დღიდან დავრწმუნდი, რომ ჟან შოვერი აღარ ხუმრობდა. ჩემი დედ-მამაც შიშობდა:
- ვინ იცის, შვილო, ვინ არის, ან რა უდევს გულში?
ჩვენს ელოს კი თითქო ჩემზე მეტად უხაროდა, მშველოდა, მილოცავდა, მარიგებდა:
- შენისთანა ლამაზს სწორედ მაგისთანა ქმარი შეჰფერის.
- ელო, მეშინიან. ვინ იცის ვინ არის.
- გაჩუმდი, შე სულელო. ბედი კარზე მოგადგა. დაიჭი და შემოათრიე.
- მეშინიან მეთქი... არ გავება.
- ბედნიერად გაებმები. გაჩუმდი. ხმა აღარ ამოიღო. თვალი დახუჭე, თავი დაღუნე და ბრმად გაჰყე. სამშვიდობოს გაგიყვანს.
მეც თავი დავღუნე, თვალი დავხუჭე და გავყევი. მართლა, შალვა შურმანიძე დამავიწყდა. საწყალი დანიშნული! შეჩვეული იყო და შინაურულად შემოდიოდა ჩემს ოთახში.
ერთხელ ჩემს მაგიდაზე უამრავი ყვავილი დაინახა, ჟანსაც მოჰკრა თვალი და შიშნაჭამი ხმით მკითხა:
- ეს კაცი ვინ არის?
დასამალავი აღარაფერი მქონდა. ყოველივე ვუამბე, გარდა პირველი ღამის ამბავისა.
ამის შემდეგ შალვა უარესად დაშინდა და მოიბუზა.
იმ საღამოს ჟანი და შალვა ჩემს ბინაზე შეხვდნენ ერთმანეთს და მეც უნებურად ერთხელ კიდევ შევადარე ერთი-მეორეს.
ჟანმა გაიცნო, რაღაც გამოჰკითხა და, ნაცემი კატასავით შეშინებულიდა კუთხეში აბუზული რომ დაინახა, უმალვე ისევ მიივიწყა, თითქო იმ კუთხეში ჩემი დანიშნულის ნაცვლად სკამი მდგარიყო.
ჟანი კი სდუღდა, ჰფეთქავდა, იცინოდა, გვაცინებდა, ცოცხლობდა, გვაცოცხლებდა.
შალვას გაპარვა არავის გაუგია.
- დღევანდელი დღიდან საბოლოოდ ჩემი ხარ, - მეუბნება ჟანი, - ეხლავე ვეტყვი შენს მშობლებს.
და ჩემი მოხუცებულები რომ გამოვიდნენ, საზეიმოდ გაიჭიმა და დაიწყო:
- მადამ ე მუსიე! - და ჩემი თავი სთხოვა.
საწყალი დედაჩემი! ატირდა, ამატირა, მამაც ააცრემლა. რაღა გავაგრძელო: გიმნაზიური კაბა გავიხადე და თითქმის მაშინვე თეთრი საქორწილო ჩავიცვი. ღმერთო ჩემო, ლამის მატიროს იმ უმანკო ტანისამოსმა!
აი ეხლაც მაგიდაზე მიდგას ჩემი მაშინდელი ფოტოსურათი: ნაცრისფერი კაბა, შავი წინსაფარი, შავივე გულისპირი, სადად დავარცხნილი თმა, გულუბრყვილო პირსახე, სუფთა თვალები, უმანკოება, ფაქიზობა. სადა იერი და რწმენა ყველგან, ყველაფერში, ყოველ ხაზსა, ასოსა და წერტილზე!
ვერა, ვეღარა ვწერ. აღარ შემიძლიან. დანარჩენი მერმე იყოს.
II
მეორე სურათიც აქვე დგას, იმავე ხანებშია გადაღებული: თეთრი საქორწილო კაბა, თეთრი გრძელი თავსაკრავი, თეთრიყვავილები თმებში და ისევ თეთრი თაიგული ხელში. ქორწილი, ზეიმი, ლანდო, მოლოცვა, შამპანური, დალოცვა - ყოველივე ისე მოხდა, როგორც მეგონა.
საღამოზე სადგურზე გავედით. ისევ ლანდო, მეგობრები, გაცილება, შამპანური, ხელსახოცების ქნევა, ცრემლი, დალოცვა და... სანდრო. მარჯვნივ და მარცხნივ, წინ და უკან, შინ და გარეთ, ყველგან და ყველაფერში ვხედავ იმის თვალებსა და ხელებს.
შალვა არ მოვიდა, ბედი არ დამილოცა. არცა მწყენია. რო მმოსულიყო, გამიკვირდებოდა და მაღალი ხმით ვიტირებდი.
მატარებელში ცალკე კუპე გვქონდა. ჩვენ, ქალები, მრავალი წლის განმავლობაში ვემზადებით ხოლმე ამ დღისთვის და ამ ღამისთვის. სანამ ეს წამი დადგებოდეს, მარტო მისი გახსენებაც კი გვაჟრჟოლებს. სინამდვილეში კი სულ სხვა რამე ყოფილა. არაფერი დარჩენილა ჩემს ხსოვნაში იმ ღამისა, გარდა უხეში ტკივილისა. რასაც მოველოდი, მხოლოდ რამდენიმე თვის შემდეგ ვიგრძენი.
ჟანი ზემო ქარხანაში - ალავერდში გადასულიყო და ჩვენც იქ გავსახლდით. ადგილმდებარეობა ხევ-ხუვიანი, კლდოვანი, ოღროჩოღრო და აპენტილი. აქ არის ლელვარის მთის ქუსლი. აქ არის მთავარი კანტორა, დირექცია, მაღაროები, საწყობები, სახელოსნოები და ქარხანა „პირიტიკი“, რომელიც ჯავარს ადნობს და შემდეგ მეორეჯერ გადასადნობად ქვეით „მანესის“ ქარხანას უგზავნის.
ჟანმა მეორე დღესვე გამიმართა ნადიმი და იქაური საზოგადოებაც გამაცნო. ინჟინრები, შტეიგერები, ბუღჰალტერები, ექიმი და დანარჩენი მოსამსახურენი. ერთფეროვანი და მოსაწყენი ცხოვრება დაიწყო. აღარც გონების საკვები, აღარც ნათესაობა. ახალ ნაცნობთა უმრავლესობაც მარტოხელა ხალხია. ჟანი დილით ქარხანაში მიდის, ორი საათით ბრუნდება და საღამომდე ისევ დაკარგულია. შინ მუდამ სამნი ვართ: მე, მოახლე და მზარეული. ზოგჯერ ქალაქიდან ელო ან დედა ამოდიან და მალე უკანვე მიდიან.
ჟანი ფრანგია, ნამდვილი ფრანგი: მოძრავი, მხიარული, მომქმედი, თავაზიანი და მზრუნველი. შინ დაღლილი ბრუნდება, მაგრამ მოსვენების მაგივრად მუდამ იმის ფიქრშია, ჩემი ცოლი როგორ გავართო და გავაცინოო. ვინ იცის რას არ იგონებს, რას არ კადრულობს. მეც უნებურად შევეთვისე იქაურ ცხოვრებას. სახლის დალაგებას რომ მოვრჩებოდი, შირის პალტოს ჩაიცვამდი და ჟანს ქარხანაში ვესტუმრებოდი.
პირველ ხანებში იმ ქარხანამ გამიტაცა კიდევაც. აი მთიდან დაშვებული ბრემსბერგი. ჯავარი პატარა ვაგონებით ჩამოდის და პირდაპირ სამსხვრევში ჩადის. იქ მანქანა ჯავარს ამტვრევს და დიდი კოშკისოდენა ღუმელებში ჰგზავნის. აქ მას უმატებენ ძველის ძველს, ერეკლე მეფის დროინდელ ნადუღს- ბერძნულ წიდებს, კიდეც რაღაც ქანისებს და ისე ადუღებენ, რომ ახლო მისვლაც კი მიძნელდება.
ღუმელიდან დამწვარი გოგირდის, ციცინასი და კიდევ რაღაცის მხრჩოლავი სუნი ამოდის. ამ ალაგს ვერიდები. ისევ ღუმელის ძირში სჯობია. იქაც ცხელა. თითქმის შიშვლად მუშაობენ. სამაგიეროდ ლამაზია, როცა ხვრელიდან ჯუღა-დამდნარი ლითონი წამოვა. წითელი წიდა არხში ჩადის, უმალვე მაგრდება, იმსხვრევა და წყალთან ერთად ქვეით ხევში გადადის. ლითონს კი აცივებენ და ჰაერში დაკიდული გზით ქვემო ქარხანაში ჰგზავნიან, სადაც ხელმეორედ ადნობენ. საბერველი მანქანა ისე გუგუნებს, რომ ლაპარაკიც ძლივს მესმის. გარდა ამისა, აქაც მუდამ მტვერი და მოშხამული ჰაერია. ისევ მაღაროში ხეტიალი მირჩევნია.
ჟანს ზოგჯერ ლაბორატორიაში ვპოულობ. ზის და სანდროს გაკვეთილს ეკითხება. მოწაფე კი ნამდვილ მოწაფესავით დგას და მკვირცხლად უპასუხებს. სანდრო არაფრით არა ჰგავს ჟან შოვერს. უფრო მაღალია, განიერი, შავგვრემანი. ხშირი წარბები თითქმის შეკრული აქვს. თმა-ქოჩორი და ყორნის ფერი თვალები - მკვირცხლი და განიერი. პირსახე - სუფთა, უწვერო, ნათელი და ცოცხალი. ხმა - დაუვიწყარი: დაბალი, მსუქანი, ძლიერი და მკაფიო. პირსახეზე რაღაც უცნაური სინათლე და გონიერება გადაჰფენია. თვალებიც გონიერებით გაუვსია და მისი სიტყვა-პასუხიც ცოცხალი, მფეთქავი აზრით არის გაჟღენთილი.
- აბა, ირინე, გამოჰკითხე - მითხრა ერთხელ ჟანმა. - იქნება შენც დაეხმარო.
ავირიე. შემეშინდა: ალბათ ჩემზე მეტი იცის მეთქი, მაინც ვკითხე - უცბად და მოუფიქრებლად: - აბა მითხარით, სად არის ქალაქი სენა?
- მდინარე პარიზის ნაპირზე - უმალვე მომახალა და ოდნავ გაიღიმა.
ჟანის რახრახმა ფანჯარა ააზანზარა. - ოხო-ხო! პარიზის ნაპირზე, ახა-ხა! აი გეოგრაფიაც ეს არის. იხი-ხი! მაგნაირ კითხვას სწორედ ასეთი პასუხი შეჰშვენის.
- ჟან, ნუ იცინი, ამერია... ამერია მეთქი, ნუ დამცინი.
ჟანი არა სცხრებოდა. მე ცრემლი მერეოდა თვალებზე, სანდრო კი ოდნავ იღიმებოდა და ბოდიშს იხდიდა:
- თავხედობა მაპატიეთ. თქვენი წყენა აზრადაც არა მქონია.
- რა თქმა უნდა... მჯერა. ჟან, გაჩუმდი მეთქი, თორემ ვიტირებ. და მართლა ავტირდი.
- კარგი, კმარა, მაპატიე, ჩემო ირენ. ჩემი ბრალია. ნამდვილი დათვი ვარ, აქლემი, კამეჩი! აბა, წავიდეთ და მაღაროები ვნახოთ.
ცრემლი ხელსახოცით შემიშრო და თითქმის ძალით წამიყვანა.
- სანდრო, თქვენ კი არ წამოხვალთ? - ვკითხე მეგობრული ღიმილით.
- რა თქმა უნდა. სანდროც წამოვა. აბა, მომყევით!
მახსოვს, პირველად რომ შევედი ბნელსა და პირშავ მაღაროში. ჟანმა ჭრაქი მომცა, თვითონაც ჭრაქი დაიჭირა და „ელინის“ მაღაროში შემიყვანა, რომელიც იქვე ქარხნის ეზოსთან იწყება. გრილმა ჰაერმა ისე დაჰბერა, თითქო საყინულეში შევედითო. სიცივე თანდათან მატულობს. მაღაროც ვიწროვდება, დაბლდება. ბნელდება. გულში შიში მეპარება, მაგრამ თავს ვიმაგრებ. ან რისა უნდა მეშინოდეს? ჩემი ჟანი წინ მიმიძღვის, სანდრო კი უკან მომდევს. თითქო დედამიწის გულისკენ მიდის ეს გზა, თითქო უფსკრულში ჩავდივარ, ზევიდან წვეთი ჩამოდის, ვეღარაფერს ვერ ვხედავ და ბრმა ცხენივით მივდევ ჩემს ქმარს.
სადღაც ნაკადულის ჩხრიალი ისმის. - ხაბარდა-ა-ა! - ჰკივიან სადღაც წინ დროგამოშვებით. გზიდან გადავდივართ და ველოდებით. ჭრაქი თითქო თავისთავად მოდის. რაღაც ხრიალი ისმის. გვერდით ცხენი გაგვივლის - დატვირთულ ვაგონს მოაგორებს. ზოგჯერ გვირაბი გაფართოვდება, ამაღლდება, მცირე ფორი გამოჩნდება. აქ თავს იყრიან პატარა გვირაბები, აქ აწყვია სამარაგო იარაღი და დინამიტი. ჯავარიგან დაცლილ ბუდეებს ქვით ავსებენ, გათხრილ გვირაბებს ბოძებითა და ხარიხით ამაგრებენ. ერთგან დიდი ხნით შევჩერდით.
- ხაბარდა-ა-ა! - გაჰკივიან ლანდები და მორბიან. ჭრაქები უცნაურად ციმციმებს, ანთებული ბურთულებივით დაჰხტის. უცებ აქვე ახლო საშინელი გრიალი გაისმა - თითქო ზარბაზანი გავარდაო. მეორე, მესამე, მეათეც. დინამიტით ანგრევენ აქაურობას. ნიშანი მოგვცეს - გათავდაო.
ისევ მივდივართ. მერმე ბობღვით ავდივართ კლდეში გამოთხრილი საფეხურებით. ეს გვირაბი საზარელ ხრახნილს, საშინელ ქვის კუბოს ჰგავს, რომელსაც დასასრული აღარ უჩანს. ზოგჯერ ფეხი მისხლტება. ვბარბაცებ. მაგრამ სანდროს მძლავრი ხელი მუდამ თან მომდევს: უმალვე მომვარდება, მომეხვევა, გამასწორებს და სიფრთხილით გამომყვება.
- ფრთხილად... მარჯვნივ... მარცხნივ... აქ საფეხურებია... აქაღმართი... აქ დაღმართი - წამდაუწუმ მარიგებს ჩემი ქმარი.
ისევ მივდივართ, ისევ ავდივართ, ვუხვევთ, ვტრიალებთ და რაღაც ჯოჯოხეთურ ქსელში ვებმებით. ჟანი მამხნევებს, მაჩვენებს, მიხსნის და მარიგებს. წინ შტეიგერი მიგვიძღვის. ორივენი თავმობურულ ავაზაკებს ჰგვანან, რომელნიც ჩასასაფრებლად მიდიან და ალბათ მეც ამათ ვგევარ. დინამიტის ყრუ ზანზარი - ხან ზევიდან გვესმის, ხან გვერდიდან, ზოგჯერ კი ქვესკნელიდანაც. უცებ მოსახვევში ჭრაქებს წავაწყდით. კვნესა, ჩოჩქოლი და ხმაურობა ისმის.
- რა ამბავია? რა მოხდა? კლდე ჩამოწვა და ორი თათარი გაჭყლიტა. აი აქვე წვანან. მხოლოდ ორი წყვილი ფეხიღა მოსჩანს. დანარჩენი ტანი ვეება ლოდებით არის დაფარული. შავი სითხე (წითელია, მაგრამ შავად მეჩვენება) ზანტად მიიპარება და იქვე რუში ჩადის. პირველად ვხედავ ამოდენა სისხლსა და დახოცილ ადამიანე-ბს.
- ოჰ, ჟან! - ვკვნესი და თითქმის გული მიმდის.
ჟანს არ ესმის. ის მუშებს ჰშველის.
მე ვბარბაცებ და სანდროს ვეკიდები მკლავზე. კედელსავით მივეყუდე და თითქმის ჩავიკეცე.
მკლავი მძლავრად მომხვია და განზე გამიყვანა.
მაღარო თითქმის ჩახერგილია. მუშების გადარჩენაზე ფიქრიც კი მეტია. ის უბედურები უზარმაზარ ლოდებს ლავაშებივით გაუთხელებიათ. ჟანი პასუხს არ აგებს: მას „პირიტიკის“ ქარხანა აბარია. შტეიგერი კი თავზარდაცემულია და ჟანის საყვედურს ბურტყუნით თუ პასუხებს. გასასვლელად ხვრელიღა დაგვრჩენია. ოთხნი მივფოფხავთ და ძლივს გადავდივართ იქითა მხარეს. დაღვრემილი ჟანი თავ-ჩაღუნული მიგვიძღვის. შუა გზაზე სამთო ინჟინერი შეგვხვდა. უქუდოდ მორბის და რაღაცას იძახის. ჰაერი მაკლია. ძლივსღა ვსუნთქავ. ალაგ-ალაგ მილებიდან შხუილით უბერავს. ამ ჰაერს გარედან გვაწვდიან მანქანები. სადღაც შორს წითელი მთვარე გამოჩნდა, და ჩვენც იმ შუქისკენ მივდივართ. მთვარე თანდათან იზრდება, თვითონაც გვიახლოვდება.
„მთვარე“ მეორე მაღაროს - ალექსანდრეს გვირაბის კარი აღმოჩნდა. ჰაერი გვემატება. ქვესკნელიდან ნათელ ქვეყანაზე გამოვდივართ, მაგრამ სულ სხვაგან - ზევით. ბერძნების სოფელში, რომელიც ნახევარი საათის სავალით არის დაშორებული ქარხანას. მე შინისკენ წამოვედი, ჟანი კი უკანვე შებრუნდა, დირექტორი შეჰყვა.
იმ დღიდან მოვუხშირე მაღაროებში ხეტიალს. ავედევნებოდი მუშას, შტეიგერს, ცხენს და ისე თავისუფლად დავდიოდი, თითქო ტფილისის ქუჩებზე ვსეირნობდიო. ყველანი შევიჩვიე და მეც შევეჩვიე. ზოგჯერ სანდროსაც გავიყოლებდი ხოლმე.
- სანდრო, მაშ ძალიან გიყვარს ჟანი? - ვკითხე ერთხელ.
- თქვენზე უფრო მეტად.
- ჩემზე მეტად... ესე იგი უფრო მეტად, ვიდრე მე მიყვარს, თუ მეც გიყვარვარ, მაგრამ ჟანი ჩემზე მეტად გიყვარს?
ბნელ მაღაროში მისი პირსახე ვერას მეტყოდა, მაგრამ ვიგრძენი: აირია და გაოცდა. -
ვერ მიმიხვდი? - ვკითხე დუმილის შემდეგ.
- როგორ არა, მაგრამ...
- მაგრამ რა? ენა ხომ არ დაგეკარგა ამ სიბნელეში?
- გიპასუხებთ: ჟანი თქვენზე უფრო მეტად მიყვარს... ორნაირივე მნიშვნელობით. თქვენ კი... თქვენ იმიტომ მიყვარხართ, რომ... ჟანსაც უყვარხართ.
- მარტო მაგიტომ? მაშ ჟანი რომ ჩემი ქმარი არ ყოფილიყო?
- გაიარეთ, ქალბატონო, - გამაწყვეტინა სიტყვა, - მალე გაიარეთ, თორემ სახიფათო ალაგია. აქ რამდენჯერმე ჩამოწვა ზვავი. ერთხელ... და ბაასი სულ სხვა ლარზე გადაიტანა.
ოჰ, რა სულელად მომეჩვენა იმ ჟამს ჩემი თავი! ვფიცავ ყოველივეს, რომ არავითარი იდუმალი აზრი და მიზანი არა მქონია. ის სახიფათო სიტყვები მხოლოდ პაექრობამ მათქმევინა. „სენა პარიზის ნაპირზეა“ - გამახსენდა და მისი მჭრელი პასუხი და სამაგიეროს გადახდა მოვინდომე. მოვინდომე და მე თვითონვე გავები ჩემს მიერ დაგებულ მახეში. გარდა ამისა... გარდა ამისა, მეც დედაკაცი ვარ და არაფერი დედაკაცური არ მეუცხოვება. მცირე უცოდველი ინტრიგა, ოდნავი გაღიზიანება მამაკაცისა, მის სულში ცალი თვალით ჩახედვა, ფარდის კუთხის გაკვრით გადაწევა, აკრძალულში გადახედვა და ქალური ცუღლუტობა - ღმერთო ჩემო, განა ეს უმანკო გასართობი ცოდვად უნდა ჩაგვეთვალოს?! რა თქმა უნდა არა, მაგრამ ასეთ გასართობს ფეხდაფეხ ცოდვაც და ბიწიც მოსდევს ხოლმე. ამისი შემეშინდა და სამუდამოდ ხელი ავიღე მაცდური სიმის ჟღარუნზე. ხელი ავიღე, მაგრამ იმ უცოდველ ჭაბუკს მგონი ცეცხლი მოვუკიდე. მგონი მეთქი... ასე მეჩვენებოდა.
მას აქეთ ერთმანეთისთვის ერთი სახიფათო სიტყვაც აღარ გვითქვამს, მაგრამ რა ბედენაა თქმა და სიტყვა! ქალის გული მისანია, ჩვენი თვალი მჭრელია. ვაჟის გული და თვალი გადაშლილი წიგნია, სადაც ადლიანი ასოებით სწერია ყოველივე, უკლებლივ ყოველივე, იქნება სიტყვამ მოგატყუოს, მისი ხმა და თვალი კი ფრთხილ გულისყურს ვერასოდეს ვერ შეაცდენს.
იშვიათად გავიდოდა დღე, რომ სანდრო არ მენახოს. ან ქარხანაში მოვკრავდი თვალს, ან ჩვენთან მოვიდოდა ხოლმე გაკვეთილებისთვის. წინანდელი ლაღობა და ხალვათობა დაეკარგა. თითქო მორცხვობის დაღი დაედო. როცა ორიოდე წუთით მარტო დავრჩებოდით, უცნაური იერი ედებოდა: დუნდებოდა, ბორძიკობდა და გაქცევას ისწრაფოდა. ერთ წუთში რამდენჯერმე შეიცვლიდა პირის ფერს: ხან ფითრდებოდა, ხან წითლდებოდა, ზოგჯერ კი თითქო გულიც მოსდიოდა - ხმა უთრთოდა და თვალებს მიმალავდა - დიდრონს, შავსა და ღრმა თვალებს, სადაც რაღაც შიში და სევდა ჩაუსახლდა.
მეც ჩამეწვეთა შიში, სევდა, სიბრალული და კიდევ რაღაც იდუმალი რამ შეუცნობელი, მქეჯნავი და საამური, მაგრამ... ჟანი მუდამ ჩემთან იყო და მისი სიყვარული რკინის სარქველივით ჰფარავდა ჩემს შიშსაც და „რაღაც იდუმალსაც“. ბოლოს ცხადად შევნიშნე: სანდრო მოიბუზა, ჩრდილში შევიდა, გამექცა. ოოჰ, ნეტა გამაგებინა... არა, სულწასული არასოდეს არა ვყოფილვარ. ყველაფერს თავისი დრო აქვს. ისევ რიგრიგად ავწერ ყოველივეს, რაც მას შემდეგ მოხდა. ცხენზე ჯდომაც ვისწავლე, ფიცხი, თავაშვებული ცხენები გვყავდა. მიდამოებში ერთი კალთა ალაგი აღარ დამრჩა უნახავი. მახლობლად ოთხი დიდი მონასტერია: ახტალა, სანაინი, ახპატი და უზუნლარი. ხშირად ვესტუმრებოდი ბერებს, ან ლელვარის წვერზე ავდიოდით და ნახევარ საქართველოს გადმოვცქეროდით.
როცა ჟანს არ ეცალა, მარტო სანდრო მიმყავდა ხოლმე, რომელიც კარგი მხედარი და მოსაუბრე გამოდგა. მაგრამ ის თანდათან შეიცვალა: დუმილი, სევდა და გულმავიწყობა შეუჩნდა. ის ხშირად მაშტერდებოდა, ხარბად მსვამდა და, როცა მეც შევხედავდი, სწრაფად მომარიდებდა თვალს და გასათხოვარი ქალივით წითლდებოდა.
- რა დაგემართა, სანდრო? - ვეკითხებოდი.
- შენ სევდა რამ შეგეპარა და ლაპარაკსაც გადაეჩვიე.
პასუხს თითქმის არ მაძლევდა.
ამ ცვლილებამ ძლიერ შემაშინა და მას აქეთ სანდროსთან პირისპირ დარჩენას ვერიდებოდი. მეც ქალი ვარ და ამიტომ ახალი მამაკაცის სიყვარული საამურად მიღიტინებდა, მაგრამ იგი შიშმა დასძლია და მეც ყველა ძაფები დავწყვიტე. მაგრამ ეს შიში... იგი უფრო სუსტი რომ ყოფილიყო, არც ის მოხდებოდა, რაც მერმე მოხდა და არც ეს წერილი დაიწერებოდა, რომელიც ლამის მოთხრობად გადაიქცეს.
რამდენიმე თვის შემდეგ ჩემს თავს მე თვითონაც ვეღარ ვცნობდი. გავსოფლელდი, გავსადავდი. საცა გიჟი ცხენი იყო, ჩემთან მოჰყავდათ. სანაინ-ახპატის მთებში და უჩქილისას - სამი ეკლესიის მიდამოებში მშვენიერი სანადირო იყო. ხშირად მოგვქონდა გემრიელი ფრინველი, თხა და შველი.
ზოგჯერ მე და ჟანი ტფილისში ჩამოვიდოდით, დედ-მამას დავხედავდით, იქაურობას მოვირბენდით და დავბრუნდებოდით. ასე გავიდა ერთი წელიწადი. ერთხელ ფეხმძიმობა ვიგრძენი, ამიტომ უკანასკნელ ხანს ალავერდს აღარ ვშორდებოდი, ხოლო შემდეგ ჩემი ბინიდანაც იშვიათად გამოვდიოდი.
III
ერთ დღეს ალავერდშიც შეიცვალა ჰაერი, იქაც ამოვიდა ომის სუნი. მერმე სადღაც დაიქუხა, ელვის ნაპერწკალი ჩვენს მთაშიც ჩამოვარდა და მეც დამწვა. ჟანი კი აიშალა, აღფრთოვანდა. - ვივ ლა ფრანს! - საფრანგეთს გაუმარჯოს! - გაიძახის და წასასვლელად ემზადება. მე კი - მე თითქმის ვქვრივდები და მაშინ, მხოლოდ მაშინღა ჩავფიქრდი პირველად: სადაც უნდა იყოს მამაკაცი, ათასი ძაფით ისევ თავის ქვეყანაზეა მიბმული. როცა დასჭირდება ან მოისურვებს, ადვილად დაუბრუნდება. უცხოელზე გათხოვილი დედაკაცი კი, ადრე თუ გვიან, უნდა დაიკარგოს და მოსწყდეს თავის მიწას, მშობლებს, ნათესავებსა და მეგობრებს.
ჟანს გავყოლოდი? არ შემეძლო, ორსულად ვიყავი და ორიოდე კვირაში უნდა დავწოლილიყავი და კიდევაც რომ შემძლებოდა, მშობლებსა და ნათესავებს ან სამუდამოდ, ან დიდი ხნით დავკარგავდი. მეტი გზა აღარ იყო. ბათომამდე გავაცილე და დედასთან დავბრუნდი - ისე დავბრუნდი, როგორ ქვრივი ბრუნდება სასაფლაოდან. გადავწყვიტე: ვიმშობიარებ, მოვკეთდები და პარიზში ჩავალ- ჩემს დედამთილ-მამამთილთან - და ჟანიც იქ დამიხვდება მეთქი.
ვაჟი გამიჩნდა. ჟანის სურვილი ავასრულე და ეჟენი დავარქვი.უკვე ზეზე ვიყავი, უკვე ბარგიც ჩავალაგე და მეორე დღეს ვაპირებდი წასვლას. დავიგვიანე: „გებენმა“ და „ბრესლაუმ“ - ორმაჯავშნოსანმა - სროლა აუტეხეს შავი ზღვის ქალაქებს. ბოსფორის სრუტეც დაიკეტა და იმ დღიდან გალიაში მომწყვდეული ჩიტივით ავფართხალდი.
ხან იაპონიის გზით დავაპირე გასვლა, ხან რუმინეთის ხვრელით მოვინდომე გაძრომა, ხან თეთრი ზღვით და ხან კიდევ შვედეთით, მაგრამ ყველა კარი მოჭრილი მქონდა.
- ნუ ჩქარობ, - მირჩევდნენ, - ომი დღეს თუ ხვალ გათავდება.
ასე გავიდა ერთი წელიწადი. ბოლოს, როგორ იყო, სკანდინავიისა და ინგლისის გზით ჩავედი პარიზში, ჩავედი მხოლოდ იმისთვის, რომ ჟანის დატყვევება და მისი მამის სიკვდილი გამეგო.
ომის გათავების მოლოდინმა და ჟანის სიყვარულმა უცხო ქვეყანასა და უცხო ხალხში ექვს თვეს გამაძლებინეს, აქ კი ტფილისში, შვილი მეზრდებოდა და მშობლები მიცდიდნენ. პირველად იქ ვიგრძენი მშობელი მიწისა და სისხლის ყივილი. უჩინარმა ძალამ თითქო თოკით დამითრია. არ ვიცი, ვერ ვიტყვი, რას ვიქმოდი, როგორ ვიგრძნობდი ჩემი მიწის ძახილს. გვერდით რომ ჟანი მყოლოდა. მგონი ვერ ვიგრძნობდი, ან ადვილად გავუძლებდი. მაგრამ ჟანი შორს იყო და მისი ამბავი ყრუდ და იშვიათად მესმოდა. საბრალო, საბრალონი ვართ დედაკაცები: სქესის ძალითა და პატარა ბავშვის თითებით ისე მძლავრად ვყევართ დაბმული ჩვენს ქმრებს, რომ ყოველივე დანარჩენს - ჩვენს მიწას, ენას, მშობლებსა და ნათესავებს - სულ ადვილად ვივიწყებთ.
გულმა მაინც გამომიწია და მეც დავბრუნდი. თითქო მიხაროდა კიდეც ჟანის ტყვეობა: უჭირს, უძნელდება, სამაგიეროდ ცოცხალი დამრჩება და უვნებელი დამიბრუნდება მეთქი. იმ ხანიდან მუდმივი შავი მოლოდინი ჩასახლდა ჩემს გულში. ალავერდი მიყრუებული, უკაცური ქვეყანა იყო, ეხლა კი ჩვენს დედაქალაქში ვცხოვრობდი, მაგრამ იქ, ალავერდში, ჟანი მყავდა, ჟანი - ჩემი ერთა, სიცოცხლე, მიზანი და დედაბოძი. ეხლა კი ამ დიდ ქალაქში ჩემი სიცოცხლე დღითი-დღე ილევა, დნება, ჭაობდება. როცა ვინმეს მოელოდები ერთი საათი ერთ კვირას უდრის, მე კი ოთხი წელიწადი გავატარე ასეთ მოლოდინში, ოთხზე მეტიც.
დედა ფილტვების ანთებით გამიხდა ავად და გარდამეცვალა. იმ დღიდან მე და მამა კვირაში ორჯერ მაინც გავიდოდით ხელიხელ გაყრილი ვერის სასაფლაოზე. ერთი საათის შემდეგ დაღლილ მოხუცს ძლივსღა მოვაჩანჩალებდი. ერთხელ ძლივსღა ავაყენე, საფლავზე დაჯდა, მერმე დაემხოდა... იქვე მიწაში ჩაჰბერა სული.
მარტოდ-მარტო დავრჩი, მხოლოდ ჟანის დაბრუნება და შვილიღა შემრჩა ცხოვრების მიზნად და ნუგეშად. და ჩემი ცხოვრებაც, უკლებლივ ყოველივე, ჩემს პაწაწინა შვილს შევწირე. აი მისი სურათებიც წინ მიწყვია. თორმეტი ფოტოსურათია მაგიდაზე გაშლილი - ერთი წლიდან მოყოლებული თორმეტამდე. ეხლაც დავცქერი და მიკვირს რა უცნაურად იზრდება, იშლება და იცვლება წლით-წლამდე ეს პაწაწინა სულიერი. თითქო ერთი სურათი მეორეს არცა ჰგავს და ამავე დროს განსხვავებაც არ მოსჩანს. რამდენი სხვაობა, რამდენი უცნაურობა და ნაირობაა ამ ერთ სახეში!
თითო სურათს თითო სახელი დავარქვი: აი პირველი სურათი - „მიკვირს და ვერ გამიგია“. მეორე - „თვალი ამეხილა“. სამი წლისა რომ შესრულდა - „ეს რა ამბავი ყოფილა!“ ამას მისდევს - „მეც ბიჭი ვარ!“ ხუთისა რომ გახდა - „რას მიბღვერი!“, "აი „რა მშვენიერია!“ აგერ - „ნეტა მამა სად არის?“ აჰა „გენაცვალე დედილოც“. ამას მოსდევს - „მეც ბიჭი ვარ!“ მერმე - „შენ ვინ გეკითხება?“ შემდეგ - „ფრთხილად, თორემ...“ და უკანასკნელი - „მშვიდობით, დედილო“ მშვიდობით, შვილო!
უკანასკნელი სურათი რამდენიმე თვის წინათ გადავაღებინე, ამიტომ... ვერა, ვეღარა ვწერ. კმარა! დანარჩენი მერმე იყოს, მერმე!
IV
საქართველოში გერმანელების ჯარი შემოვიდა. უფროსებთან დავრბივარ - ერთთან, ხან მეორესთან. უწინ აქ კონსულად ნამყოფი და ეხლა კი მხედარი გრაფი შულენბურგი მპირდებოდა - ყოველივეს გაგიგებთო. გენერალი ფონ-კრესი თითქო თვალებით მისაყვედურებს - ქართველი ქალი ფრანგს რად გაჰყევიო. ბოლოს ფონ-კრესმა დამიბარა და მითხრა: თქვენი ქმარი ცოცხალიაო.
- როდის ვნახავ?
- როცა გავიმარჯვებთ.
- ნება მომეცით ეხლავე წავიდე და ვნახო.
უარი მითხრა და დამაიმედა, ომი მალე გათავდებაო.
მე და შალვამ ერთმანეთ დავივიწყეთ. ოთხ წელიწადში ორჯერ შემხვდა და უბრალო სალამიც ძლივს გაიმეტა. იმ ხანებში რუსეთიდან დაბრუნდა. კრიალა საბეჭურები ეკერა. შალვა და აფიცერი?! კინაღამ გამეცინა.
- ქმარი როგორა გყავს, რა ისმის? - მკითხა ქუჩაში.
- ტყვედა ჰყავთ გერმანიაში.
- კარგად იყავი.
- მშვიდობით.
მეტი არაფერი. ან მეტი რა უნდა ყოფილიყო!
სანდრო კი... სანდრო მხოლოდ ერთხელ შემხვდა. დატვირთული ჯარი მიდიოდა სადგურისკენ. უცებ ერთ რიგში ნაცნობი მომეჩვენა.
- სანდრო! სანდრო, გამარჯვება!! - და გავბრუნდი, ჯარს დავედევნე. გამიღიმა, ოდნავ თავი ჩაიქნია. ღმერთო ჩემო, როგორ გამოცვლილიყო! მეტად მაღალი, დასრულებული, წვერ-ულვაშით შემოსილი.
- საით, სანდრო, საით?
- რუსეთისკენ - და ხელი ჩრდილოეთისკენ გაიქნია.
აფიცერმა დამიბღვირა. შევდექი და გავხევდი. ცრემლი მცვიოდა, მაგრამ არა მცხვენოდა: ვინ არ ტიროდა მაშინ! ვიდექი და თვალს ვერ ვაშორებდი მაღალ თავს, რომელიც... რომელმაც... ადრე მაინც მენახა! მისი გული ორიოდე სიტყვით მაინც გამეთბო, ჩემიც გამეხარებინა და იქნება... თუმცა არაფერიც აღარ იქნებოდა. გვიანღა იყო და ვერავინ ვეღარ შესცვლიდა, ვერც უკან მიატრიალებდა ჩემს ბედს.
ჯარი მიიმალა. მეც გამოვბრუნდი და თან მძიმე ლოდი წამოვიღე... ლოდი და კიდევ „რაღაც იდუმალი და შეუცნობელი რამე“. რადგან ომის გათავების იმედი თითქმის გადამიწყდა, ამიტომ მისი დასრულების ამბავიც საამური მეხივით დამეცა. უკანასკნელ ნივთებს ვაგროვებ, ჩალის ფასად ვყიდი და ბათომისკენ მივქრი. გერმანელები და ოსმალები მიდიან, სამაგიეროდ ინგლისელები, მალაელნი და ინდოელები მოდიან. ინგლისელ გენერალთან მივრბივარ, ვუამბობ, ვიმეორებ და ვეხვეწები, ეხლავე საფრანგეთში გამგზავნეთ მეთქი, გენერალმა დასაჯდომად არ დამპატიჟა. მე თვითონვე დავჯექი, ის კი სიგარას აბოლებს და პასუხად მხოლოდ თავს იქნევს - არაო.
რამდენიმე დღის შემდეგ ისევ ვუამბობ, საბუთებს ვაჩვენებ, ნათქვამს მეხუთეჯერ ვიმეორებ და ისევ ვეხვეწები. გენერალი სიგარას თვალებში მიბოლებს, ისევ თავს იქნევს და უსიტყვოდ მპასუხობს - არაო. ეხლაც არ მესმის, როგორ მივახალე: - უზრდელი ვინმე ყოფილხართ, გენერალო - და წამოვდექი. გენერალი ცხენივით ჭიხვინებს და მეკითხება:
- საქართველოში შენისთანა ლამაზი თავხედი გოგონა ბევრია?
ზიზღით გადავხედე და წამოვედი. საფრანგეთის კრეისერი მოდის. გემზე ავდივარ და კაპიტანს ვეძებ. ჯერ ხმაც არ ამომიღია, მაგრამ ისე მიხვდებიან, თითქო მათი ოჯახის წევრი ვყოფილიყავი. შემდეგ, ჩემი ვინაობა რომ ვუამბე, ნაპირზედაც აღარ გამიშვეს: ჩემი ბარგი თვითონვე გადმოიტანეს და ერთი თვით, სანამ ტულონში ჩამიყვანდნენ, გემის დედოფლად გამომაცხადეს. უწინ დედაკაცი უნახავი ვინმე იყო სამხედრო გემზე, ეხლა კიყველაფერი აირია და წესრიგიც ყირამალა შეტრიალდა. გარდა ამისა, ქართველი „ნობლი“ ვარ, ფრანგის ცოლი და ფრანგის დედა.
არასოდეს არ დამავიწყდება ის ერთი თვე, ბათომი - სტამბოლი - სმირნა - პირეი- ბრინდიზი - ნეაპოლი - პალერმო - ტულონი, აი ჩემი გრძელი გზა, მიდის გემი და ხმელთაშუა ზღვაში ოსმალო-გერმანელებს ცოცხივით ჰგვის. და მეც ბავშვივით მიხარიან „ჩვენი მტრების“ დამარცხება - ალბათ იმიტომ მიხაროდა, რომ ქმარი ფრანგი მყავდა.
ბოლოს ტულონში მივედით. მეორე დღეს პარიზში გავჩნდი. წინა დღით ჟანს დეპეშა გავუგზავნე. რა თქმა უნდა, დამხვდება, ლიონის სადგურზე დამხვდება! ტყვეობიდან უკვე დაბრუნდებოდა და გულის ფანცქალით მომელოდება. სადგურზე არავინ არ არის - არც ჟანი, არც მისი ნათესავი. „ყველაფერი არეულია, - გავიფიქრე, - ალბათ დროზე ვერ მიუტანეს დეპეშა“. და ავტომობილით მივდივარ სენ-ჟერმენის ბულვარზე. აი შოვერის ექვსსართულიანი სახლიც. აჰა, მისი ბინაც. დაფეთებული ავრბივარ კიბეზე და კარს ძალუმად ვაკაკუნებ. მოახლე გამოდის. - ჟან შოვერ? - არ დაბრუნებულა, მადამ.
„ალბათ ქალაქშია და ჯერ არ დაბრუნებულა“. - ვფიქრობ და შევდივარ.
ჟანის დედა ტირილით გადამეხვია.
ჟანი დაიკარგა! რუსეთში წავიდა - ისიც ამ დროს! აფურთნულ ცეცხლის ზღვაში შესტოპა! სკამზე დავეცი და კარგა ხანს ხმას ვერ ვპოულობდი.
- ღმერთო ჩემო, ჟანის შვილი! - გაახსენდა მოხუცს ჩემი ეჟენ, რომელიც ჩვენი ტირილის გავლენით თვითონაც ცრემლს იწმენდავდა.
საწყალი ეჟენ, ამ სიშორეზე ძლივს ჩამოვიყვანე და თავისი მამა ჯერაც ვერა ნახა. ჟანის დედ-მამას, ძმებსა და დებს მეც შევუერთდი: დავდივართ სამხედრო შტაბებში, საელჩოებში, აღმოსავლეთისკენ მიმავლებთან, იქიდან ჩამოსულებთან და ჟანის კვალს დავეძებთ. ბოლოს, როგორც იყო, მივაგენით. ომი რომ გათავდა, ჟანი თურმე პოლონეთში გადავიდა. იქიდან საქართველოსკენ წამოვიდა (ჩემსკენ, ჩემთან!), მაგრამ სადღაც უკრაინაში გაიხირა და წითელ ზღვაში შესტოპა. უკანასკნელად კიევში ენახათ. როცა ეს ქალაქი წითლების ხელში გადავიდა.
ცხადია, უნდა დავბრუნდე. ან მეც იმ ცეცხლში უნდა შევტოპო, მეც ჟანის ბედი უნდა გავიზიარო, ან ისევ საქართველოში დავბრუნდე და იქიდან გავიგო მისი გზა-კვალი. მერმე როგორ მოვიქცევი - ეს შემდეგ გამოჩნდება. მეორე გზა ავირჩიე. ჟანის მშობლებიც დამეთანხმნენ, ფულიც მომცეს, მაგრამ ზედ დაურთეს: ეჟენ ჩვენთან დარჩებაო.
- არა, არ დარჩება. - მტკიცედ მოვუჭერი. - უშვილოდ მე არსად არ წავალ.
მეტი გზა არ იყო: დასთმეს და გამომისტუმრეს.
დიდის წვალებით დავბრუნდი საქართველოში და აქედან ათასი ძაფი გავაბი რუსეთთან. პასუხიც მალე მივიღე: ჟან შოვერ ბრძოლაში მოჰკლეს ადესის მახლობლადო. ასეთივე ცნობა მომივიდა პარიზიდანაც - ჟანის დედისაგან, რომელიც მაინც მპატიჟობდა - ალბათ ეჟენის დაჩემება უნდოდა.
V
თითქო მიწა გამისკდა და თან ჩამიტანა. მეც დავქვრივდი, ეჟენიც დამიობლდა. ირგვლივ - ბინდი, უკუნეთი, არარაობა. აღარც გზა სასიარულოდ, აღარც აზრი საცხოვრებლად, აღარც მიზანი მისაღწევად! მეძნელება ჩემი დარდის აწერა. ან რა საჭიროა! ერთ ოთახში ჩავიჭედე, შავები ჩავიცვი და ჩემს შვილს - ერთადერთ ნუგეშს, იმედსა და მიზანს ჩავაცივდი.
„რა ვუყოთ! - ვფიქრობდი, - ჩემისთანა ახალგაზრდა ქვრივი ამჟამად რამდენიმე მილიონია. ყველანი სძლებენ და მეც გავძლებ“.
ერთხელ მოულოდნელად შალვა მეწვია.
- დაქვრივდი, ირინე? - მკითხა და ბნელ კუთხეში ჩამოჯდა.
- დავქრივდი.
ეჟენი მუხლებზე დაისვა და აათამაშა. ერთ საათს მაინც ართობდა. მე კი ვერა მხედავდა, თითქოს იქ არც კი ვყოფილიყავი. მერმე წამოდგა, თავი დამიქნია და წავიდა. ან მისი მოსვლა რა იყო, ან უსიტყვოდ ჯდომა და წასვლა რას ნიშნავდა - არ მესმოდა. მერმეღა გავიგე: ეს იყო დასაწყისი ძველი ამბავის განახლებისა. კვირაში ორჯერ-სამჯერ მოდიოდა, მე ერთ სიტყვას მომიგდებდა, ეჟენს კი საჩუქარს მოუტანდა და ისევ წავიდოდა. ზოგჯერ შვილს წაიყვანდა, აჭმევდა, რამეს აჩუქებდა და ეზოდან ამოჰგზავნიდა. რა თქმა უნდა, მივუხვდი. ისიც ვიცოდი, რომ მისი დუმილი და ბავშვთან თამაში იქნება ორ წელიწადსაც გაგრძელებულიყო.
მაგრამ დაახლოვებისათვის მე თვითონ თუნდაც ერთ ნაბიჯსაც არ გადავდგამდი, არც გუნებაში მქონდა რამე, არც გულში, არც თავმოყვარეობა მაძლევდა საამისო უფლებას. ერთი ტიპი დედაკაცის არსებობს: მეტად თავმოყვარე, ამაყი, თითქმის ამპარტავანი. მუდამ მობურულია, მუდამ სუსხი აცვია, მუდამ ზედ აწერია: „არ მომეკარო, არაფერი გამიბედო. მე საშენო არა ვარ“. ასეთ ქალის გულში ზოგჯერ ტრაგედია ტრიალებს. უნდა, მაგრამ ვერც თვითონ ჰბედავს, არც სხვას აბედვინებს. მეც ასეთი ხასიათი დამიდგა ჟანის სიკვდილის შემდეგ. მხოლოდ ერთხელ წამისხლტა ფეხი - ალავერდში, ჟან შოვერთან, მაგრამ ეს ხომ სათვალავში არ არის ჩასაგდები.
ყოველი მხრიდან მესმოდა: ძალიან ლამაზი, მაგრამ მიუკარებელი ქალი ხარო. ათასნი მეხვეოდნენ, მაგრამ ირგვლივ თითქო ჯადოსნური რკალი მერტყაო: იმ რკალის გადმოლახვას ვერა ჰბედავდნენ. იშვიათად თუ ვინმე თამამი გადმოაბიჯებდა, მაგრამ უმალ უკანვე დაიხევდა. ორი წელიწადი გავიდა რაც ჟანი მომიკვდა. ჩემი პირსახის სუსხმა თანდათან იკლო (რა ჩემი ბრალია, დროს სცოდნია სევდის წაშლა და ამორეცხვა!). მაინც წინანდელზე მეტი სიმტკიცე და ამპარტავნება დამჩემდა. ბევრმა გამიცნო, გამზომა, მაგრამ მიჯნას ვერავინ გადმოაცილა.
„ანომალია ხომ არა მაქვს?“ - მრავალჯერ შიშით ვკითხე ჩემს თავს. არა, არავითარი. ადამიანური არაფერი მაკლია. ერთხელ შალვა გვერდით მომიჯდა და გამიბედა:
- არა თხოვდები, ქალო?
ეხლაც არ მესმის, როგორ და საიდან მოიკრიბა ამოდენა გამბედაობა? მე მხრები შევიშმუშნე და გავუღიმე.
- თუ არავინ მთხოულობს...
- რომ გითხოვოს ვინმემ?
- ვინ გამოგგზავნა მაჭანკლად, შალვა?
- ჩემი თავის მაჭანკალი ვარ.
- უხეში ხუმრობა გცოდნია.
- რა დროს ხუმრობაა! ათი წელიწადია გელოდები.
- როგორც გატყობ, ეგ მოლოდინი მაინცდამაინც არა გტანჯავდა. - ვუჩხვლიტე.
უცებ ლაჩრული გამბედაობით წამოხტა, საკუთარი კანიდან გამოვარდა, თავგანწირვით დამეტაკა და იქვე დამიმორჩილა - დაუკითხავად, უპასუხოდ, ხეპრულად.
ჩვენ, ქალები, ხშირად ვიმეორებთ: მამაკაცები არ გვიცნობენო, მაგრამ ისიც მართალია, რომ დედაკაცები უფრო ხშირად სცდებიან მამაკაცის დაფასებაში. უკვე ვთქვი, შალვას ბავშვობიდანვე შევეზარდე-მეთქი. დონდლო, უნდილი, მშიშარა, მორჩილი და უნიათო - აი წინანდელი შალვა შურმანიძე. ეხლა კი ჩემივე თვალწინ ყვავის კვერცხიდან მიმინო გამოიჩეკა. სხვებისთვის, გარეგნობით, შალვა ისევ ის დარჩა, ვინც უწინ იყო, ჩემთვის კი, ინტიმურ ცხოვრებაში, უცნაურად გარდაიქმნა და გარდამქმნა. მაგრამ ჩემი ახალი ქმარი ერთი მხრივ უცვლელი გამოდგა: ისევ ჩუმი, ისევ უხეში, თითქმის მუნჯი და უსულო. დღისით მოსამსახურეობა დამაკისრა, ხოლო ღამით - დედა-კაცობა.
ბევრს ვეცადე მეგობრული სულიერი ძაფები გამება, მაგრამ ვერაფერს ვერ გავხდი. მისი სული უკვე დაჩლუნგებულიყო, ან იგი არასოდეს არა ჰქონია, ხოლო მისი გონება ერთ სათითეშიც ხალვათად დაეტეოდა. გარდა ამისა, შალვას ხასიათში ახალი რამ აღმოვაჩინე: გულცივი სასტიკობა, მოუღუნავი სიმკაცრე და გავარვარებული ეჭვიანობა. ისედაც ახლოს არავის არ ვიკარებდი, ეხლა კი პირსახეშიც ისე ვერ შევხედავდი ვინმეს, რომ შალვას იქვე არ გაჰსიებოდა და გასკდომოდა ეჭვის ნაღველი. ამის გამო სამიოდე ნაცნობი მამაკაციც დავივიწყე. მაგრამ თვითონ შალვა ვერ ივიწყებდა ერთ ვინმეს - ჟან შოვერს. ჩემი პირველი ქმარი მაჯლაჯუნასავით დააწვა გულზე და დღე-ღამით აწამებდა, ახჩობდა, ჯვარზე აკრავდა.
შალვა მუდამ იმის ცდაში, იყო, რომ როგორმე გაეგო ჩემი და ჟანის სქესობრივი ცხოვრების წვრილმანები, და თუ დამტყუებდა რამეს, ცხელ სალტესავით შემოევლებოდა გულზე და, გაშმაგებული, ვნების ღამეს დამიყენებდა. ვერიდებოდი, ვდუმდი, მაგრამ დუმილი აღსარებაზე უარესი იყო. მჩატე, ჩლუნგი ფანტაზია ჰქონდა, მაგრამ ამ მხრივ მისი შემოქმედებითი ძალა უსაზღვრო და ულეველი გამოდგა: ისეთ საზიზღრობას იგონებდა, ისეთ საძაგელ სურათებს ჰქმნიდა, რომ მე ყურებში თითებს ვიცობდი და გაქცევას ვლამობდი. ეს კიდევ არაფერი: ღრმა რწმენა ჩაიდო გულში, ვითომ მე, სულ ცოტა, ასი საყვარელი მაინც მყოლოდა, ვითომ ეხლაც მყავდეს, ახლებსაც ვეძებდე. და ეს რწმენა, ვერ იქნა, ვერ ამოვუგდე გულიდან.
სანამ მივთხოვდებოდი, ეჟენს შვილსავით ეპყრობოდა, შემდეგ კი შეიძულა და შეიზიზღა, რადგან ჩემი ბიჭიკო ჟანის შვილი იყო. ერთი წლის შემდეგ ისევ ვაჟი მეყოლა. ამაზედაც თავბედი მაწყევლინა. აიჩემა: სანდრო (ეს სახელი დავარქვით) ჩემგან არა გყავსო. კვირა არ გავიდოდა, რომ ვინმესთვის არ მიემსგავსებინა. უფრო ხშირად სანდროს მამად სრულებით უცნობს გამოაცხადებდა და სულთამხუთავივით დამადგებოდა: გამოტყდი, მიამბე, დამამშვიდეო.
ერთხელ სიმართლეს მიაგნო: ღამის ორ საათზე გამაღვიძა და დამჩხავლა:
- ჩემ შვილს შენ დაარქვი სანდრო, შენ აიჩემე ეს სახელი. ხომ მართალია?
- ჰო, მართალია. მე დავარქვი, ეხლა რა გინდა?
- ის მინდა, რომ ვიღაც სანდრო გყავს საყვარლად, ეხლაც ჰბოდავდი.
- ეგრე იყოს. მართალს ამბობ. ვიღაც სანდრო მიყვარს. ეძებე, ახლა კი თავი დამანებე. მეძინება.
- მაშ კარგი. და დაწვა.
თითქმის მართალი ვუთხარი: ჩემს მეორე შვილს „ჩემი“ სანდროს სახელი დავარქვი, ალავერდელი სანდრო მედგა გულში, როცა შვილს ვანათვლინებდი. მაგრამ ის უბედური (და მეც უბედური, მეც!) არასოდეს საყვარლად არა მყოლია. ერთი თბილი სიტყვაც არ გვითქვამს ერთმანეთისთვის. უბედური დავარქვი, რადგან ჩემგან სატანჯველი მიიღო და საამური კი ერთი წამიც ვერა ნახა. და კიდევ იმიტომ, რომ... ვინ იცის სად შეუჭამეს მაყვალის თვალები ჭია-მატლებმა!
ორი მყავდა და ორივენი დავკარგე. ორს ვყავდი და ორივეს დავეღუპე. იმ ღამიდან შალვა გიჟს დაემგვანა: ვაი იმის ბრალი, ვისაც სანდრო ერქვა! სულ ერთია, ვიცნობდით თუ არა: რაკი სანდრო ერქვა, შესაძლოა ჩემი საყვარელი ყოფილიყო. ჯაშუშს მიუჩენდა და თვითონაც ჩრდილივით დასდევდა. ყოველივეს ვერ ვიტყვი, - გრძელია, ძნელი, საშინელი, საზარელი! ბოლოს თავისი სადისტური ეჭვიანობით ერთ რამეს მიაღწია: ჟან შოვერს და ჩემს წარსულს მინელებული ნავლი აჰყარა და მიმქრალი, დაბინდებული მოგონებანი ისე გააცხოველა, რომ წარსული ლანდები ცოცხალ და ნამდვილ სურათებად მომაჩვენა.
ჟანი ჩემთვის მაინც ცოცხალი იყო და თვალიდან აღარ მშორდებოდა. მე ხშირად ვხედავდი მას, ზოგჯერ ვებაასებოდი, ვეალერსებოდი და... ძალიან ხშირად ჩვენს საწოლშიც - ჩემზე და შალვას შუა ვიწვენდი. რა იცოდა ჩემმა ცოცხალმა ქმარმა, რომ ჩემი მკლავები მას კი არ ეხვეოდა, არამედ მკვდრის ლანდსა და იდუმალ მოჩვენებას ეხუტებოდა!
უნდა გამოვტყდე: შალვა მაინც მიყვარდა - თავისებურად, დროგამოშვებით, უცნაურად, ახირებულად. ჩემს თავს ჩავაგონე და მე თვითონაც დავიჯერე, ვითომ შეუძლებელი ყოფილიყო, რომ ცოლს არ ჰყვარებოდა თავისი ქმარი და თავის შვილის მამა. და მეც ნაძალადევად, იძულებით შევიყვარე ჩემივე სიყვარულის წყურვილი, ჩემი შალვას ლანდი, რომელიც სულ არა ჰგავდა ჩემს ცოცხალ ქმარს.
საზარელია: ორი ქმარი გიყვარდეს, მესამეც - სანდროც გაწვალებდეს და სამივესი - მხოლოდ ლანდი, მხოლოდ მოჩვენება, მხოლოდ ხსოვნა გტანჯავდეს.
მაგრამ დათრობას გამოფხიზლება მოსდევს. შალვას ლანდის სიყვარული იშვიათი იყო, ხანმოკლე და წარმავალი, ჟანი კი დღი-თიდღე ცოცხლობდა, სამარიდან ამოდიოდა, მიზიდავდა, მიპყრობდა.
ლანდების გარდა ნამდვილიც მეჭირა ხელში - ჩემი შვილები ეჟენი და სანდრო. და მეც მათთვის ვცხოვრობდი, მხოლოდ მათის წყალობით მედგა სულიც და არსებობის უნარიც.
შალვა რკინის გზაზე მსახურობდა. მეც მცირე რამე მომქონდა ოჯახში: კარგი ხაზვა ვიცოდი და თვეში რამდენიმე თუმანს ვაკეთებდი.
ასე გავიდა სამი წელიწადი.
VI
მოწმენდილმა ცამ უცებ დაიქუხა და ჩემს სულში ცეცხლის გრიგალი შემოიჭრა. ერთხელ - მაგონდება, მაისის დღე იყო - ერთხელ ახალგაზრდა ვინმე შემოვიდა ჩემს ბინაში და მიკითხა.
- ვინ არის? - ვკითხე ეჟენს.
- არ ვიცი.
თმა გავისწორე, გავედი და ელდანაკრავივით შევდექი. სიხარულის ტალღამ დამკრა და ელვასავით ჩამირბინა.
- სანდრო! ჩემო სანდრო! - და მოვეხვიე.
მოვეხვიე და ვეღარ მოვშორდი, ცრემლით ვუსველებდი მკერდს და ვბუტბუტებდი.
- მკვდარი მეგონე... აღარ გამოჩნდი, შენ კი თურმე ცოცხალი ყოფილხარ. და უცებ დარცხვენილი და შფოთნაკრავი მოვშორდი.
სანდრო გახევებული იდგა და ალერსზე პასუხს არ მაძლევდა. მოვშორდი და შევხედე, ხელი გამოშვერილი ჰქონდა და შიგ წერილი ედო.
- აი... წერილი მოგიტანეთ - ძლივს გამოუშვა მან შეკრული კრიჭიდან.
- წერილი ვისგან?
- ჟანისგან... ჟან შოვერისგან.
გაშვერილი ხელი მოჭრილი ტოტივით ჩამომეშვა, მეც მოჭრილივით ჩავიკეცე სკამზე, მერმე წამოვიწიე და ისევ ჩავიკეცე მთრთოლვარე ხელებს ისე ვასავსავებდი ჩემს თვალწინ, თითქოს ულთამხუთავს ვიგერიებდიო. ბოლოს დაბმული ენა ძლივს ავიდგი და შევხრიალე:
- ჟან შოვერი მკვდარია!.. მოკვდა!.. დიდი ხანია მოკვდა!
- ქალბატონო, ჟანი ცოცხალია.
- ჟანი ცოცხალია?.. ცოცხალია! - და სიტყვა თუ აზრი „ცოცხალია“ უროსავით მირახუნებდა თავში.
- ცოცხალია... ჟანი ცოცხალია! - წამოვვარდი და მკლავშივ ტაცე ხელი - ცოცხალია? მართლა ცოცხალია? მითხარი, მიამბე... რაღას გაჩუმებულხარ, მიამბე მეთქი! ენა ამოიდგი, რაღა! რამ დაგამუნჯა! ძლივს დავსვი და პირი ძლივს გავაღებინე.
ომის დროს სანდრო ტფილისიდან პოლონეთში წაიყვანეს და მეორე დღესვე ბრძოლის ცეცხლში შეაგდეს. გერმანელებმა დასჭრეს და ტყვედ წაიყვანეს. როცა მომჯობინდა, ერთ ლაბორატორიაში დააყენეს. მუშაობდა და სწავლობდა. ომი რომ გათავდა, შოვერს წერილი მისწერა პარიზში. ჟანის მაგივრად მისმა დედამ უპასუხა: ჟანი რუსეთში დაიკარგაო.
გავიდა ხანი, სანდრომ დიპლომი მიიღო და წამოსვლა დააპირა. სწორედ ამ დროს მოუვიდა ჟანისგან წერილი.
- ფოსტით? - ვკითხე სანდროს.
- ფოსტით.
- რა თქმა უნდა, თქვენც უპასუხეთ.
- უმალვე. ამის შემდეგ მომივიდა ეგ წერილი. მე კი მწერდა ძალიან მინდა შენი ნახვა, მაგრამ კარგა ხნით სხვაგან მივდივარ და, როცა დავბრუნდები, შენ ალბათ საქართველოში იქნებიო.
- მისი საკუთარი ხელით არის დაწერილი ეს წერილი?
- ჟანის ხელია! - გახსენით და წაიკითხეთ.
მთრთოლვარე თითებით გავხიე და წერილი ამოვიღე. შიგ ფოტოსურათიც იდო.
- ჟანის ხელია, ჟანისა!
დავაცქერდი. - ჟანისაა, რა თქმა უნდა, ჟანისა იქნება.
ჩემი ნაქმრევი მკერდამდის არის გადაღებული, ოდნავ გასუქებულა, მობერებულა. ტუჩებზე რაღაც სატანჯველი დასწოლია. თმაც შესთხელებია. ან რა საკვირველია! ჯერ რამდენიმე წელიწადს ტყვედ იყო, მერმე... მერმე სად იყო - არ ვიცი, ამას წერილში ამოვიკითხავ.
- ჟან, ჩემო ჟან! - ვბუტბუტებდი და წერილს დავცქეროდი. - ჟანის ხელია, ჟანისა! ავირიე, ავიშალე, გონება ვეღარ მოვიკრიბე. ხან ვდგებოდი, ხან ისევ ვჯდებოდი, ხან წერილს ვკითხულობდი, ხან კიდევ სტუმარს ვეკითხებოდი მეხუთეჯერ: - მაშ ჟანი ცოცხალია?.. მაშ არ გინახავთ?.. რატომ არ დაბრძანდებით?.. (სტუმარი კი დიდი ხანია იჯდა). მაშ ყავას არ მიირთმევთ? (პირველად ვკითხე, ჯერ უარი არ ეთქვა).... მადლობელი, დიდი მადლობელი ვარ. და კინაღამ ხელზე ვაკოცე. რომ გადიოდა, წერილს ვკითხულობდი და ჩემთვის წავიბურტყუნე:
- მშვიდობით... ნახვამდის, იმედია ისევ შემოივლით... ნუ გცხვენიათ. ეხლა შენ ინჟინერი ხარ (ვაი სირცხვილო!).. არ დამივიწყო.
დიდი ხანია ეჟენი სკოლიდან დაბრუნდა. რამდენჯერმე მთხოვა საჭმელი. სანდრო ღნავის, კალთებს მაგლეჯავს. მე კი არაფერი მესმის: ჟანის წერილს ვკითხულობ - ერთხელ, ორჯერ, სამჯერ. ვკითხულობ და ვეღარა ვძღები ზოგი მაშინვე მავიწყდება. ზოგი არ მესმის. ზოგ სტრიქონს კი თვალს ვეღარ ვაშორებ.
- ცოცხალია, ცოცხალი! - ვიძახი და გიჟივით ვიცინი.
- ვინ, დედილო, ვინ არის ცოცხალი? - მეკითხებოდა ეჟენი.
- ცოცხალია მეთქი! - და კინაღამ დავუმატე. - მამა, მამაშენი!
- ვინ მეთქი, დედილო?
გონს მოვედი. ნიაღვარივით მოწოლილი სიხარული უკანვე ჩავიბრუნე და გულგრილად ვუპასუხე: - არავინ, შვილო, ჩემს შორეულ ნათესავს ძმა დაეკარგა. ეგონა, მოკვდაო. ცოცხალი გამოდგა. მეტი არაფერი. წამო, ყავა დალიე. ეჟენი ყავასა სვამს, მე კი ვსინჯავ - მეათასეჯერ ვათვალიერებ და ჟანს ვიგონებ. თანაც უნებურად ვიღიმები. როგორა ჰგავს მამას! ყველაფერი, ყოველივე იმისია: თმაც, პირის ფერიც, თვალებიც, ცხვირიც, ტუჩებიც და ნიკაპიც, ტანიც და სიმარდეც. სიტყვა-პასუხიც და მიხვრა-მოხვრაც. ჟანია, ცოცხალი ჟანია! ვენაცვალე ჩემს ბიჭიკოს! ტოლი არა ჰყავს სკოლასა და ჩვენს უბანში. პირველია მშვენებით, ჭკუით, ნიჭითაც და ცოდნითაც!
ოოჰ, ნეტა ჩემს გულში ჩაიხედოს ეხლა! თუმცა - არა, არა! ღმერთმა დამიფაროს, ღმერთმა! წერილი და სურათი სავარძელში ჩავმალე. ქმარს ვუცდი. შალვაც დაბრუნდა. ვეღარა მცნობდა, სიხარულს ვმალავდი, მაგრამ არ იმალებოდა, ყველგან ჟონავდა წყალივით - თვალებში, ლოყებზე, ხმაში, მთელ ტანსა და მიხვრა-მოხვრაშიც.
- რა ამბავია, რა მოხდა? - მკითხა შალვამ და მისი ხმა თვითონაც ვეღარც მე ვიცანი.
- არაფერი. და რომ არაფერი არ შეემჩნია, ვერიდებოდი, ვემალებოდი. დანამალი გამოვიღე და უფრო დინჯად და გულდასმით სამჯერ კიდევ წავიკითხე. ეხლა კი გონება შეკუმშული მქონდა. ხსოვნა წანაკითხს ღრუბელივით იწურავდა და ყოველი სტრიქონი, ამბავი და სიტყვა ლურსმანივით მერჭობოდა თავში.
ღმერთო ჩემო, წერილი კი არა, ნაღვერდალი იყო, გაბმული კვნესა, ცრემლის მორევი!
VII
ჟანი მართლა ჩამოსულიყო ადესამდე. იქ შემთხვევით ოდნავ დაჭრილიყო. მერმე წითლებს ჩაუვარდა ტყვედ. ვოლგის მიდამოებში გადაჰგზავნეს. გაიქცა და კოლჩაკს მიემხრო. შემდეგ ინდოეთში მოისურვა გადასვლა, მაგრამ პამირების მახლობლად აზიელებმა დაატყვევეს. ოთხი წელიწადი ჰყავდათ. „როგორც მე მაწვალეს, ეგვიპტელებიც კი არ აწვალებდნენ ებრაელებს. ხარსავით მამუშავებდნენ და მუდამ მშიერი ვიყავი“.
შემდეგ გამოიქცა და ავღანისტანისა და ინდოეთის გზით ფრანგულ ინდოჩინეთში ჩამოვიდა. მას აქეთ ოცი წერილი მაინც მომწერა, მაგრამ ერთიც ვერ მივიღე. თვითონვე უნდოდა ტფილისში ჩამოსვლა, მაგრამ ვიზა ვერ მიიღო.
„...გავიგე შენი გათხოვება. საყვედურს ვერ გეტყვი, რადგან ზნეობრივი უფლებაც გქონდა და კანონიერიც. წრფელის გულით გისურვებ ბედნიერებას. მაგრამ გამოვტყდები, ამის გამო ჩემი დარდი არ ნელდება. მეგონა, ამოდენა ტანჯვის შემდეგ ჩემი ერთგული მეგობრისა და შვილის სიყვარული მაინც დამასვენებენ მეთქი. იქნება არ დაიჯერო, მაგრამ გეფიცები ჩვენს წარსულს, პატიოსნებასა და ეჟენის თავს, რომ ეხლა ათასჯერ უფრო მეტად მიყვარხარ, ვიდრე უწინ, ვიდრე მაშინ, როცა განუყოფელად მეკუთვნოდი. ჩემი მაშინდელი სიყვარული - მეხის დაცემა რომ დავარქვით - უბრალო, ჭაბუკური გატაცება ყოფილა შედარებით ჩემს ეხლანდელ გაგიჟებასთან. ჩემი წარსული წამება გვერდით რომ არ ამოვუყენო იმ ქვეყნიურ ჯოჯოხეთს, ის ჯოჯოხეთი ალბათ სამოთხედ მომეჩვენება. მაგრამ წარსული ტანჯვაც დღევანდელთან შედარებით სამოთხეა.
არაფერი მაკლია - ახალგაზრდობა, ჯანმრთელობა, დიდი სიმდიდრე - გარდა ორი არსებისა: ჩემი შვილისა და შენი თავისა. მაგრამ უშენობა როგორმე უნდა მოვინელო - თუ ძალმიძს მონელება სიცოცხლის დაკარგვისა. შვილის დაკარგვას კი, გამოგიტყდები, სიკვდილამდე ვერ შევურიგდები. მეტსაც გეტყვი: თუ ადრე მოვკვდი, ესეც ეჟენის დარდით დამემართება. ამის შემდეგ ნუ გაიკვირვებ, თუ დაუმალავად გეტყვი: ჩემი გამოცოცხლება მხოლოდ შენ შეგიძლიან. მაჩვენე შვილი, ჩემი შვილი, ჩემი ეჟენი! მაჩვენე თუნდაც ერთხელ, მხოლოდ ერთხელ, თუნდ ერთი საათით. და თუ შენს თავსაც დამანახვებ - მხოლოდ დამანახვებ, სიცოცხლის ვადა გამისამკეცდება. ეს არის ჩემი ნატვრა. თუ არ შემისრულდა, ნაადრევად ჩამიყვანს საფლავში და თვითონაც ჩამყვება. დანარჩენი შენც იცი.
ვინ იცის - გავიფიქრე - იქნება ბედი მიწერია მეთქი, და თქვენთვის წინდაწინვე ავიღე ვიზა. გარდა ამისა, სანდროს სახელით გიგზავნი ორას გირვანქა სტერლინგს ჩეკს. ნუ მაწყენინებ: შენც ჩაიცვი და ეჟენსაც მოახმარე. კარგი განათლება მიეცი, ფრანგულიც ასწავლე. შემდეგშიც არ მოგაკლებ მზრუნველობას. გემუდარები, ნუ მომერიდები, რამდენიც დაგჭირდეს, შემატყობინე. შენც იცი,რომ ქართველი ხალხიც ფრანგებივით მიყვარს, და თუ ეჟენი პატიოსანი ქართველი დადგა, მეც გავბედნიერდები.
ბევრი ვეცადე რუსეთში შემოვსულიყავი, მაგრამ ამაოდ. მიცნობენ, ვინცა ვარ, ამიტომ არ მომცეს ნებართვა. ბოლოს ვთხოვე, ბათომში ჩავალ და ჩემი შვილი გემზე მაინც ამოუშვით-მეთქი. ისევ უარი. ერთიღა დაგვრჩენია - თუ, რა თქმა უნდა, უკანასკნელსა და ერთადერთ თხოვნას ამისრულებ: ან შენ მომიყვანე შვილი, ან სხვას გამოატანე - თუნდაც ერთი დღით, მხოლოდ ერთი დღით. და როცა შენგან რადიო-დეპეშა მომივა - ერთი სიტყვა, ერთადერთი „მოვდივართ“ - იმ დღეს ხელმეორედ დავიბადები ახალი ცხოვრებისთვის, ახალი ბედნიერებისთვის. და როცაამ დეპეშას ჩააბარებ რადიოსადგურს, ჩემს პასუხსაც მოუცადე. ოოჰ, რა მწვავეა ნატვრა! მაგრამ ნატვრის მეტი რაღა დამრჩენია! ვკოცნი ეჟენს ასი-ათასჯერ, შენ კი ამდენჯერვე გემთხვევი ხელზე, მხოლოდ ხელზე, რადგან ყოველივე დანარჩენი შენს ახალ ქმარს ეკუთვნის. სალამი მას! შორიდან ვართმევ ხელს და ვეუბნები: უდიდესი მარგალიტი ჩაგივარდათ ხელში უცნობო და ბედნიერო კაცო, თვალის ჩინივით გაუფრთხილდით, თორემ ჩემსავით ინანებთ.
ოდესღაც შენი ყველაფრით, ეხლა კი მხოლოდ ნატვრით - ჟანი“.
გვერდით გადავდე წერილიც, სურათიც, ჩემს სახელზე დაწერილი ჩეკიც და ისევ დავფიქრდი. ვუთხრა შალვას? გადავუთარგმნო ეს წერილი? რა თქმა უნდა! უეჭველად! ოღონდაც, თორემ არც ამდენი ფული დაიმალება არც ქმრის ორგული ვარ. ერთ საათის შემდეგ, შალვა რომ დაბრუნდა, გვერდით მოვისვი და გადავუთარგმნე. მხოლოდ ზოგი სტრიქონი დავუმალე: სიყვარულს რომ მწერდა და წასვლის დარიგებას რომ მაძლევდა.
შალვამ ისე მოისმინა ეს ამბავი, თითქო ვინმე ნაცნობისგან მოკითხვა გადასცესო. მაინც ჩაფიქრდა და სთქვა:
- ფულის აღებაზე უარს ვერ ეტყვი, შვილისთვის გიგზავნის. მაგრამ შენთვის ერთ მანეთიც არ დახარჯო, თუ გინდა, ეჟენი გაუგზავნე. ეს შენი საქმეა. შენ კი არსად არ გაგიშვებ.
- რა თქმა უნდა. არც ვაპირებ. - ეხლა დავიძინოთ.
- დავიძინოთ.
დავიძინეთ. ღმერთო ჩემო, რა ბრმები ყოფილან მამაკაცები! იკვეხიან: ქალებს კარგად ვიცნობთ, თქვენი გულთამხილავები ვართო, ნამდვილად კი ფუტკრის თვალიც არა ჰქონიათ. მე ხანძარში ვიწვი. ლამის წამოვვარდე, ლამის კივილი ავტეხო. შალვას კი სწორედ ეხლა მოუნდა... უხეშად შევუტიე და ქიმუნჯის კვრით გავაგდე. გაბრუნდა და მალე ახვრინდა. მე კი... მე თითქოს ეხლაღა შევამჩნიე შალვას ხვრინვაც, სიმუნჯეც, ბაჯბაჯიც და ათასი ნამდვილი და მოგონილი ნაკლიც. ამავე დროს, შალვა რომ ჩემს თვალში კლებულობდა, ჟანი ცოცხლდებოდა, იზრდებოდა და ჩემს გულს, ბინას და მთელ მსოფლიოს ავსებდა.
იმ დღიდან სულიერი მშვიდობა დავკარგე. ხან სიხარულით ვგიჟდებოდი, ხან უმიზეზოდ ვდარდობდი და ვკაპასობდი. ჩემს თავს ვეღარა ვცნობდი და ვეღარც სხვები მცნობდნენ. მარტო შალვა იყო გულდინჯი და გულგრილი. ვერც გრძნობდა რამეს და ვერც ხედავდა. ფული მეორე დღესვე მივიღე. შალვა ჯერ მაგრად იყო. მერმე იმ ფულიდან ასი მანეთი ისესხა, შემდეგ - ორასი, ბოლოს ხუთასიც აიღო და ეს ფული ამხანაგობას გადასცა პაწაწა სახლის ასაშენებლად თავისი პაწაწკინტელა ბედნიერებისთვის. მე კი იმ ფულიდან ჩემს თავზე მანეთიც ვერ დავხარჯე.
გავცე ჟანს პასუხი თუ არა? ჯერ მეშინოდა - ორგულობა არ გამომივიდეს მეთქი. მერმე ვიფიქრე: ჩემსა და ჩემს წარსულზე სტრიქონსაც არ მივწერ. მაგრამ მოვალე ვარ უბედურ მამას შვილის ამბავი და ფულის მიღება შევატყობინო მეთქი. ასეთი გადაწყვეტილებით მივუჯექი მაგიდას. მაგრამ - ღმერთო, მაპატიე! - სამი დღე ვწერე და თორმეტი თაბახი დავწერე. მგონი არასოდეს არც ერთ ქალს არ დაუწერია ასეთი წერილი და ესოდენი ბოდვა.
უთქმელი აღარაფერი დამრჩა: ოთხი წელიწადი - მოლოდინი, ერთი წელიწადი - ძებნა, ორი წელიწადი - გლოვა, შემდეგ - უბედური გათხოვება, ბედის მორჩილება, სიცოცხლე შვილისთვის და (უმთავრესი ეს იყო ეს!) ჩემი სიყვარული მარადიული, საბედისწერო, დაუვიწყარი და უძლეველი. ეს ქაღალდზე გადატანილი ბოდვა და სიგიჟე იყო. ამას მაშინაც ვგრძნობდი, მაგრამ შეშლილმაც იცის თავის სიგიჟე, ოღონდ თავს ვერ იმაგრებს და აწყვეტილ ჟინს ვეღარ ილაგმავს. დავწერე. ჩემი და ეჟენის სურათიც დავურთე და ქურდივით შევიპარე ფოსტაში. როცა ჩავაბარე და შინ დავბრუნდი, ხელი თმაში ვიტაცე და გავიწიე. სამჯერ ჩავიცვი და სამჯერვე გავიხადე. მინდოდა იმ წერილის დაბრუნება, მაგრამ ბოლოს მოვდუნდი და ისევე დავემორჩილე ბედს, როგორც პირველად - როცა შალვას მივთხოვდი.
ასე გამთელდა ჩანგრეული ხიდი. ჟანი იმ ნაპირიდან მეძახოდა, მე ამ ნაპირიდან გავუშვირე ხელები. იმ ხიდზე გავლაღა გვაკლდა, მეტი აღარაფერი. ჩემს კივილს უარესი გამოძახილი მოჰყვა. ისევ ვუპასუხე. ოოჰ, რა სულელი ვიყავი, რა სულელი და მშიშარა! ეხლაც არ მესმის, ვის ვასულელებდი, ვის ვატყუებდი! სიყვარულის ცეცხლი მომედო, ჟანსაც მოვუკიდე. მაგრამ მაინც ვწერდი: ქმრის მოღალატე ნუ გგონივარ, ჟან! მხოლოდი მისთვის ჩამოვალ, რომ შვილი გაჩვენო და დავბრუნდე. შემომფიცე, რომ ხელს არ მახლებ და არც მე შემაცდენ მეთქი.
რა თქმა უნდა, შემომფიცა. რა თქმა უნდა, მეც დავიჯერე. დავიჯერე თუ ძალით დავაჯერე ჩემი თავი - ვინ იცის, ვინ გაიგებს? მაგრამ არა - ეხლა მაინც ნუ ვღალატობ სიმართლეს - მევე დავაჯერე ჩემი თავი, ვითომ დავაჯერე: თვალი დავხუჭე, წყალში შევტოპე და ვიფიქრე: ეგებ ისე გავიდე იმ ნაპირზე, რომ ფეხიც არ დავისველო მეთქი. მაინც ვყოყმანობდი, საბოლოოდ თვალი ვერ დავხუჭე.
- ელო, გზა მიჩვენე. - მეათეჯერ შევეხვეწე ჩემს ნათესავს, რომელსაც ჩემგან აქამდე მდარის კილო არ გაეგო.
- წადი, ქალო, შვილი აჩვენე და დაბრუნდი. - მეათეჯერ მირჩია ნათესავმა.
ორჯერ თუ სამჯერ შალვასაც გადავუკარი სიტყვა:
- შენ გაგიჟდი თუ მე გგონივარ გიჟი - შემომიტია და გამაჩუმა.
- თუ აგრე გინდა, სხვა ვინმეს გააყოლე შენი შვილი.
- სხვას? არასოდეს!
ერთხელ მომასწრო: ჟანის უკანასკნელ წერილს ვკითხულობდი - მისი სურათიც წინ მედო. შალვამ ის სურათი აიღო, წერილიც გამომტაცა, ორივე დაფხრიწა და ეზოში გადაჰყარა. ჟანი მეკითხებოდა - უკანასკნელად მეკითხებოდა: მოდიხარ თუ არა, ან როდის წამოხვალო? შალვას ბრმა თავხედობას უსიტყვოდ ვუპასუხე: ავდექი, ჩავიცვი და რადიო-სადგურზე გავედი. მხოლოდ ოთხი სიტყვა დავწერე, ოთხად ოთხი: „მოვდივართ, გკოცნით, ფული. ირინე“. და იმავე დღიდან პასპორტისთვის დავიწყე ზრუნვა.
ნერვიულმა ციებ-ცხელებამ ამიტაცა. დილით-დილამდე თითქო ნემსებზე ვიწექი და ვიჯექი. ეჟენმაც არაფერი იცის. არც საჭიროა. მარტო ელო მშველის, მამზადებს, თანაც ხშირად მამხნევებს: - ნუ გეშინიან, წადი, შალვას მე დავამშვიდებ და, თუ მეტისმეტად ახირდა, შეგატყობინებ. შენს ვაჟს სანდროსაც დედასავით მოვუვლი.
ფული მომივიდა. პასპორტიც ჯიბეში მაქვს. შალვა ორი კვირით ქუთაისშია გაგზავნილი. ხუთი დღის შემდეგ უნდა დაბრუნდეს. გემი ხვალ ღამით გადის. ხვალ დილით უნდა წავიდე ბათომში. ყველაფერი ჩალაგებულია. ელოს ჩემთან სძინავს. მე არ მეძინება. რეტიანივით დავბორიალებ, თან მიხარიან, თანაც ვტირი და ყველაფერს ვემშვიდობები. მერმე დავჯექი და შალვას წერილი დავუტოვე. თავს ვიმართლებ: მეტი გზა აღარ მაქვს, უნდა ბავშვი ვაჩვენო მამას. კანონიერი სურვილი რომ არ შევუსრულო, ფულს აღარ გამოგზავნის და შვილი უსწავლელი დამრჩება. არც შენა გაქვს იმდენი, რომ ჩვენც ვიცხოვროთ და ორივე შვილიც ხეირიანად გავზარდოთ. ჟანი კი იმდენს მოგვცემს შემდეგშიც, რომ სანდროსაც შესაფერ განათლებას მივცემთ.
„მაგრამ სახიფათო ის არის, რომ მე ჩემს პირველ ქმარს უნდა შევხვდე. შენ კი ალბათ არ დაიჯერებ, რომ გულში ბიწი არა მაქვს რა. ჟანი მამაკაცი ჩემს გულში დიდი ხანია მოკვდა. ცეცხლი ჩამქრალია და არც ერთი არ მოვინდომებთ იმის გაღვივებას (ვითომ გასჭრიდა ეს საბუთი?). გარდა ამისა, მე ძალიან კარგად მესმის მოვალეობა დედისა და ცოლისა (ღმერთო ჩემო, რა ბავშვური ტიტინია!) ესეც რომ არ იყოს, პარიზში იმდენი მზეთუნახავია, რომ ჟანი ჩემთვის აღარ მოიცლის“ (ან მე ვარ მართლა ტუტუცი, ან შალვა მგონია გიჟი). ერთი სიტყვით ასი ყალბი, ჭრელი და მჭრელი საბუთი მოვიტანე შალვას დასამშვიდებლად. ვარწმუნებდი, ორიოდე თვის შემდეგ უბიწოდ დავბრუნდები მეთქი. ვაჯერებდი, მაგრამ დღესაც არ ვიცი, მე კი მჯეროდა - ჩემი ფიცი? ის კი ვიცი, რომ ამ დროს ჩემს გულში სიყალბე იყო ჩანერგილი: თან სიყვარულით სავსე გული მიმქონდა ჩემ ჟანთან. თანაც - გონებით, მარტო გონებით - ერთგულების შეგნებას მივათრევდი.
მხოლოდ რიჟრაჟზე ჩავიძინე. დილით ადრე გამაღვიძეს. ტელეფონის სადგურზე მიბარებენ. ოცი წუთის შემდეგ იქა ვარ - პირდაუბანელი, გაწეწილი, აშლილი დაფეთებული.
- ირინე, შენა ხარ?
- რა გინდა, შალვა?
- როგორა ხარ? სანდრო როგორ არის?
- კარგადა ვართ. რა მოხდა, რა ამბავია?
- არაფერი... საიმისო არაფერი. დღეს მინდა წამოვიდე.
- დღეს? აკი იწერებოდი, ერთ კვირის შემდეგ ჩამოვალო.
- ჰო, მაგრამ... საქმე გავათავე. აბა, კარგად იყავი.
- ნახვამდის, მეტი არაფერი?
- არაფერი.
სასმენი ჩამოვკიდე. ტელეფონის მსახური მეკითხება:
- რა დაგემართათ, ცუდად ხომ არ გახდით? - და სკამი მომიდგა.
- არაფერი... გმადლობთ. - და ლასლასით გამოვედი.
ელო დაფაცურდა, შეშინდა. მეც დავრეტიანდი.
- ჩქარა, ჩქარა! - ვაჩქარებთ ერთმანეთს და სადგურისკენ მივქრით.
სხაპა-სხუპით ვაგროვებთ ცნობებს. გემი ღამის ორ საათზე გავა, შალვა კი ორი საათით უფრო ადრე ჩამოვა. ბინა დაკეტილი დაუხვდება. სანამ იტრიალებს, სანამ ელოსთან მივა დაყოველივეს გაიგებს, გემი უკვე ზღვაში იქნება.
უცებ ბაქანზე სანდროს მოვკარი თვალი.
- სანდრო!... გენაცვალე, მიშველე.
- მიბრძანეთ, ქალბატონო. - მივდივარ, ჟანთან მივდივარ - სხაპასხუპით ჩავჩურჩულე და ასე გავათავე: - მიშველე, წამომყე. იქ გემზე ამიყვანე და დაბრუნდი. მეშინიან, შალვა არ დამიხვდეს სადმე.
- თქვენთვის და ჟანისთვის მუდამ მზად გახლავართ. - და ბილეთისთვის გაიქცა.
„თქვენთვის“... მაშინ ამ სიტყვას ყურიც არ ვათხოვე, ეხლა კი ერთი სიტყვაც მღერის და ამაოებით მივსებს დაფლეთილ გულს.
ხუთი წამის შემდეგ სანდრო გვერდით მეჯდა ვაგონში. უკვე ვაგონში ვართ, ლამის გავგიჟდე. ჩემს პატარა სანდრიკოს ასჯერ მაინც ვაკოცე და ელოს ჩავაბარე. მატარებელი იძვრის. ყოველივე გათავებულია! უკანასკნელი ნაბიჯი გადადგმულია!
- მაშ ბათომში მივდივართ, დედილო? - მეათეჯერ მეკითხება ეჟენი.
- არა, შვილო, ეხლა გეტყვი მართალს. - და ყოველივეს ვუამბობ, თან ჟანის სურათსაც ვაჩვენებ და წერილების ზოგ ალაგსაც ვუკითხავ.
ეჟენი გაოცებულია. თითქო უხარიან, თითქო მოიღრუბლა კიდევაც. სანდრო თავის თავგადასავალს მიამბობს, გზას მიმოკლებს და შიშს მიფანტავს. მიამბობს დაწვრილებით: ტყვედ როგორ წაიყვანეს, როგორ მუშაობდა, როგორ ცხოვრობდა.
- რატომ ცოლი არ შეირთეთ, სანდრო? - ვეკითხები და ვამჩნევ: ხან „თქვენობით“ ველაპარაკები, ხან კიდევ „შენ“ ვეუბნები.
მხრები შეიშმუშნა, ჩაფიქრდა და მიპასუხა: -
არავინ არ შემხვდა. გარდა ამისა, ძალიან ადვილია უცხოელის მოყვანა, მაგრამ უფრო ძნელია მისი შენარჩუნება.
ეხლაღა ვაკვირდები და ვხედავ: დასრულებული ვაჟკაცია. თითქო ბრინჯაოსაგან არის ჩამოსხმული, წვერ-ულვაშს იპარსავს. საფეთქლებზე ოდნავ ჭაღარა შეჰპარვია. ასე ადრე?
- სამსახური იშოვნეთ? - ვეკითხები.
- დიახ, ვიშოვნე.
უცებ მოიწყინა. მინდა გავართო, მაგრამ სათქმელს ვერ ვპოულობ: ჩემი თავიც და გულიც ჟანით, გზით და შალვას შიშით არის სავსე. რიონის სადგურზე რომ ჩავედით, მე და ეჟენი ზემო სკამზე ავედით. საბანს ვიხურავთ და ქურდებივით ვიმალებით. ქუთაისიდან მომავალი შალვა აქ უნდა იყოს... უცებ თვალი მოვკარი. ბაქანზე სდგას და ჩვენს მატარებელს ათვალიერებს. მერმე ჩვენსკენ წამოვიდა.
- დაიხურე, დაიხურე! - ეჟენს მკერდზე ვიკრავ და ისე ვეხვევით საბანში, რომ ჩვენი აღარც თავი მოსჩანს, აღარც ფეხი.
- ნუ გეშინიათ, - მამხნევებს სანდრო და ლომივით სდგას სადარაჯოზე.
რა უნდა შალვას ჩვენს მატარებელში? რად დადის? ვის დაეძებს? მხოლოდ შემდეგ გავიგე. ჩემი ქმარი ბრმა და სქელტყავა კაცია მეთქი. მაგრამ იმ დღეებში ქუთაისში რაღაც იდუმალმა ძალამ თვალიც აუხილა და კამეჩის ტყავიც გააძრო. გუმანით მიხვდა, ალღოთი მიაგნო ხიფათს. ტელეფონით დარწმუნდა, რომ მე ჯერ არსად არ წავსულიყავი, მაგრამ თურმე გული ეურჩებოდა: ჩქარა დაბრუნდი, თორემ წავაო. და შალვამაც სამსახურის დავალება შუაზე გასწყვიტა და ტფილისისკენ გამოსწია. ფიქრობდა: ხელიდან არ წამივიდესო, და ჩვენი მატარებელი გაჩხრიკა.
მე და ჩემი შვილი სულშეგუბებულნი, განაბულნი ვიწექით და ერთმანეთს ისე ვეხუტებოდით, თითქო ვინმეს ჩვენი გაყრა უნდოდაო. ათი წუთი ათ საათად გადაგვექცა. ბოლოს ჩვენი მატარებელი დაიძრა.
- წამოდექით, ქალბატონო, - მეუბნება სანდრო და იღიმება.
- ძლივს! მადლობა უფალსა! და ხიდს რომ გავცდით, მხოლოდ მაშინ გადავიხადეთ საბანი.
მაშინაც გვეშინოდა: ისიც ბათომში ხომ არ მოდის? მერმე ორივენი ისე ავტყდით და გავგიჟდით ნერვიული სიხარულით, რომ იმ ვაგონის მგზავრები გაოცებით გვათვალიერებდნენ და ალბათ ჩვენს უზრდელობაზე ბაასობდნენ.
ბათომში შიში დაგვიბრუნდა. გემზე მდევრებივით ავცვივდით და ისე გავინაბეთ კაიუტაშიც, როგორც მატარებელში ვიყავით. გული მოგველია შიშითა და მოლოდინით, თითქო რაღაც მოვიპარეთ და ჩხრეკას ველოდებითო.
- სანდრო, მშვიდობით!
- ნახვამდის, ქალბატონო! მალე დაბრუნდით.
- გჯერათ ჩემი დაბრუნება?
- გულით მჯერა, გონებით კი - არა. ცხელი ტუჩებით დამწვდა ხელზე და დიდხანს ვეღარ მოშორდა. - ქალბატონო ირინე, თუ დაბრუნდებით, უმალვე შემატყობინეთ. გარდა ამისა, თუ ოდესმე დაგჭირდეთ, ნუ მომერიდებით და, იცოდეთ, რომ მე თქვენთვის თავს დავდებ. მპირდებით?
- ვიცი. უეჭველად.
გემმა ძლივს მოიხსნა ლაგამი და ნელ-ნელა გავიდა ზღვაში. დაჭიმული ნერვები უცებ მოეშვა. მოულოდნელად ავტირდი და შვილიც ავატირე.
VIII
თითქო სიზმარში მისცურავდნენ ქალაქები: კონსტანტინეპოლი - ნეაპოლი - მარსელი - ლიონი - დიჟონი. მაჯისცემა თანდათან მემატება. გული ლამის საგულედან ამომივარდეს. ხელის ბარგი სამჯერ თუ ოთხჯერ უმიზეზოდ გავშალე და ისევ შევკარი. ეჟენს ისე ვკოცნიდი და ვეხვეოდი, თითქო მართმევდნენო.
აჰა პარიზის მიდამოებიც. აგერ მიწაში ჩამძვრალი ფორტი... აი გარ-დე-ლიონიც - ლიონის სადგურიც. გაფაციცებით ვეძებ ჟანს. მარსელიდან დეპეშა გავუგზავნე. ბაქანი ნელ-ნელა იცლება. ჟანი არსად არ მოსჩანს.
- სად არის მამა, დედილო? რატომ არ დაგვიხვდა?
- ალბათ არ ეცალა, გენაცვა. წავიდეთ, ჩვენს სახლს მეც ვიპოვნი.
ავტომ თხუთმეტ წუთში გაგვიყვანა სან-ჟერმენის ბულვარზე. აი ჩვენი სახლიც. მეორე სართული სირბილით ავირბინე. შვილი უკან ჩამომრჩა. ზარს ხელი მივადე, მაგრამ ვეღარ დავრეკე. ვდგევარ, ვისვენებ. ვლამობ გული დავიმშვიდო, მაგრამ უცნაური რამე მემართება: მუხლი მეჭრება, სული მეხუთება, გონება მერევა. რაღაც საშინელსა ვგრძნობ, მაგრამ რას - ვერ გამიგია.
ზარის რეკა ბალდახინის რახუნად მომესმა. კარებში მოახლე იდგა და მიმზერდა.
- მადამ? - მეკითხება.
- ჟან შოვერ... ჟან შოვერი შინ არის? - და ჩემი ხმაც ხის კაკუნად მომეჩვენა.
- მისი ცოლი ბრძანდებით, არა? - მობრძანდით გელოდებიან. - ისე მითხრა, თითქო მოსამძიმრე შეიპატიჟაო. - აქეთ... იქით... ანტრე, მადამ.
ოდნავ განათებულ ოთახში შევედი, სამიოდე ნაბიჯი წავდგი, ხელები მოსახვევნად გავიშვირე და... მეხნაკრავივით გავქვავდი.
- ირენ! ირენ! - ჰკივის ჟანი.
მე კი უკანვე წავტორტმანდი და, ფეხმოჭრილი, თვალბინდიანი, მოლიპულ იატაკზე დავეცი. და ჩემი ტანის ბრახუნი მე თვითონაც გავიგონე.
მერმე რა მოხდა - არაფერი აღარ მახსოვს. რკინასავით დამძიმებული ქუთუთოები ძლივსღა ავწიე. ჩემს წინაშე ფეხ-მოკლე და მაღალ-ზურგა სკამი სდგას. იმ სკამზე ცოცხალი კუნძია მიყუდებული და ის კუნძი ჩემს ჟანსა ჰგავს - ჟან შოვერს. ორივე ფეხი ბარძაყებში აქვს მოჭრილი. მკლავების მაგიერ ცარიელი სახელოები ჰკიდია. თმა - ბამბასავით თეთრი. თვალების ალაგას - ყინულის ბურთულები. ცალი ყური - მოჭრილი თუ მომპალი. სდევს თუ ზის ცოცხალი კუნძი და დამცქერის.
თვალები რომ ავახილე, საზარლად აკივლდა და აფართხალდა:
- დედა, მიშველე, მიშველე! - მერმე ჩემსკენ მოიბრუნა თავი და ყორანივით დამჩხავლა:
- ირეენ! მა შერ ირე-ე-ენ! ძლივს დამიბრუნდი, ძლივს! და ისე ატოკდა, თითქო ჩემთან გადმოხტომა და ჩემი ჩახუტება უნდოდაო.
თვალებზე ხელები ავიფარე და ავტირდი, ჟანის დედა შემოვარდა, მომეხვია და ისიც ატირდა. თან მამშვიდებდა, თან ჩემზე უარესად ქვითინებდა. ექიმიც შემოვიდა. ჩემი შვილიც შემოჰყვა, მაგრამ მაშინვე გაატრიალეს. მისი სლუკუნი კარების უკან მისწყდა. ჟანი კვლავ ფართხალებდა და გაჰკიოდა:
- მიმიშვით!.. მიმიყვანეთ!.. ირენ, მა შერ ირენ!
მე თავი დამანებს და ჟანის დამშვიდებას შეუდგნენ. მინდოდა მეც მივსულიყავი და მენუგეშებინა, მაგრამ ვერ წამოვდექი. ჟანი მეორე ოთახში შეაგორეს და ძლივს გააჩუმეს.
მსურდა გამეგო ყოველივე, ყველაფერი: ამდენ ხანს სად იყო? როგორ დაგონჯდა? რად ჩამომიყვანეს მოტყუებით? ერთი საათის შემდეგ, როცა ჟანიც დამშვიდდა და მეც მოვსულიერდი, ფეხაკრეფით შევედი მეორე ოთახში და ჩემს ნაქმრევს - ოდესღაც დახატულ ვაჟკაცს, ეხლა კი ნაკაცარს, კუნძს თუ მორს - თვალდახუჭული ჩავეხვიე. ვეხვეოდი, ვკოცნიდი, პირსახეს ცრემლით ვუსველებდი. ისიც მკოცნიდა. სტოკავდა და ბალღივით სლუკუნებდა. ჩემი ცრემლი ცხარე იყო, ხოლო კოცნა ცივი, ნაძალადევი, უგემური.
გვერდით მივუჯექი და ნელ-ნელა დავამშვიდე. შემდეგ თავის ამბავი მიამბო - ნაფლეთ-ნაფლეთად, ენა-ჩლუნგად და უფრო გადაკვრით და ქარაგმით, ვიდრე დალაგებით და ნათლად. მისი დედაც იქვე იჯდა და შვილს ჰშველოდა. ჟანის ამბავი უფრო დედის ნაამბობი იყო, ვიდრე შვილისა, რადგან უბედურმა ხელ-ფეხთან ერთად გონებისა და ხსოვნის დიდი ნაწილიც დაჰკარგა.
ჟანი ტყვედ ჩაუვარდათ წითლებს. ზამთარი იყო. ჟანი გაიპარა, მაგრამ დიდხანს არ უვლია: მდინარეზე ყინული ჩაუტყდა და წყალში ჩავარდა. ვიღაც გლეხმა ამოიყვანა და თავის ქოხში წაიყვანა. ჟანმა იმ ქოხში დასტოვა თავისი გაყინული ხელფეხი და ყური. ეს კიდევ არაფერი. საზარელი ის იყო, რომ ჟანი დამუნჯდა. ვიღაცამ გორგოლა გაუკეთა და გონჯი ფრანგი შიგ ჩააგდო. უხელფეხოს ზედ შესდებდნენ და გზაზედ გააგორებდნენ. ეგდო იქ და მათხოვრობდა. გვერდით ვინმე უპატრონო ბავშვი ჰყავდა. უხელფეხოს ხან ის ბავშვი სძარცვავდა, ხან ვინმე გამვლელი. მათხოვრობდა და ხან სამადლოდ, ხან კიდევ ორიოდე გროშით ერთი სოფლიდან მეორეში გადადიოდა. შეაგდებდნენ ურემზე და ბარგივით წაიღებდნენ.
ორი წელიწადი მოუნდა თურქესტანში ჩასვლას. იქიდან ან საქართველოში აპირებდა ჩამოსვლას, ან ავღანისტანში გასვლას. ექვსი თვე იჯდა კასპიის ნაპირზე. იმედი რომ გადაუწყდა, შუა აზიისკენ გაბრუნდა. ზოგჯერ პატარა დაბაში ნახევარ წელიწადს ეგდო. საურმე გზა ხშირად იკარგებოდა, რადგან დიდ გზას ასცდა. მიჰქონდათ აქლემით - ხან უდაბნოში, ხან გარდუვალი მთებით. ასე იარა გერათიდან ყანდაარამდე. აქედან ქაბულზე აუხვია.
კიდევ გავიდა ორი წელიწადი და ბოლოს ხეიბარის ხეობით ინდოეთისკენ დაეშვა. დიდ ქალაქებში საფრანგეთის საკონსულოებსა და ვაჭრებს მიადგებოდა ხოლმე და ძაღლივით შეჰღმუოდა. მაგრამ ყველანი გვერდს უქცევდნენ, ან მძორსავით ფეხს ჰკრავდნენ. ჟანი მაინც მოდიოდა, მოჰგორავდა, მოეთრეოდა, მოფოფხავდა, და ხელფეხი რომ აღარ შერჩა, კბილებიღა ეჭიდებოდა სიცოცხლეს.
ბოლოს განგის ხეობას დაჰყვა და კალკუტაში ჩავიდა. მთელ წელიწადს იმათხოვრა და უტრიალა ნავსადგურს. ბოლოს ერთმა მეზღვაურმა გემზე აიტანა და ინდოჩინეთში, ქალაქ საიგონში გადაიყვანა. ზის ჟანი ფრანგულ ქალაქში და სტირის. მგრამ მისი ტირილისა და წკმუტუნის მიზეზი არავის არ ესმის. გემები კი მოდიან დამიდიან - იმის ქვეყნიდან და იმის ქვეყანაში.
თვეს თვე მისდევს და წელიწადს წელიწადი. ჟანი კი ზღვის ნაპირას ზის თუ ჰგდია და იმ წუთს ელოდება, როცა ვინმე იტყვის: „ეს კაცი ფრანგი უნდა იყოს. იქნება იქ, საფრანგეთში, ნათესავებიცა ჰყავს, ეგების კარგი ოჯახის შვილიც არის. ავიყვანოთ გემზე და გავგზავნოთო“. მაგრამ არავინ ზედაც არ შეჰხედავს. ყველა თავის გზით მიდის.
ერთხელ - როგორ დაავიწყდება ჟანს ის დღე! - ერთხელ შორიდან ნაცნობს მოჰკრა თვალი. „არისტიდ! ჩემი ძმა, ჩემი ღვიძლი ძმა, ღმერთო, მიშველე!“ - ქუჩის მეორე ნაპირზე მოდის. ვიღაცას ესაუბრება. ორივენი საზღვაო აფიცრები არიან. მოდიან. დამიპირდაპირდნენ: მე ჯერ ვწკმუტუნებ, ვხრიალებ, მერმე მგელივით ვღმუი და ვიჭაჭები. ალბათ არ ესმით. გამცდა და წავიდა.
დავიღუპე, ეხლა კი სამუდამოდ დავიღუპე-მეთქი - გავიფიქრე და უკანასკნელი ძალ-ღონე მოვიკრიბე და უცებ... ოჰ, იმ წამის გახსენებაც კი მაჟრჟოლებს - უცებ მკაფიოდ და მაღალი ხმით ამოვიძახე:
- არისტიდ, მიშველე!
ჩემი ძმა გველნაკბენივით მოტრიალდა და გამოიქცა. მერმე რა მოხდა, აღარა მახსოვს რა. თვალთ დამიბნელდა, გული წამივიდა. დიდმა მღელვარებამ ენა ამომიდგა და ჩემი უბედური თავი ჩემს უბედურ მშობელ-ნათესავებს დაუბრუნა.
უკვე გვიან იყო, ჟანმა რომ ლაპარაკი დაასრულა. ეჟენი შემოიყვანეს. ათ წელიწადს ვუნერგავდი მამის სიყვარულს. საწყალი ბიჭიკო! ნეტა კიდევ განიცდის ოდესმე ისეთ სიხარულს, რომელიც განიცადა მაშინ, როცა გაიგო, რომ იმისი მამა ცოცხალია და ერთმანეთს მალე ჩავეხუტებითო? წეღან დაინახა, მხოლოდ თვალი მოჰკრა, და მე რომ გული წამივიდა, ისიც ატირდა. ძლივს დაამშვიდეს. ეხლა ჯერ კარებში გაიჩხირა, მერმე გამოექანა და თავის დამსხვრეული იმედი და სიხარული მკერდში ჩამიმალა.
- ეჟენ, ეჟენ! - ჰკიოდა, ფართხალებდა ჟანი.
- ჩემი შვილი! ჩემი შვილი!
- მიდი, გენაცვალე, მიდი. - ვაჯერებდით მე და ჩემი დედამთილი, მაგრამ ვერ დავაჯერეთ. ძალით მივიყვანეთ, მაგრამ გასხლტა და გაიქცა.
- ვაი ჩემო თავო! ვაი შენ, უბედურო! - ისევ აქვითინდა მამა.
ძილის დრო მოდის. ჟანის ოთახში მარტო ერთი საწოლია. ჩემი საწოლი არსად არ არის.
დედამთილს ვეკითხები: - სად არის ჩემი ლოგინი? - მადამ.
- მან მხრები აიშმუშნა, - აგერ თქვენი საწოლი. - და ჟანის ლოგინზე მიმითითა.
სირცხვილისა და ბრაზისგან სისხლი ამენთო.
- მადამ, ალბათ დაგავიწყდათ, რომ მე ქმარი მყავს.
- აგერ თქვენი ქმარი, მადამ. - და ჟანზე მიმითითა. - თქვენ ჯერ არა ხართ გაყრილი.
- სცდებით, მადამ. მე ქმარს კი არ დავუბრუნდი, არამედ მამას შვილი ჩამოვუყვანე საჩვენებლად.
- თქვენც იცით რისთვისაც ჩამოხვედით. მეც დედაკაცი ვარ და თქვენი მიწერ-მოწერაც ზეპირად ვიცი.
- მართლა? - უარესად ავდუღდი მეორე სილის გამო. - თქვენ ხომ არ მწერდით იმ წერილებს ჟანის მაგივრად?
- თითქმის. ჟანის ძმის ხელით იწერებოდა ის წერილები. მადამ, თქვენ გონიერი დედაკაცი ხართ და იმედია მალე შეურიგდებით თქვენს ახალსა და მძიმე საქმეს. ღამე მშვიდობისა. - და გავიდა.
ეხლა კი ცხადია, ყოველივე ცხადია. უხეშად მომატყუეს. გამახსენდა ექიმის წეღანდელი სიტყვებიც: „უთქვენოდ და უშვილოდ ჟანი დარდით მოკვდებოდა. მისი სიცოცხლე ეხლაც თქვენს ხელშია“.
ამიტომ დაუბრუნეს ჟანს შვილი, ცოლი და ლალა.
დიდხანს ვიჯექი მარტოდ და ვტიროდი დაკარგულ იმედს, სიცოცხლეს, ორივე ქმარს - ერთსაც და მეორესაც - და შვილებსაც- ისევ ერთსაც და მეორესაც.
მეორე ოთახიდან კი გამდნარი რკინის წვეთებივით მესხმოდა ტვინში ჟანის წრიპინი:
- ირენ, ვიენ! ირენ, ვიენ! - ირინე, მოდი! მოდი!
ბრაზმორეული შევვარდი, გახდილი ჟანი უკვე ლოგინში იდო. ისევ ფართხალებდა და ლეკვივით წკმუტუნებდა:
- ვიენ, მა შერ, ვიენ შე მუა. - მოდი, ჩემო ძვირფასო, მოდი ჩემთან. სიბრალულმა ბრაზი გამიშრო. გაუხდელი მივუწექი და მივუალერსე.
- გაიხადე, გაიხადე! - ჟინით მოითხოვდა ცოცხალი კუნძი.
ვცდილობდი დამემშვიდებინა, მაგრამ ამაოდ: უარესად კაპასობდა, ანჩხლობდა, ჰბორგავდა. ოოჰ, რა მწვავეა მოგონება იმწუთის! ეხლაც კი ვინთები და ვკანკალებ. არასოდეს, არასოდეს არ ვაპატიებ ჩემს თავს. ასე უმსგავსოდ გათელილმა და გაცრუებულმა, მაინც უცბად გადავწყვიტე ყოველივე: კისერი მოვიდრიკე, თვალები დავხუჭე და, გულხელდაკრეფილი, მორჩილად წავედი ავი ბედის დასახვედრად. გავიხადე და დავწექი.
მაგრამ რამდენიმე წუთის შემდეგ, თავზარდაცემული და აცახცახებული, კივილით წამოვხტი და მეორე ოთახში გავვარდი, თან ჟანის თავგანწირული კვნესა გამომყვა:
- ო-ო-ო, მიზერაბლ, მიზერაბლ! - ვაი მე, უბედურო, უბედურო!
წეღან, ხუთი წუთის წინათ მე, უბედურმა, კისერი მოვიდრიკე, თვალები დავხუჭე და, გულხელდაკრეფილი, მორჩილად წავედ იავი ბედის დასახვედრად-მეთქი, მაგრამ, პირისპირ რომ მივედი, ბედმა თვალებში ჩამხარხარა და თვითონვე მკრა ხელი:
ჟან შო-ვერი სრული ინვალიდი გამოდგა. ციმბირის ყინვამ ყოველივე წაართვა, გარდა გაავებული ვნებისა და გაანჩხლებული ჟინისა.
მეორე დღიდან მე და ეჟენი - ჩემი შვილი, ჩემი ჭკვიანი და ლამაზი ბიჭიკო - ერთმანეთს ჩავაცივდით:
- დედი, დავბრუნდეთ!
- შვილო, გავიპაროთ!
გამოვიპარეთ. ერთ დილას სასეირნოდ გავედით და ლუქსემბურგის ბაღის მაგივრად ჩრდილოეთის სადგურზე ავიპარეთ. ორი საათის შემდეგ ბელგიაში ავალთ. აჰა, საზღვარიც! ღმერთია ჩვენი შემწე! მაგრამ ღმერთმაც იმბედივით მომიხურა კარი: უკანასკნელ სადგურზე ჟანდარმებმა ვაგონიდან ჩაგვიყვანეს და უკანვე გაგვაბრუნეს.
ეჟენი მამას უბრუნდება, რადგან ფრანგის შვილია. მე კი საპყრობილეში მივყავარ, რადგან სხვისი შვილი მოვიტაცე და ჟან შოვერს - ჩემს ნაქმრევს (აქამდე ჩემი კანონიერი ქმარი იყო, ეხლა კი ნაქმარევად გადაიქცა) ფული „მოვპარე“, რომელიც მან და იმის დედამ კაბებისთვის მაჩუქეს. გამამართლეს. მაგრამ მას აქეთ ჩემი შვილი, ჩემი ღვიძლი ეჟენი თვალითაც აღარ მინახავს.
ქალები გულის სიღრმემდის იგრძნობენ ჩემს დარდსა და უძირო სევდას, მამაკაცები კი მხლოდ მიჰხვდებიან. მეტი აღარაფერი დამრჩენოდა: ჩქარა შალვასკენ, სანდრიკოსკენ! ქმარიცა მყავს და შვილიც. ნაკლი აქვს შალვას (ვის არა აქვს ნაკლი?), მაგრამ ქმარია, ჩემი ქმარი! გამძლე, ერთგული და პატიოსანი მეგობარია. სანდრო კი - ჩემი ფუნთუშა, ფუნჩულა და გიჟი ბიჭიკო - ჩემი შვილია, ღვიძლი შვილი, ჩემი სისხლი და ხორცი. ჩქარა, ჩქარა! შინისკენ! საქართველოსკენ! დეპეშა მივცე? არა, რა საჭიროა! მივალ, მუხლებში ჩავუვარდები და ვუამბობ, ყოველივეს დაუმალავად ვეტყვი. ადამიანია, კაცია! ადამიანურს ადამიანურად გაიგებს და მაპატიებს. ოღონდ ჩქარა ჩავიდე, ჩქარა!
ბათომში ჩამოვედი. ისევ ისე ვარ ანთებული, როგორც სამი თვის წინათ ვიყავი აქვე, როცა გემის გასვლას ვუცდიდი - ქურდივით მოკუნჭული და განაბული. ოღონდ ეხლა მარტო ვარ, მარტოდ-მარტო! აჰა, ტფილისიც - ჩემი ქალაქი, დიდი ქალაქი, დედა-ქალაქი! ოოჰ, რა ძნელია დაბრუნება! ალბათ ყველამ იცის ჩემი შერცხვენა - მგზავრებმაც, სადგურის მუშებმაც, ყველამ, ყველამ! მაგრამ ეს არაფერია, ოღონდ მალე გავიდე სადგურიდან, ავტოში ავხტე, ხუთიოდე ქუჩა გავირბინო და... აი ჩვენი სახლიც... აგერ, ჩემი ბინის სარკმელებიც, აივანიც. თვალით ვეძებ ვინმეს, უფრო ჩემს ბიჭიკოს, ჩემს ფუნჩულას.
სირბილით დავლიე კიბე - როგორც იქ, პარიზში, იმ შავ ღამეს, როცა... ღია კარებში ელო იბღვირება.
- ელო, ელუსი! - და დასავით ჩავეხვიე.
ცივი სხეული შემრჩა მკლავებში, ცივი და ამრეზილი.
- რა მოხდა, ელო, რა ამბავია?
- არაფერი... მაგრამ...
- სად არის შალვა?
- სამსახურშია.
- სანდრიკო?
- სოფელში გაგზავნა.
- გზა მომეცი, გენაცვა.
- დაიცა, ირინე. უნდა გითხრა... უნდა გითხრა, რომ... რომ...შალვამ... ისა... ცოლი შეირთო.
- ცოლი? - და კედელს მივაწყდი. - ცოლი?
- ჰო, ცოლი შეირთო...
- ცოლი შეირთო... ღმერთო დიდებულო!.. ვინ? გამაგებინე, ვინ შეირთო?
- მე.
ეხლაც არ ვიცი, ის უშნო და ელამი ჭოტი რატომ იქვე არ გავწიწკნე ჩიტივით, რატომ არ მივახჩე კატის კნუტივით? ან რატომ არ გადმოვვარდი იმ სიმაღლის კიბიდან? მხოლოდ ერთიღა მაგონდება: ჯერ მინდოდა დამეყვირა. უცებ ვიგრძენი, რომ ეს იქნებოდა ნატკენის კივილი, ნაწყენის ბღავილი, გმინვა დაჭრილი დედლისა. ასე ეგონებოდათ იმათ, ნამდვილად კი ხვადის დაკარგვა კი არ მაკივლებდა, არამედ შვილისა, უკანასკნელი შვილისა, და უმალვე წამომეჭრა ჩვეული თავმოყვარეობა, ჩემი ქალური სიამაყე და საკუთარი თავის პატივი, მაინც ბოლომდე ვერ გავიტანე:
- ფერი ფერსა, მადლი ღმერთსა! - მივუგდე და გამოვბრუნდი.
უკნიდან კარის რახუნი მომყვა.
IX
ჩემი ამბავი გავათავე, ჩემო კარგო სანდრო, ოდესღაც ალავერდელო სანდრო!
ძალიან გამიძნელდა წარსულის გახსენება, მაგრამ იგი აუცილებელი იყო ჩემთვისაც და თქვენთვისაც. ასე დავკარგე ორივე ქმარი და ორივე შვილი. ეხლა ვმსახურობ - საწერ მანქანაზე ვაკაკუნებ. ოცდათორმეტისა შევსრულდი. ყველანი ამბობენ - და თქვენც მითხარით - ოცდახუთზე მეტისა არ იქნებითო.
იმასაც ამბობენ - და თქვენც რამდენჯერმე მითხარით - ვითომ ჩემისთანა ლამაზი ბევრი არ მოიძებნებოდეს, ვითომ მეტად დინჯი, ჭკუიანი, ზრდილი და თავდაჭერილი ადამიანი ვიყო, და თქვენც ამისთვის შეგიყვარდით. იწერებით: „მე თქვენი წარსული კარგად ვიცი და რაც არ ვიცი, არც მინდა გავიგოო“.
მე კი პასუხს ვერ მოგცემდით, სანამ „თითქმისის“ ნაცვლად ჩემს წარსულს არ გადაგიშლიდით. გარდა ამისა, არა მჯერა, თითქო მამაკაცს შეეძლოს ქალი შეიყვაროს და მისი წარსული არ გაჩხრიკოს. მან უნდა გადაქექოს მისი გული, თვითონაც დაიტანჯოს და ისიც აწამოს; თქვენ კი, ახალკაცსა და წითელ დირექტორს, საწყალი ქვრივის ტანჯვას არავინ არ გაპატიებთ. კარგად წაიკითხეთ ჩემი წერილი და დიდ ხანს იფიქრეთ. როგორც ხედავთ, ჭრელი წარსული მქონია.
მწერთ:
„თქვენს მეტი არავინ მყვარებია და ვერც ვერავის შევიყვარებ. ჯერ კიდევ ჭაბუკი ვიყავი, რომ ნაღვერდალივით ჩამივარდით გულში. მაგრამ ჟან შოვერი ძმად და მამად მიმაჩნდა და ვერაფერი გაგიბედეთ. გარდა ამისა, ჩემსა და თქვენს შორის გონებრივ-სოციალური ღრმა ხევი იყო. რომელიც მე და რევოლუციამ ამოვავსეთ“.
ვიცი, ჩემო სანდრო, ჩემო ერთავ, დედაკაცს არაფერი არ გამოეპარება. ამ წერილში თუ აღსარებაში ძალიან ბევრს ამოიკითხავთ. ჩვენ მუდამ სამნი ვიყავით: მე, ჟანი და თქვენ. ჩემი თავი რომ არ ვიანგარიშო, თქვენც სამნი იყავით: ჟანი, შალვა და სანდრო. მაგრამ შალვა საანგარიშო აღარ არის. ის მუდამ იყო და არც იყო. სულ ერთია, მაინც მესამე თქვენა ხართ, მესამე და უკანასკნელი.
იქნება მკითხოთ: წარსულში ვინც ვიყავი თქვენთვის, ამ წერილიდანაც მოსჩანს, მაგრამ ეხლა ვინა ვარ? ეხლა რას მეტყვითო? თვრამეტი წლის ქალწული ხომ არა ვარ, რომ ავცქმუტდე და ავფორიაქდე. ყველანი ამბობენ, და შენც მითხარი, მეტისმეტად ცივი და თავდაჭერილი ქვრივი ხარო. მე მაინც გეტყვი: გენაცვალე მაგ თვალებში! და ამჟამად აქ რომ მყავდე, ადვილად დაგარწმუნებდი, რომ ჩემი სიცივე დაგწვავდა, დაგჭრიდა, გაგაგიჟებდა.
კმარა, გავათავოთ. ჟან შოვერი მკვდარია. შალვაც აღარ არსებობს. წარსულიც წაშლილია. მარტოდ-მარტო ვარ და მარტო შენღა არსებობ ამ ქვეყნად. ყოველივე დანარჩენი ნაგავია, უცხოა, სხვისია. მესამე შენა ხარ და - ამას აშკარად გეუბნები, არა მცხვენიან - და შვილიც რომ მესამე მეყოლოს... ოჰ, რა ბედნიერი ვიქნებოდი!
მოძველებული წესი ჩამოგიტანიათ ევროპიდან. ჩვენში წერილის მიწერით არავინ აღარ აცხადებს სიყვარულს. მაინც მადლობელი ვარ, რომ დამინდეთ და ჩემი ამბავი სიტყვით არ მათქმევინეთ. წერა ასჯერ უფრო ადვილი ყოფილა, ვიდრე ლაპარაკი. თქვენ დიდი ტაქტი გქონიათ და თქვენთან ერთად ცხოვრება ადვილიც იქნება და საბედნიეროც.
წერილი მომწერე და თითქოს შეგეშინდა, ქუთაისში გაქცეულხარ. თანაც მეკითხები, როდის გნახოო. რა ბალღური კითხვაა! ჩამოხვალ თუ არა, ეს წერილი წაიკითხე და იმავე საღამოს... ყოველ საღამოს და ყოველ ღამე გელოდები. მაშ ნახვამდის, ჩემო მეგობარო, მეგობარო და... ერთავ!
თქვენი - კმარა! - თქვენი კი არა, შენი, მხოლოდ შენი, მუდამ შენი, ირინე“.
